Научная статья на тему 'ДИЛАФГОР ИЖОДИГА БИР НАЗАР'

ДИЛАФГОР ИЖОДИГА БИР НАЗАР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
16
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Дилафгор / “Миллий уйғониш даври” / “Қаландария” / “Гулшани Дилафгор”

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Собир Мансуров

Дилафгор ижодида “Гулшани Дилафгор” тўпламидаги лирик асарлар тадқиқи шундан далолат берадики, Дилафгор ўзбек мумтоз шеъриятида шоирларга йўлдош бўлиб келган мавзуларни четлаб ўта олмаган. У ҳам ўзидан олдин қалам тебратган салафлари анъаналарини давом эттиришда ўз даври илғор ғояларига таянган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДИЛАФГОР ИЖОДИГА БИР НАЗАР»

ДИЛАФГОР ИЖОДИГА БИР НАЗАР

Собир Мансуров

Алишер Навоий номидаги Узбек тили ва адабиёти университети

катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7386997

Дилафгор ижодида "Гулшани Дилафгор" тупламидаги лирик асарлар тадкики шундан далолат берадики, Дилафгор узбек мумтоз шеъриятида шоирларга йулдош булиб келган мавзуларни четлаб ута олмаган. У хам узидан олдин калам тебратган салафлари анъаналарини давом эттиришда уз даври илгор гояларига таянган.

Шоир шеъриятининг мавзу кулами кенг ва ранг-барангдир. Дилафгор лирик асарларининг каттагина кисмини газаллар ташкил килади, улар ифода шакли хамда мавзусига кура хам турличадир. Дилафгор адабий меросининг хам аксариятини ишкий газаллар ташкил этсада, кези келганда шоир бошка турларга хам мурожаат кила боргани кузатилади.

Дилафгор яшаган давр адабиётимиз тарихида "Миллий уйгониш даври" деб юритилади. Албатта, хар бир ижодкор асарида у яшаган давр, мухит кайсидир жихати билан буй курсатади. Биз бу холни Дилафгор ижодида хам яккол куришимиз мумкин. Шунга кура шоир лирик асарлари мавзу куламини тасаввуфий руу ва мазмунни ифодаловчи, диний-маърифий, илм - маърифатни тараннум этувчи, севги-мууаббат куйланган, ижтимоий муаммолар ёритилган шеърлар тарзида ажратиш мумкин.

Дилафгор Яратганга чин эътикод килиш баробарида уз гунохларини кечиришини сураб муножотлар битган:

Гарибмен, бенавоман, зам била цадим дуто, ё Раб, Жунун даштида ётган музтариб уолим табо(у), ё Раб. Карамлик подшоуим, сендин узга такягоуим йуц, Тилаб матлабни келдим даргауингга мен гадо, ё Раб.

Дилафгор бир неча муножотлар туркумини яратди. Шоир муножотномалари хам мумтоз адабиёт вакиллари асарлари сингари бир катор фазилатлардан холи эмас. Ана шундай хусусиятлардан бири - банданинг чин дунёга имон билан бориши масаласидир:

Тавба цилдим, тавбаи мацбули уидоят айлагил, Фазли эусонинг ман осийза иноят айлагил,

Дилафгор пайгамбаримиз Мухаммад (с.а.в.)га чин уммат эканидан сарвари коинотга багишлаб муносиб наът багишлайди. Газал куйидаги матлаъ билан бошланади:

Зщи шоуи араб, моуи ажам, ул саййиди барно, Худо Куръонда айди васфинга "Ёсин" илан "Тоуо ".

Дилафгор ижодининг мумтоз адабиётимиз намуналаридан озикланиши табиий хол булиб, Машраб шеърияти хам унга бехад озик берганини таъкидлаш керак. Маълумки, Машраб адабиётимиз тарихида узига хос йуналишда ижод килган хамда "Каландария" сулуки асосчиларидан хисобланади. Машраб ижоди илохий ишкни куйловчи шеърият экани хам барчага маълум. Унинг:

Хар кишининг дарди булса йигласин ёр олдида, Цолмасин армон юракда этсин изуор олдида,-газалига Дилафгор куйидагича тазмин боглаган: Телба кунглум куз тутар, фурсат топиб ёр олдида, Айласам уижрон гамин фил-жумла изуор олдида,

Уртаниб куйсам тонг эрмас, рашкдин аубоблар Гайрлар базми Скандар тузса дилдор олдида.

Дилафгор лирик меросининг аксариятини ишкий газаллар ташкил этсада, кези келганда шоир бошка турларга хам мурожаат кила борган.

