Determinants of the Perception of Asbestos Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

Dorota Szutczynska, Ph.D.a)*

a Scientific and Research Centre for Fire Protection - National Research Institute / Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony

Przeciwpozarowej - Panstwowy Instytut Badawczy * Corresponding author / Autor korespondencyjny: dszulczynska@cnbop.pl

Determinants of the Perception of Asbestos Determinanty postrzegania azbestu

ABSTRACT

Aim: The purpose of the article is to provide general information about the properties, application, legal aspects and methods of asbestos disposal. In addition, studies on the harmfulness of asbestos impact on the incidence of asbestos-related diseases among people are presented on the example of asbestosis in Poland. The threats that asbestos may cause during rescue and firefighting operations are discussed.

Introduction: Asbestos has been used in a variety of ways since ancient times. It gained popularity in the mid-twentieth century, when it began to be used in many building materials. It has become popular because of its unique properties. However, after 1990 there was a drastic change in the approach to the use of asbestos and asbestos products. Asbestos has been banned in 55 countries, including the EU, due to its harmfulness to human health. In Poland, the use and production of asbestos was banned in 1997, and in 2009 the "Asbestos Removal Programme" was introduced, which shows that by 2032 asbestos-containing products should be removed from Poland.

Although asbestos has been widely used for many years, safe commercial methods of asbestos disposal have not been developed yet.

In the world, many scientific studies are carried out to develop a method for processing and neutralising asbestos products. The research is aimed at

developing modern and ecological methods for dealing with asbestos-containing waste.

Methodology: The article has been compiled on the basis of a review of selected literature on the subject matter covered.

Conclusions: The analysis of the subject allows a statement that both in Poland and in the world the problem of the disposal of asbestos products, which were widely applied in the 20th century, is large. It is necessary to develop safe, environmentally friendly and cost-effective technologies to reduce asbestos waste in the environment to be utilised on an industrial scale.

Every effort should be made to provide proper training for firefighters, who may be exposed to inhaling asbestos fibres during rescue and firefighting operations on collapsed or burning buildings.

Keywords: asbestos, waste neutralisation, utilisation of hazardous materials Type of article: review article

Received: 09.04.2019; Reviewed: 27.08.2019; Accepted: 03.09.2019; Author's ORCID ID: 0000-0001-8003-8452

Please cite as: SFT Vol. 53 Issue 1, 2019, pp. 144-161, https://doi.Org/10.12845/sft.53.1.2019.9;

This is an open access article under the CC BY-SA 4.0 license (https://creativecommons.Org/licenses/by-sa/4.0/).

ABSTRAKT

Cel: Celem artykulu jest przedstawienie ogölnych informacji o wlasciwosciach, zastosowaniu, aspektach prawnych oraz metodach unieszkodliwiania azbestu. Ponadto przedstawiono badania szkodliwosci oddzialywania azbestu na zachorowalnosc ludzi na choroby azbestozalezne na przykladzie za-padalnosci na pylic? azbestowq w Polsce. Omöwiono zagrozenia, jakie moze powodowac azbest w trakcie prowadzenia dzialan ratowniczo-gasniczych. Wprowadzenie: Azbest byl wykorzystywany w röznorodny sposöb juz od starozytnosci. Jego popularnosc wzrosla w polowie XX wieku, kiedy zaczql byc stosowany w wielu materialach budowlanych. Uznanie zyskal ze wzgl?du na swe unikalne wlasciwosci. Natomiast po roku 1990 nastqpila drastyczna zmiana w podejsciu do stosowania azbestu i wyroböw azbestowych. Ze wzgl?du na szkodliwosc dla zdrowia ludzi azbest zostal zakazany w 55 krajach, w tym w UE. W Polsce stosowanie i produkcja azbestu jest zabroniona od 1997 r, a w 2009 roku wprowadzono „Program usuwania azbestu", ktöry nakazuje do 2032 r. usuni?cie z terytorium Polski wyroböw zawierajqcych azbest.

Mimo, ze material ten byl przez wiele lat powszechnie stosowany, do tej pory nie udalo si? opracowac komercyjnych i bezpiecznych metod jego unieszkodliwiania.

Na swiecie realizowanych jest wiele prac naukowych majqcych na celu opracowanie metody przetwarza i unieszkodliwiania wyroböw azbestowych. Realizowane prace naukowe majq na celu opracowanie nowoczesnych i ekologicznych metod post?powania z odpadami zawierajqcymi azbest.

