Научная статья на тему 'ДОНЛИ ЭКИНЛАРНИНГ БИОЛОГИК ВА ЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ДОНЛИ ЭКИНЛАРНИНГ БИОЛОГИК ВА ЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
373
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ДОНЛИ ЭКИНЛАР: БУғДОЙ / МАККАЖЎХОРИ / СУЛИ / ТАРИқ / ШОЛИ / ГРЕЧИХА / КРАХМАЛ / КЛЕТЧАТКА (ЦЕЛЛЮЛОЗА) / ФЕРМЕНТ / ВИТАМИН

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Гафарова С.М., Кодирова З.К.

Мақолада донли экинлар оиласига мансуб бўлган ўсимликларнинг бутун Ер шарида тарқалиши; биологик ва экологик хусусиятлари, турлари ва кимёвий таркиби; уларнинг озиқ-овқат маҳсулотлари сифатида ҳамда ем-хашак ва техник ўсимлик сифатида ишлатилиши тўғрисида баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Гафарова С.М., Кодирова З.К.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДОНЛИ ЭКИНЛАРНИНГ БИОЛОГИК ВА ЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Биологические науки

УДК 582.55

ДОНЛИ ЭКИНЛАРНИНГ БИОЛОГИК ВА ЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

С.М. Гафарова1, З.К. Кодирова2

Аннотация

Маколада донли экинлар оиласига мансуб булган усимликларнинг бутун Ер шарида таркалиши; биологик ва экологик хусусиятлари, турлари ва кимёвий таркиби; уларнинг озик-овкат махсулотлари сифатида хамда ем-хашак ва техник усимлик сифатида ишлатилиши тугрисида баён килинган.

Калит сузлар: донли экинлар: бугдой, маккажухори, сули, тарик, шоли, гречиха, крахмал, клетчатка (целлюлоза), фермент, витамин.

Донли экинларга нихоятда хилма-хил булиши билан таърифланадиган маданий усимликларнинг энг мухим гурухи киради. Уларнинг хаммаси галладошлар, яъни бошокдошлар ^гаттеае) ёки кунгирбошсимонлар (Роасеае) оиласига мансубдир. Бу оила энг катта оилалардан бири булиб, унда бутун ер юзида кенг таркалган бир йиллик ва куп йиллик усимликларнинг 500 дан ортик авлоди ва 5000 дан купрок тури бор.

Донли экинлардан озик-овкат махсулотлари, хом-ашё ва концентратлар олинади. Бугдой донидан ун олинади, кепаги чорва моллари учун энг яхши озик хисобланади. Арпа дони озик-овкатга, техникавий максадларда ишлатилади, молларга берилади. Ёрмаси чучкалар учун кимматли озикдир. Арпа дони пиво тайёрлаш саноати учун бебахо хом ашёдир. Бундан ташкари сули, маккажухори, тарик, шоли, гречиха ва бошка дон махсулотларидан турли максадларда фойда-ланилади.

Дон экинлари асосан Россия, Украина ва Крзогистонда экилади. Кейинги йилларда Узбекистонда хам дон экинларининг майдонлари кенгайтирилди.

Мамлакатимиз териториясининг 60% дан купроги кургокчил хисобла-нади. Шу сабабли бу ерлардаги экинлар нам танкислигидан зарар куради.

Дон экинларидан юкори хосил етиштиришда ерни тоза шудгор килиб куйиш катта роль уйнайди. Шудгорлаб куйилган яхши ишланган ернинг 1 метр чукурликдаги катламида нам микдори экин экилган майдонларга караганда 1,5 - 2 марта куп булади. Шудгорлаб куйилган майдонларга кузги экинлар уруги сепилса, у кийгос униб чикади, хатто кузги кургокчил келганда хам майсалар яхши ривожланади.

Fалла экинлари (гречихадан ташкари) бошокдошлар (Сгаштеае) оиласига киради. Уларнинг энг мухими органларининг тузилиши бир-бирига жуда ухшаш булади. Илдиз системаси попук илдиз. Дон унаётганда олдин муртак, яъни бошлангич илдизча пайдо булади. Уларнинг сони дон экинларининг тури-га караб хар хил булади: масалан, кузги бугдойда 3 та, бахорги бугдойда 5 та, жавдар ва сулида 3-4 та, арпада 5-8 та, тарик, маккажухори, жухори ва шолида 7 тадан. Faллa экинларининг илдизи ерга 100-120 см чукурликкача кириб боради, лекин уларнинг асосий кисми (80-90%) 20-25 см чукурликдаги хайдалма катламда таркалади.