"Гулшани Дилафгор" тупламидаги шеърлар ифода ва мазмун жихатидан турфа жанрга мансуб булиб, шоир мумтоз шериятимизда кенг кулланилган газал, мухаммас, мувашшах, мусаддас, таржеъбанд, чистон ва фард каби

жанрларда самарали ижод килган. Дилафгор яшаб, ижод килган давр адабиётимизда миллий уйгониш даври деб аталишида хам катта маъно бор.

Шоир ижодида даврнинг таъсири яккол сезилиб туради. Маълумки, хар бир ижодкор давр билан хамнафас тарзда ижод килади, шу сабабли унинг асарларида мавжуд тузум белгилари кайсидир маънода буй курсатади. Дилафгор ижодида хам бу холни куриш мумкин. Хдёти давомида куп кийинчиликларни бошидан кечирган ва огир ижтимоий-сиёсий даврда яшаган, адиб лирикасида ижтимоий-сиёсий рухдаги шеърлар алохида ахамият касб этади. Таъкидлаш керакки, шоир асарларининг асосини газал жанри ташкил этади.

"Гулшани Дилафгор" тупламида шоирнинг 51 та шеъри жамланган булиб, шундан 23 таси газалдир. Куриниб турибдики, адиб ижодида газал жанрининг урни катта.

Мазкур газалларда юкорида куриб утган бадиий санъатлардан ташкари, талмех санъатидан хам унумли фойдаланилган. Газалларда кулланилган бадиий санъатлар уз навбатида ижодкорнинг ички рухий оламини очиб беради. Айникса, диний-фалсафий мавзудаги лирик асарларида бу хол яккол сезилади.

Дилафгор ижодида Навоий достонлари кахрамонлари булмиш, Фарход ва Мажнун образлари хам куп кулланади. Дилафгор хам Навоий ижодига хавас билан караган, унинг ижодидан бахраманд булиб, унга ухшаш газаллар битган, шоир бадиий махоратини нечоглик юкори булганини юкоридаги кузатувлардан хам аён булади. Дилафгор анъанавий шеъриятимизда кулланган бадиий санъатларнинг лафзий, маънавий, муштарак тураларини ишлатган холда узига хос лирик намуналар ярата олган. Шоир лирикасида мумтоз адабиётимизга хос куплаб бадиий санъатлардан кенг ва уринли фойдаланган.

Дилафгор ижодида бадиий санъатнинг бир катор турлари учрайди. Жумладан, бадиъшуносликдаги "иктибос" санъатининг "дарж" тури шоир асарларига зийнат берган.Шоир ижодида кофия билан боглик поэтик усулларнинг энг кадимийларидан бири булган "радд ул-матлаъ" ёки "ийто"

турларидан, чунончи, ийтонинг икки навидан бири ийтойи хафий (ёпик, яширин такрор) кулланилган.

ХХ аср бошларида фотографиянинг кириб келиши газал жанрининг бир катор янгиликлар билан бойишига сабаб булган эди, десак муболага булмайди. Лирик кахрамоннинг калби мухаббатга лиммо-лим булганида ёрнинг сурати унга янада кайнок илхом берган булса не ажаб:

Илтифот айлаб юбормишсан, нигоро, суратинг, Яхши соатда келиб тегди, дилоро, суратинг.

Сирри асрорим ниуон эрди кунгил ганжидаким, Боз цилди ишцими эл ичра ифшо, суратинг.

Рузу шаб Хацдин тилар эрдим сани курмац учун, Хосил улди нисфи матлаб, эмди уоло суратинг.

Лирик кахрамон ёрсиз бир нафас хам нафас олиши кийин. Мудом унинг хаёли билан яшайди. Айникса, шоирнинг "Сенсиз" радифли газали узининг уйнокилиги, енгил укилиши билан ажралиб туради. Шеър матлаъи куйидагича: Шоир газалларида илохий мухаббат, суфиёна севги мотивлари хам куйланади.

Хулоса килиб айтганда, "Гулшани Дилафгор" туплами ноширлари Дилафгор ижодида Мукимий, Хислат, Камий каби шоирларнинг таъсири кучли булган деган хулосаларга келишсада, аслида шоир шеъриятининг мавзу кулами анча кенгрокдир. Дилафгорнинг хакдкдй мусулмон фарзанди сифатида хазрати Абу Бакр Сиддик муножотларига тахмис боглаганлиги хам бунга далилдир. Дилафгор газалларида илохий мухаббат, суфиёна севги мотивлари хам куйланади. Шоир аксарият шеърларида ёр гузаллигига мурожаат килаётгандек булсада, аслида уларда Яратганга булган севгисини изхор килади. Адабиётлар:

1. Тронов Д. Ba бошк. Aдaбиётшyнослик лyFaти. - Т.: Aкaдемнaшр, 2010. - Б. 298.

2. Истоков Ё. Cy3 сaнъaти сузлиги. - Т.: Zarqalam, 2006. - Б. 107.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.