Metodología: Artykul zostal opracowany na podstawie przeglqdu wybranej literatury z zakresu poruszanej tematyki.

Wnioski: Analiza tematu pozwala na stwierdzenie, ze zarówno w Polsce, jak i na swiecie unieszkodliwianie wyrobów azbestowych ciesz^cych siç szerokim zainteresowaniem w XX wieku stanowi nadal duzy problem. Istnieje koniecznosc opracowywania technologii - bezpiecznych, ekologicznych i oplacalnych do stosowania w skali przemyslowej - pozwalajqcych na zmniejszenie odpadów azbestowych w srodowisku .

Nalezy dolozyc wszelkich starart, aby zapewnic odpowiednie przeszkolenie strazaków, którzy podczas dzialart ratowniczo-gasniczych przy zawalonych

lub palqcych siç budynkach mogq byc narazeni na wdychanie wlókien azbestu.

Stowa kluczowe: azbest, unieszkodliwianie odpadów, utylizacja materialów niebezpiecznych

Typ artykutu: artykul przeglqdowy

Przyjçty: 09.04.2019; Zrecenzowany: 09.04.2019; Zatwierdzony: 03.09.2019;

Identyfikator ORCID autora: 0000-0001-8003-8452;

Autorzy wniesli równy wklad merytoryczny w powstanie artykulu;

Proszç cytowac: SFT Vol. 53 Issue 1, 2019, pp. 144-161, https://dol.org/10.12845/sft.51.3.2019.9; Artykul udostçpniany na licencji CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/).

Introduction

Between 1950 and 1990, asbestos was used as a component for manufacturing nearly 3000 products. Out of those products, the majority were originally intended for protecting human life and property against heat and fire hazards. Asbestos was used in many areas of the economy: ranging from the hotel industry, through military applications, to chemistry and construction. However, after 1990 the general perception of the use of asbestos and asbestos products changed dramatically.

Due to its properties detrimental to human life and health, asbestos has been banned in 55 countries, including EU Member States. In Poland, the use and manufacture of asbestos and products containing asbestos has been prohibited since 1997. The "Asbestos Removal Programme" collected data that showed that 8 million tonnes of asbestos-containing products should be removed from Poland by 2032 [1].

Although asbestos had been widely used for decades and was banned in the EU over 20 years ago, no safe commercial methods of its disposal have been yet developed. In addition, despite many years of raising general public's awareness of the harmful effects of asbestos, this subject still remains controversial.

Due to that, this article focuses on providing general information on the properties, use, legal conditions and methods for the disposal of asbestos and asbestos products. In addition, the article presents studies regarding the incidence of asbestos-dependent diseases among people based on the example of as-bestosis morbidity in Poland. Furthermore, the article discusses the potential asbestos-related risks borne by firefighters during firefighting operations.

General considerations

Asbestos is the trade name of a group of fibrous minerals [2] which in the chemical sense are hydrous silicates of various metals. Depending on the type of metals with which the silicates bond [3],

Wprowadzenie

W latach 1950-1990 azbest byt uzywany do wytwarzania pra-wie 3000 produktow, z ktorych wiçkszosc miata za zadanie chromé zycie i mienie od ciepta i ognia. Wykorzystywano go w wielu dzie-dzinach gospodarki: od hotelarstwa, poprzez technologie wojsko-we, po przemyst chemiczny i budowlany. Natomiast po roku 1990 nastqpita drastyczna zmiana w podejsciu do stosowania azbestu i wyrobow azbestowych.

Ze wzglçdu na wykrytq szkodliwosc dla zdrowia ludzi azbest zostat zakazany w 55 krajach, w tym w krajach cztonkowskich UE. W Polsce stosowanie i produkcja azbestu oraz wyrobow zawie-rajqcych azbest jest zabroniona od 1997 r. Z danych zawartych w „Programie usuwania azbestu" wynika, ze do 2032 r. z terytorium Polski nalezy usunqc 8 mln ton wyrobow zawierajqcych azbest [1].

Mimo ze azbest byt przez dziesiçciolecia powszechnie stoso-wany, a przeszto 20 lat temu zakazano jego stosowania w UE, do tej pory nie udato siç opracowac komercyjnej i bezpiecznej metody jego unieszkodliwiania. Dodatkowo, mimo wielu lat uswiadamiania spoteczenstwa o szkodliwosci azbestu, temat ten nadal wywotuje wiele kontrowersji.

