83Tashkent Medical Academy
The significance of the scientific, cultural
heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in
DORIVOR TIRNOQGUL (SALENDULA OFFICINALIS) O'SIMLIGINING GENETIK TUZILISHI HAMDA DORIVORLIK XUSUSIYATLARI
Iroda Ergashevna Mamatqulova
O'ZMU Jizzax filiali "Biotexnologiya" kafedrasi katta o'qituvchisi
Ziyoda Qosim qizi Rasulova
O'ZMU Jizzax filiali "Biotexnologiya" yo'nalishi, 3-bosqich talabasi
ziyodaolmachi@gmail .com
ANNOTATSIYA
Dorivor tirnoqgul Salendula Officinalis Dorivor tirnoqgulning yashash sharoiti geografik tarqalishi, dorivorlik xususiyatlari, kimyoviy tuzilishi, genetik tarkibi, tadqiqotchi uchun o'ta qimmatli ma'lumot hisoblanadi.
Kalit so'zlar: Salendula, Officinalis, Compositae, salitsilat kislota, smola, kaleflon , umbelliferon, oshlovchi kislotalar, mezofit.
Dorivor o'simliklar insoniyatga juda qadim zamonlardan insonlarga ma'lum bo'lgan. O'simliklardan nafaqat oziq-ovqat, balkim biologik moddalar manbai sifatida keng foydalanganlar. Dorivor o'simliklar uzoq tarixiy davrlar mobaynida dorivor vositalarning yagona manbai bo'lib xizmat qilgan. O'rta asrlardan bizga shifobaxsh o'simliklami ta'rifi va ularni inson salomatligini yaxshilashda qo'llanilishiga doir ko'pgina ilmiy ishlar bizgacha yetib kelgan. Dunyo tibbiyot fani rivojiga ulkan hissa qo'shgan .[1.45.B] O'z zamonasining yetuk ensiklopedist olimi Abu Rayhon Beruniyning (973-1048) Abu Rayhon Beruniyning "Kitob As saydana fit-tib" Bu asarda o'sha davrlarda sharq tabobatida qo'llanilgan 674 ta dorivor o'simliklar va 90 ta dorivor o'simlik mahsulotlari haqida ma'lumotlar mavjud. "Saydana"da tilga olingan dorivor o'simliklarni nomi 750 taga yetadi. Abu Ali ibn Sino (980 -1037 ) tibbiyot masalalariga 20 dan ortiq ilmiy asarlar bag'ishlagan. Olim 20 yillar davomidagi o'tkazgan tibbiyot amaliyotida to'plagan tajribalari asosida 5 jildlik "Al-qonun" ("Tib qonunlari") asarini yaratgan, bu asur asrlar mobaynida nafaqat arablar balki Yevropa shifokorlari uchun ham dasturul amal bo'lib xizmat qilgan. O'zbekiston Respublikasi Prezidentimizning 20.05.2022 yildagi PQ-251-son qaroriga muvofiq Dorivor o'simliklarni madaniy holda yetishtirish hamda qayta ishlashni tashkil etish, dorivor o'simliklarning madaniy plantatsiyalarini barpo etishni qo'llab-
https://tma.uz/
December 16 Republican Scientific and Practical Conference
310
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
'qqtyonmg
quvvatlash, shuningdek, kasalliklarning oldini olish va davolashda dorivor o'simliklarni qo'llash maqsadida hozirgi kunda keng ko'lamli ishlar olib borilmoqda. Shular qatori Dorivor timoqgul o'simligini ko'paytirish plantatsiya, urug'chilik sohlarini rivojlantirishda hozirga kunda juda keng ko'llamli ishl ar olib borilmoqda. [2.336.B]
Dorivor tirnoqgul Astradoshlar (murakkabguldoshlar Compositae) oilasiga kiradi. Tirnoqgul (Calendula officinalis), dorivor tirnoqgul-murakkabguddoshlar oilasiga mansub bir yillik manzarali va dorivor o'simlik hisoblanadi. Bo'yi 30-50 (bazan 60) sm ga yetadigan o't o'simlik bo'lib. Poyasi shoxlangan, tukli. Ildizi shoxlangan o'q ildiz. Ildiz bo'g'zidagi barglar teskari tuxumsimon, yirik. Barglari tirnoq o'xshab ichkariga qayrilgani uchun tirnoqgul nomini olgan. [3.3.B]