Fалла экинларнинг пояси 5-7 бугин оралигидан иборат ва бугимлар билан булинган похолпоядир. Маккажухорида бугин оралиги 20 та ва ундан купрок булади. Бугин ораликлари сони барг сонига тенг булади.

1Гафарова Саида Мухамаджановна - старший преподаватель кафедры биологии Бухарского государственного университета, Узбекистан.

2Кодирова Зулфия Кобиловна - старший преподаватель кафедры химии Бухарского государственного университета, Узбекистан.

Ученый XXI века • 2016 • № 3-3 (16)

Купчилик галла экинлари поясининг ичи буш, маккажухори ва жухори поясининг ичи паренхима билан тулган булади. Барги барг нови ва барг пла-стинкасидан иборат. Бугдой, жавдар, арпанинг тупгули - бошок: сули, тарик, жухори, шолиники - рувак. Маккажухорида битта усимликнинг узида хам эркак гулли рувак, хам ургочи гулли сута хосил булади. Бошоги узакдан ташкил топ-ган булади, икки томондан навбатма-навбат бошокчалар пайдо булади. Fалла экинларнинг меваси бир уругли дон.

Fалла экинлари донининг кимёвий таркиби хар хил сабабларга кура ва биринчи навбатда об-хаво шароитига, агротехника даражасига, тупрокка, экининг навига караб кескин узгариб туради. Асосий галла экинлари донининг кимёвий таркиби уртача хисобда куйидагича булади (1 - жадвал).

1 -жадвал

Fалла экинлари донининг кимёвий таркиби (абсольют курук моддага нисбатан, %)

Экинлар Оксил Углевод-лар Ёглар Кул Клетчатка (целлюлоза)

Юмшок бугдой 13.9 79.8 2.0 1.9 2.3

Каттик бугдой 16.0 77.4 2.1 2.0 2.4

Жавдар 12.8 80.9 2.0 2.1 2.2

Арпа 12.2 77.2 2.4 2.9 5.2

Сули 11.7 68.5 6.0 3.4 11.5

Маккажухори 11.6 78.9 5.3 4.5 2.6

Шоли 7.6 72.5 2.2 5.9 11.8

Тарик 12.1 69.8 4.5 4.3 9.2

Гречиха 13.1 67.8 3.1 2.8 13.1

Fалла экинлари донининг озик-овкатлик ва озикбоплик ахамиятини ифодалайдиган энг кимматли кисми оксилдир. Fалла экинлари дони таркибидаги оксиллар эриш хусусиятига караб 4 гурухга булинади: сувда эрийдиган албумин; тузда эрийдиган глобулин; ишкорда эрийдиган глютенин ва спиртда эрийдиган глиадин. Оксилларнинг хаммаси хам бир хил кийматга эга эмас. Озик-овкатга ишлатиладиган дон таркибида клетчаткадан таркиб топган глиадин ва глютенин купрок ахамиятга эга. Ноннинг сифати - хажми ва говаклиги ана шу оксилларнинг микдори ва нисбатига боглик. Глиадин ва глютениннинг нисбати 1:1 булиши энг яхши хисобланади.

Мамлакатимизнинг жанубий шаркий кисмида етиштирилган бахорги бугдой дони таркибида 18% гача оксил булади. Аминокислоталар оксилнинг асосий таркибий кисмидир (улар хаммаси булиб 20 та). Аминокислоталарнинг 8 таси: лизин, триптофан, метионин, валин, лейцин, изолейцин, треонин ва фенилаланин озик-овкат учун энг зарурлари хисобланади. Бу аминокислоталарнинг зарурлиги шундаки, улар организмда синтезланмайди, шунинг учун организмга албатта озик билан кириши керак. Жанубий - шаркий районларда ва жанубда етиштириладиган галла экинлари дони таркибидаги оксил микдори гарбда ва шимолда етиштирилган шу экинлар донидаги оксил микдорига караганда куп булади.