Dlatego wtasnie w niniejszym artykule skoncentrowano siç na przedstawieniu ogolnych informacji o wtasciwosciach, stosowaniu, uwarunkowaniach prawnych oraz metodach jego unieszkodliwiania. i wyrobow azbestowych. Ponadto przedstawiono badania za-leznosci miçdzy szkodliwym dziataniem azbestu a zapadalnosciq na choroby azbestozalezne na przyktadzie pylicy azbestowej w Polsce. Dodatkowo omowiono zagrozenia, ktorych zrodtem moze byc azbest podczas prowadzenia przez strazakow dziatan ratowniczo-gasniczych.

Informacje ogolne

Azbest to nazwa handlowa grupy mineratow wtoknistych [2], ktore pod wzglçdem chemicznym sq uwodnionymi krzemianami roznych metali. Zaleznie od tego, z jakim metalem krzemiany [3]

they create several types of asbestos with different harmful effects on health [4]. Asbestos is a mineral of two classes: serpentines and amphiboles [5]. The first group includes chrysotile commonly referred to as white asbestos, while the second group includes amosite (brown asbestos), crocidolite (commonly called blue asbestos), anthophyllite, tremolite and actinolite [6-8].

Blue asbestos (crocidolite) is the most hazardous, while white asbestos (chrysotile) is the most widely used for commercial applications and constitutes approximately 90-95% of all asbestos products [9, 10], followed by blue and brown asbestos (amosite) [11]. Figure 1 presents the distribution of varieties of asbestos in the context of their use in industry.

tworzq zwiqzek, wyróznia siç kilka typów azbestu o róznej szkodliwosci dla zdrowia [4]. Azbesty wchodzq w sktad minera-tów dwóch klas: serpentynów i ambifoli [5]. Do pierwszej grupy zalicza siç chryzotyl zwany azbestem biatym, do drugiej - amo-zyt (tak zwany azbest brqzowy), krokidolit (potocznie zwany nie-bieskim azbestem), antofilit, tremolit i aktynolit [6-8].

Najwiçksze zagrozenie dla zdrowia stanowi azbest niebieski (krokidolit), natomiast w przemysle najszersze zastosowanie znajduje azbest biaty (chryzotyl) - okoto 90-95% wszystkich wyrobów azbestowych [9, 10], nastçpnie azbest niebieski oraz brqzowy (amozyt) [11]. Na rycinie 1 przedstawiono podziat od-mian azbestu w kontekscie ich wykorzystania w przemysle.

Brak zastosowania przemystowego I (Non -comercial Forms)

Figure 1. Distribution of varieties of asbestos in the context of their use in industry Rycina 1. Podziat odmian azbestu w kontekscie ich wykorzystania w przemysle

Source / ZrOdto: T.D. Oury, T.A. Sporn, V.L. Roggli, Erratum to: Pathology of Asbestos-Associated Diseases, Third Edition, w: Pathology of Asbestos-Associated Diseases,: T.D. Oury, T.A. Sporn, V.L. Roggli (red.), Springer Berlin Heidelberg, Berlin, Heidelberg 2016 [12].

The varieties of asbestos differ in terms of their structure and properties. The following table (tab. 1) presents basic information about the respective asbestos varieties.

Asbestos owes its popularity to its unique chemical and physical characteristics [13-15], such as resistance to very high temperatures, chemicals, acids, alkalis and sea water. It is also highly elastic and mechanically durable.

These features caused asbestos to become widely used in the manufacturing of a wide variety of articles, including asbestos-based fabrics, tablecloths, insulation products, tiles, blankets, insulating covers and protective clothing, friction materials and catalysts.

Asbestos was, however, mainly used in the construction industry (fig. 2) [16].

Poszczególne rodzaje azbestu rózniq siç miçdzy sobq bu-dowq oraz wtasciwosciami. W ponizszej tabeli (tab. 1) przedstawiono zestawienie podstawowych wtasciwosci poszczególnych odmian azbestu.

Azbest popularnosc zawdziçcza swoim unikalnym wtasci-wosciom chemicznym i fizycznym [13-15], takim jak odpornosc na bardzo wysokie temperatury, dziatanie chemikaliów, kwasów, zasad oraz wody morskiej. Charakteryzuje siç on takze duzq sprçzystosciq i wytrzymatosciq mechanicznq.

Cechy te spowodowaty, ze znalazt on zastosowanie w pro-dukcji bardzo róznorodnych artykutów, m.in. tkanin azbestowych, obrusów, wyrobów izolacyjnych, dachówkek, koców, oston i kom-binezonów izolacyjnych, materiatów ciernych, katalizatorów.