Genetik xilma-xillikni baholash uchun tasodifiy kuchaytirilgan polimorfik DNK (RAPD) texnikasi yordamida Calendula officinalis (L.) ning o'ttiz to'rtta genotipi baholandi. Har bir primer tomonidan ishlab chiqarilgan kuchaytirish mahsulotlari soni 9 (OPAB-18) dan 14 (OPAL-20) gacha, har bir primer uchun o'rtacha 11,2 tasma bilan o'zgargan. C.officinalis L.D.f (0.83), C.officinalis L.F. b va C. officinalis 122ge (0.80) va eng past o'xshashlik ko'rsatkichi C.officinalis L. D. b va C.officinalis cv da nisbatan yuqori o'xshashlik kuzatildi. Gaicha Gril (0.17). Uch yillik dala tajribasida o'n beshta morfologik xususiyat ham baholandi. Klaster diagrammasini yaratish uchun genetik o'xshashliklar (RAPD ma'lumotlaridan olingan), fenotipik o'xshashliklardan foydalanilgan va natijalar taqqoslangan. Bunga ko'ra, genotiplar to'rtta alohida klasterda tuzilgan, ammo barcha o'rganilgan qo'shilishlar monofiletik guruh sifatida ko'rinadi (i Klaster, shu jumladan II va III guruhlar va II guruh, shu jumladan IV guruh) ikkala dendrogramda. Barcha o'rganib genotiplerin yigirma navlari shu RAPD klasterdagi guruhlangan va shu fenotipik Klaster birga tortdi qilindi, bu genotip kichik genetik masofani va shunga o'xshash xususiyatlarini taqdim ya'ni. Ushbu natijalar fenotipik o'zgaruvchilar va RAPD markerlarining genetik xilma-xillik va fenotipik o'zgarishni farqlash imkoniyatlarini aks ettiradi va gen banklarida boshqarish uchun eng zarur dasturi amal no'lib xizmat qiladi.[4.143.B]. Dorivor tirniq guldan dorivor preparatlari turli yaralar, kuyganni davolashda, stomatit, angina va boshqa tomoq og'rig'i kasalliklarida og'iz va tomoqni chayqash uchun ishlatiladi, shuningdek, gastrit, me'da va o'nikki barmoq ichakning yara kasalliklari hamda jigar kasalliklarini davolashda qo'llaniladi. [5.56.B]
https://tma.uz/
Republican Scientific and Practical Conferena
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqivotidagi o'rni
'.qytyonda^
REFRENCES
1.O'zbekiston florasidagi madaniy o'simliklar yovvoyi ajdodlarining ozuqabop turlar
1. Vestnik KGU. - Karshi, 2021.-№.3 (49). - S.45-53. O.S.Abduraimov, A. Narxadjayeva, A.V. Maxmudov, I.E.Mamatkulova
2.Abduraimov O.S., Mamatkulova I.E.O'zbekiston florasidagi ayrim dorivor va zirav or turlarning ahamiyati.Fan, ta'lim va texnikani innovatsion rivojlantirish masalalari» Xalqaro ilmiyamaliy onlayn anjuman materiallari to'plami. 2022 yil 12 aprel, Andijo n.B. 335-338.
3. Uralov A. I., Pe Jeffhenitsselln V. P. allium L. in the dependence on the yield of seeds suffering from leeks generative honey leaves per second. FA lectures of UZR. 2015. 74-77 p.
4. Phenotypic Variation and Genetic Diversity of Calendula officinalis (L.) January 2013 Bulgarian Journal of Agricultural Science 19(1): 143-151
5. Abduraimov O.C Maxmudov A.B. Mamatqulova I.E., Erdonov Sh."Turkiston tog' tizmasida tarqalgan Elwendia Boiss (SALENDULA OFFICINALIS) turkumi turlari". http: //mamaun.uz/uz/page/5 6
https://tma.uz/
Republican Scientific and Practical Conferena
December 16