Углеводлар дон умумий вазнининг 60-80% ни ташкил этади. Углеводлар орасида крахмал асосий уринни эгаллайди. Унинг микдори доннинг марказидан кобигига томон камайиб боради; доннинг энг ташки кисмида крахмал жуда кам булади. Дон таркибидаги крахмал микдори иклим ва тупрок шароитига куп жихатдан боглик: сернам шароитда донда крахмал куп, курук шароитда кам булади.

Ёг муртак хужайраларида энг куп микдорда (бугдойда карийб 14%, жавдар ва арпада 12,4%, сулида 26% гача, тарикда 20% гача, маккажухорида 40% гача) булади. Маккажухори, сули ва тарик дони ёгга энг бойдир. Ун ва крупада ёг куп булса, улар тахир булади. Бу, айникса, маккажухори унига тегишли. Шунинг учун маккажухорини тортишдан олдин дони таркибидаги муртак ажратиб олинади ва улардан озик-овкатга ишлатиладиган мой олинади. Клетчатка (целлюлоза) хужайра деворлари ва дон кобигининг асосини ташкил этади. Шунинг учун пустли донда клетчатка куп булади.

Кул асосан доннинг пусти ва мева кобигида купрок булади. Fалла экинлари кулида 50% га якин фосфор ва 30% калий булади, колган кисми магний, кальций, натрий, олтингугурт, темир тузлари ва бошкаларга тугри келади. Дон таркибида клетчатка ва кул канча кам булса, у шунча юкори бахоланади. Дон таркибида ферментлар ва витаминлар хам булади. Ферментлар уругидаги запас озик моддалар усаётган муртак яхши узлаштирадиган шаклга утишида катта роль уйнайди: углеводлар (крахмал, шакар) ни парчалайдиган диастаза; ёгларни парчлайдиган липаза; оксилларни узгартирадиган протеолитик ферментлар гурухи; оксидловчи ферментлар (пероксидаза ва бошкалар) асосий ферментлар хисобланади.

Витаминлар одам ва хайвонлар организмининг анча тугри ривожлани-шига ёрдам беради. Fалла экинлари дони таркибида A, Bl, B2, Bз, C, D, E витаминлар бор. Истъмол килинадиган организмда озик-овкат таркибида ана шу витаминлар булмаса ёки етишмаса, организмда моддалар алмашинуви бузила-ди ва авитаминоз касаллиги келиб чикади.

Адабиётлар руйхати:

1.Х.Атабаева ва бошк. Усимликшунослик. - Т.: "Мехнат", 2000.

2.Х.Атабаева, О.Кодирхужаев. Усимликшунослик. - Т.: "Янги аср авлоди", 2006. -

298с.

3.Б.П.Вавилов. тахрири остида. Усимликшунослик. - Т.: "Укитувчи", 1980.

4.О.Якубжонов, С.Турсунов. Усимликшунослик (амалий машгулотлар). Тошкент -

2008.

© С.М. Гафарова, З.К. Кодирова, 2016

УДК 582.55

БИОЛОГИЧЕСКИЕ И ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ЗЛАКОВЫХ РАСТЕНИЙ

С.М. Гафарова, З.К. Кодирова

Аннотация. В статье изложены данные о семействе злаковых растений, об их распространении во всех уголках земного шара; о биологических и экологических свойствах, видах и химическом составе; об использовании их в качестве пищевых продуктов, а также в качестве кормового и технического растения.

Ключевые слова: злаковые растения: пшеница, кукуруза, гречиха, ячмень, рис, овсянка, крахмал, клетчатка (целлюлоза), фермент, витамин.

© С.М. Гафарова, З.К. Кодирова, 2016

UDC 582.55

BIOLOGICAL AND ECOLOGICAL PROPERTIES OF GRAIN CROP

S.M. Gafarova, Z.K. Kodirova

Abstract. The information about grass family about their spread in every angle of the Earth: regarding biological and ecological properties types and chemical compounds: about the use of them as nutritive products, also as fodder and technical plants.

Keywords: grain plants, wheat, cereal, buckweat, barby, rice, oatmeal starch, cellulose, enzyme, vitamin.

© S.M. Gafarova, Z.K. Kodirova, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.