Azbest byt wykorzystywany gtównie w budownictwie (ryc. 2) [16].

Table 1. List of basic information about different asbestos varieties

Tabela 1. Zestawienie podstawowych informacji o roznych odmianach azbestu

Commercial name Nazwa handlowa Chrysotile Chryzotyl Amosite Amozyt Crocidolite Krokidolit Tremolite Tremolit Actinolite Aktynolit Anthophyllite Antrofilit

Chemical name Nazwa chemiczna Hydrous magnesium silicate Uwodniony krzemian magnezu Iron-magnesium silicate Krzemian zelazowo-magnezowy Sodium ferric silicate Krzemian sodowo-zelazowy Calcium-magnesium silicate Krzemian wapniowo-magnezowy Calcium silicate containing magnesium Krzemian wapniowy zawierajqcy magnez Magnesium silicate containing iron Krzemian magnezowy zawierajqcy zelazo

Chemical formula Wzór chemiczny [(OH)8Si4O10] (Fe,Mg)7 [(OH)Si4O11]2 Na2Fe3Fe2[(OH) Si4O11]2 Ca2Mg5[(OH) Si4O11]2 Ca2(Mg) [(0H)Si4011]2 (Mg, Fe)7 [(OH)Si4O11]2

Density [g/cm3] G^stosc [g/cm3] 2.2-2.6 2.8-3.6 2.8-3.6 2.9-3.2 3.0-3.2 2.85-3.2

Hardness according to Mohs scale Twardosc w skali Mosha 5-6 5-6 5-6 5-6 5-6 5-6

Decomposition temperature [°C] Temperatura rozktadu [°C]

450-700 600-800 400-600 950-1040 620-960 600-850

Melting/decomposition point [°C] Temperatura topnienia rozktadu [°C] 1500 1400 1200 1315 1400 1450

Solubility in acids Rozpuszczalnosc w kwasach 56 12 3.14 Brak danych Brak danych 2.13

Solubility in alkalis Rozpuszczalnosc w zasadach 1.03 6.82 1.2 Brak danych Brak danych 1.77

Source: Own elaboration. Zródlo: Opracowanie wlasne.

1 - roof and fcade (tiles, roof sheet, downpipes

dach i elewacja (dachowki, blacha dachowa, rynny)

2 - wall lining - building heat insulation

okladzina scienna - ocieplenie budynku

3 - chimney cowls

deflektory kominowe

4 - partition walls, decorative coatings, sprayed coatings

sciany dzialowe, powloki ozdobne, powloki natryskowe

5 - floors (titles, linoleum, linings)

podlogi (plyki, linoleum, okladziny)

6 - boiler, heating appliances, pipes

bojler, urz^dzenia grzewcze, przewody rurowe

7 - brake discs, clutches

tarcze hamulcowe, sprz^gla

Figure 2. Diagram showing the location of materials that may contain asbestos

Rycina 2. Schemat przedstawiaj^ce umiejscowienie materialow mog^cych zawierac azbest

Source: Freepik after modifying by the author.

Zrodlo: Freepik po modyfikacji autora.

Despite the fact that asbestos products had been widely used between 1950 and 1990, they are now considered problematic, and the widespread use of asbestos is often referred to as one of the greatest technological mistakes made by the mankind [17].

Given its valuable properties, such as softness, flexibility and fire resistance, in the ancient times asbestos had been regarded as silk in the mysterious world of minerals.

Due to its properties, at the time it was referred to as cotton stone or stone flax. The first asbestos-containing products dated as approximately 4500 years old were discovered during excavations in Finland. Similar products were found in Southern Europe, dated as approximately 2500 years old [18]. In those days, asbestos was primarily used to weave tablecloths and tissues.

The wider use of asbestos products is further discussed in chronicles, which mention it being used for manufacturing candle wicks, non-flammable paper and textile products.

The mass extraction and use of asbestos started at the turn of the 20th century, brought about with the industrial revolution [19]. Asbestos began to be used for numerous industrial and commercial applications. Initially, it was used to make gaskets for steam engines [8, 19], refractory fabrics for firefighters, and in the construction industry - mainly in the form of asbestos and cement slabs [18].

The largest asbestos deposits are located in Canada and Russia (in the Ural Mountains) [18, 20, 21]. In addition, asbestos was manufactured in numerous countries, including Italy, the United States, South Africa, Zimbabwe, China and Brazil [18]. It is estimated that in the 20th century around 174 000 000 tonnes of asbestos [18] were manufactured worldwide.

In Poland, asbestos deposits are located mainly in the Lower Silesia region, in R^dziny near Kamienna Gora and in the Su-detes, however, is has never been mined there [22, 23], mainly because it naturally occurs as an impurity in minerals such as melaphyr, gabro, nickel ore and magnesite [23].

Asbestos was widely used in many technologies, e.g. for manufacturing asbestos and cement slabs (in Poland commonly referred to as eternit), textile products (yarns and ropes), friction products (brake discs), waterproofing products (various types of adhesives), floor tiles, filtration materials used in brewing and pharmacy, as well as military gas masks [18, 24].

Currently, asbestos is no longer used for manufacturing the products listed above, while still being used in the aerospace industry (for manufacturing rocket engines in the US space shuttle programme) and in the marine industry (in particular in areas exposed to fire requiring increased heat resistance) [24, 25].

After World War II, over two million tonnes of asbestos were imported to Poland. Most of it was used for the production of asbestos and cement slabs [26-28], primarily applied for roofing. The majority of the asbestos and cement slabs were used in the areas currently known as Mazowieckie and Lubelskie Voivode-ships, while these components were the least popular in the Opolskie and Lubuskie Voivodeships.

Asbestos and cement slabs were popular mainly due to their competitive prices in comparison to galvanised sheet or roofing tiles.

Mimo szerokiego stosowania wyrobów azbestowych w latach 195О-199О obecnie produkty zawierajqce azbest sq uwazane za problematyczne, a szerokie zastosowanie azbestu niejednokrotnie nazywa siç jednq z najwiçkszych pomytek technologicznych ludz-kosci [17].

Azbest charakteryzujqcy siç cennymi cechami - takimi jak miçkkosc, giçtkosc, odpornosc na ogien - w czasach starozytnych postrzegany byt jako jedwab tajemniczego swiata mineratów.

Poczqtkowo ze wzglçdu na wtasciwosci nazywany byt kamie-niem bawetnianym lub lnem kamiennym. Pierwsze wyroby zawierajqce azbest pochodzq sprzed ok. 45ОО lat i zostaty odkryte podczas wykopalisk w Finlandii. W Europie Potudniowej znaleziono podobne wyroby sprzed ok. 25ОО lat [18]. W tamtych czasach azbest wyko-rzystywano do tkania obrusów i chusteczek.

Szersze zastosowanie wyrobów z azbestem omawiane jest w kronikach, które opisujq jego uzywanie w knotach do swiec, nie-palnego papieru, a takze w wyrobach tekstylnych.

Masowe wydobycie i stosowanie azbestu rozpoczçto siç na przetomie XIX i XX wieku wraz z rewolucjq przemystowq [19]. Azbest zaczçto stosowac w wielu dziedzinach gospodarki i prze-mystu. Poczqtkowo uzywano go do wyrobu uszczelek do silników parowych [8, 19], jako ogniotrwate tkaniny dla strazaków, a takze w budownictwie - gtównie w formie ptyt eternitowych [18].

Najwiçksze ztoza azbestu zlokalizowane sq w Kanadzie i w Rosji (w górach Ural) [18, 2О, 21]. Dodatkowo azbest byt produkowany we Wtoszech, Stanach Zjednoczonych, Republice Potudniowej Afryki, Zimbabwe, Chinach, Brazylii [18]. Szacuje siç, ze w XX wieku wypro-dukowano na swiecie ok. 174 ООО ООО ton azbestu [18].

W Polsce azbest wystçpuje w ztozach Dolnego Slqska, Rçdzi-nach koto Kamiennej Góry oraz w Sudetach, nigdy jednak nie byt tam wydobywany [22, 23] - w gtównej mierze z powodu jego wystç-powania w ztozach w formie zanieczyszczenia surowców mineral-nych takich jak melafir, gabro, rudy niklu czy magnezytu [23].

Azbest stosowano w wielu technologiach, m.in. do wytwa-rzania ptyt azbestowo-cementowych (czyli tak zwanego eternitu), w produkcji wyrobów wtókienniczych (przçdze i sznury), wyrobów ciernych (tarcze hamulcowe), wyrobów hydroizolacyjnych (róznego rodzaju lepiki), ptytek podtogowych, materiatów filtracyjnych wyko-rzystywanych w piwowarstwie i farmacji, a takze w wojskowych maskach przeciwgazowych [18, 24].

Obecnie stosowanie azbestu w produkcji wyzej wymienionych wyrobów zostato zaniechane, natomiast azbest nadal stosuje siç w przemysle kosmicznym (produkcja silników rakietowych w ame-rykanskim programie wahadtowców kosmicznych) i okrçtowym (szczególnie w miejscach narazonych na ogien, wymagajqcych zwiçkszonej odpornosci na wysokq temperature) [24, 25].

Po II wojnie swiatowej do Polski sprowadzono ponad dwa milio-ny ton azbestu, który w wiçkszosci zostat uzyty do produkcji ptyt az-bestowo-cementowych [26-28], wykorzystywanych pózniej gtównie na pokrycia dachowe. Najwiçcej ptyt eternitowych zastosowano na terenach obecnego województwa mazowieckiego i lubelskiego, a najmniej - na terenach województwa opolskiego i lubuskiego.

Popularnosc stosowania ptyt azbestowo-cementowych wyni-kata gtównie z konkurencyjnej - w porównaniu do blachy ocynko-wanej czy dachówki - ceny.

Legal considerations regarding the application of asbestos

In the mid-1980s, crocidolite asbestos was withdrawn from Poland. Later in 1997 an Act was passed banning the use of products containing asbestos [29]. The Act also specifies the methods and conditions for the safe use and disposal of products containing asbestos.

Such formalised guidelines on the subject were introduced as a method for preventing the growing concerns related to removing asbestos-containing products and the harmful effects of this mineral on human health and body, as confirmed in the 1980s [30].

The Act passed in Poland was also influenced by international efforts for gradually restricting the use of products containing asbestos. The European Economic Community was very active in regulating the manufacturing, use and application of such products, as in 1983 it developed and adopted amendments to Directive 76/769/EEC. These amendments mainly pertained to the regulation of the marketing, use and labelling of products containing asbestos.

1985 saw the introduction of Directive 85/61/EEC, which imposed more severe regulations pertaining to asbestos, as it prohibited these products from being placed on the market or used in toys, sprays, retail powders, tobacco products, catalytic heaters, paints and varnishes [31]. Another document was Commission Directive 91/659/EEC, which adapted to technical progress Annex I to Council Directive 76/769/EEC. The changed legislation placed restrictions on the marketing and use of selected hazardous substances and preparations and placed a ban marketing and use of all types of amphibole asbestos and products containing it [32].

Subsequent EU legislative work resulted in the implementation of Commission Directive 1999/77/EC of 26 July 1999 on the approximation of the laws, regulations and administrative provisions of the Member States relating to restrictions on the marketing and use of certain dangerous substances and preparations (OJ L 207, 6.8.1999) [33]. The amended directive has been in force throughout the European Union's area since 2005.

Regulation 1907/2006 of the European Parliament and of the Council of 18 December 2006 permits introducing and using asbestos shafts for pulling glass in existing installations until they are fully used up or until asbestos-free alternatives are made available [19, 34].

The next document, Council Directive 87/217/EEC, contains provisions on the prevention and reduction of environmental pollution by asbestos. It contains, among others, the basic requirements for taking action to protect the environment from exposure to dust containing asbestos [35]. The European Union has also issued regulations for managing asbestos- containing waste. Therefore, Council Directive 91/689/EEC [36] was developed and implemented, subsequently replaced by Council Directive 94/31/EC [37] and subsequently by Directive 2008/98/EC on waste [38].

On 27 September 2001, the Regulation of the Minister of the Environment on the waste catalogue [39] was introduced in Poland. The regulation categorised asbestos waste into several groups (table 2).

Uwarunkowania prawne dotyczqce stosowania azbestu

W potowie lat osiemdziesiqtych XX wieku zaniechano stosowania w Polsce azbestu krokidolitowego. Nast?pnie w 1997 roku uchwalo-no ustaw? o zakazie stosowania wyrobów zawierajqcych azbest [29]. Ustawa ta zawiera informacje o sposobach i warunkach bezpieczne-go uzytkowania i usuwania wyrobów zawierajqcych azbest.

Przyczynq wprowadzenia wspomnianego dokumentu byt ros-nqcy problemem z usuwaniem wyrobów zawierajqcych azbest, a takze potwierdzone w latach 80. ubiegtego stulecia szkodliwe oddziatywanie tego mineratu na organizm i zdrowie ludzi [30].

Na powstanie ustawy w Polsce wptyw miaty takze prace nad wprowadzeniem stopniowych ograniczen stosowania wyrobów zawierajqcych azbest, prowadzone za granicq. Duzq aktyw-nosciq w zakresie uregulowania kwestii zwiqzanych z wytwa-rzaniem, wykorzystaniem i stosowaniem takich wyrobów wy-kazywata Europejska Wspólnota Gospodarcza, która w 1983 r. wypracowata i uchwalita zmiany do Dyrektywy 76/769/EWG. Do-tyczyty one gtównie regulacji wprowadzania do obrotu, stosowania i znakowania wyrobów zawierajqcych azbest.

W 1985 r. wprowadzono Dyrektyw? 85/61/EWG, która za-ostrzyta przepisy - zgodnie z niq wtókna azbestowe nie mogq bye wprowadzane do obrotu ani stosowane przy produkcji za-bawek, w materiatach i preparatach aerozolowych, produktach detalicznych w proszku, wyrobach tytoniowych, grzejnikach katalitycznych, farbach i lakierach [31]. Kolejnym dokumentem byta Dyrektywa Komisji 91/659/EWG, która dostosowata do sta-nu technicznego zatqcznik I do Dyrektywy Rady 76/769/EWG. Dostosowanie to tyczyto si? ograniczen wprowadzania do obro-tu i stosowania niektórych substancji i preparatów niebezpiecz-nych - zakaz wprowadzania i stosowania wszystkich rodzajów azbestu amfibolowego oraz jego produktów [32].

Kolejne prace nad prawodawstwem europejskim skutkowaty wprowadzeniem Dyrektywy Komisji 1999/77/WE z 26 lipca 1999 r. w sprawie zblizenia przepisów ustawowych, wykonawczych i admi-nistracyjnych panstw cztonkowskich odnoszqcych si? do ograniczen we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substan-cji i preparatów niebezpiecznych (Dz. U. WE L 207 z 6 sierpnia 1999 r.) [33]. Po zmianach, od 2005 r., dyrektywa ta obowiqzuje na terenie catej Unii Europejskiej.

Natomiast w Rozporzqdzeniu 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. zapisano, ze do-puszcza si? wprowadzanie i stosowanie watów z azbestu, uzy-wanych podczas procesu ciqgnienia szkta w istniejqcych insta-lacjach, do momentu ich zuzycia lub do czasu, kiedy dost?pne b?dq bezazbestowe zamienniki [19, 34].

Kolejny dokument - Dyrektywa Rady 87/217/EWG - zawiera przepisy dotyczqce ochrony Srodowiska przed azbestem. Zawarto w niej m.in. podstawowe wymagania dotyczqce podj?cia dziatan majqcych na celu ochron? Srodowiska przed ekspozycjq na pyty azbestowe [35]. Unia Europejska zadbata równiez o temat zwiqzany z gospodarowaniem odpadami zawierajqcymi azbest. W zwiqzku z tym opracowano i wprowadzono Dyrektyw? Rady 91/689/EWG

[36], która nast?pnie zostata zastqpiona Dyrektywq Rady 94/31/WE

[37], a nast?pnie Dyrektywq 2008/98/WE w sprawie odpadów [38].

Table 2. List of asbestos-containing waste [39] Tabela 2. Zestawienie odpadów zawierajqcych azbest [39]

Group code Kod grupy

Groups, subgroups and types of waste Grupy, podgrupy i rodzaje odpadów

Об 07 01*

Asbestos waste from electrolysis I Odpady azbestowe z elektrolizy

06 13 04*

Waste from asbestos processing I Odpady z przetwarzania azbestu

Waste containing asbestos I Odpady zawierajqce azbest

10 13 09*

15 01 11*

Waste containing asbestos from the manufacture of cement and asbestos elements Odpady zawierajqce azbest z produkcji elementow cementowo-azbestowych

Metal packaging containing dangerous porous structural strengthening elements (e.g. asbestos), including empty pressure tanks Opakowania z metali zawierajqce niebezpieczne porowate elementy wzmocnienia konstrukcyjnego (np. azbest), wtqcznie z pustymi pojemnikami cisnieniowymi

Brake linings containing asbestos I Oktadziny hamulcowe zawierajqce azbest

16 02 12*

Discarded equipment containing free asbestos I Zuzyte urzqdzenia zawierajqce wolny azbest

Insulating materials containing asbestos I Materiaty izolacyjne zawierajqce azbest

17 Об Об*

Construction materials containing asbestos I Materiaty konstrukcyjne zawierajqce azbest

*Hazardous waste *Odpad niebezpieczny

Countries outside the European Union have developed their own internal regulations for asbestos and products containing asbestos. The level of regulation varies between countries, depending mainly on their development. Developed countries in general have higher level of awareness with regard to the harmful effects of asbestos products, however, the knowledge is not always reflected by legal provisions and consistent actions.

The changes implemented in various countries' legislation in 2000 and 2015 are presented in figure 3. Countries which have not banned asbestos and asbestos materials are highlighted in red, while countries that have significantly restricted or banned asbestos and materials containing asbestos are highlighted in green. White colour designates countries for which no data is available.

Figure 3 shows that the international awareness of the harmfulness of asbestos is increasing. Each year more and more countries are imposing restrictions on the use of the substance.

The use of asbestos and products containing it as a component is banned in 66 countries, mainly highly developed ones [41, 42]. Despite numerous changes in legislation, countries such as Russia, Brazil, China and Kazakhstan are continuing to manufacture products containing asbestos, while in countries and regions such as India, China, Brazil, Russia and Indonesia products with asbestos still remain widely used [43, 44]. The continued use of these products is determined by the unique properties of asbestos which are difficult to replace by other materials [30]. In addition, it is often the case that these products are manufactured and used without or with limited protective measures preventing the adverse effects of the mineral.

Dnia 27 wrzesnia 2001 r. w Polsce wprowadzono Rozporzq-dzenie Ministra Srodowiska w sprawie katalogu odpadów [39], gdzie odpady zawierajqce azbest zostaty umieszczone w róz-nych grupach (tab. 2)

Panstwa poza Uniq Europejskq posiadajq swoje wewnçtrzne regulacje prawne odnoszqce siç do azbestu i wyrobów azbestowych. Poziom regulacji prawnych w poszczególnych krajach jest zróznicowany i w gtównej mierze zalezy od stopnia ich rozwoju. W panstwach wysokorozwiniçtych poziom swiadomosci dotyczq-cy szkodliwosci wyrobów jest wyzszy, ale nie zawsze idzie w parze z zapisami aktów prawnych i konsekwentnymi dziataniami.

Wprowadzanie zmian w prawodawstwie obowiqzujqcym w latach 2000 i 2015 w poszczególnych krajach swiata zobra-zowano na rycinie 3. Kolorem czerwonym zaznaczono panstwa, które nie wprowadzity zakazu stosowania azbestu i materiatów azbestowych, a zielonym - kraje, które wprowadzity znaczne ograniczenia lub zakaz stosowania azbestu i materiatów zawie-rajqcych azbest. Kolor biaty oznacza kraje, co do których brak jest danych dotyczqcych uzytkowania azbestu.

Z ryciny 3 wynika, ze ogólnoswiatowa swiadomosc szkodliwosci azbestu jest coraz wyzsza i z roku na rok coraz wiçcej panstw wprowadza obostrzenia w jego stosowaniu.

Na swiecie zabroniono uzytkowania azbestu i wyrobów zawierajqcych azbest w бб krajach - gtównie w panstwach wyso-korozwiniçtych [41, 42]. Mimo wielu zmian prawnych w krajach takich jak: Rosja, Brazylia, Chiny i Kazachstan nadal produko-wane sq wyroby azbestowe, a w krajach i regionach takich jak: Indie, Chiny, Brazylia, Rosja i Indonezja artykuty zawierajqce azbest nadal sq powszechnie uzywane [43, 44]. Determinujq to unikatowe wtasciwosci azbestu, które sq trudne do zastqpienia przez inne materiaty [30]. Co gorsza produkcja i stosowanie wyrobów azbestowych odbywa siç niejednokrotnie z pominiçciem lub tylko z minimalnym wykorzystaniem srodków ochrony przed dziataniami niepozqdanymi tego mineratu.

16 01 11*

17 Об 01*

Figure 3. Comparison of the application and introduction of its limitations in 2000 and 2015 Rycina 3. Porownanie stosowania i wprowadzenia jego ograniczen w latach 2000 i 2015

Source / Zrodto: Chronology of Asbestos Bans and Restrictions. http://ibasecretariat.org/chron_ban_list.php [dostçp 22.03.2019].

The impact of asbestos on humans

Asbestos and its use have a negative impact on both the environment and human life and health [24, 45]. Environmental pollution with asbestos may result from natural processes such as erosion and crumbling of rocks or from the extraction, production, use, disposal or spontaneous destruction of products containing asbestos [46-50].

The harmful effects of asbestos on the human body were already confirmed in the 1970s, and its carcinogenic properties were proven subsequently [51-53].

In terms of human health, the most hazardous component of asbestos are the so-called respirable fibres, which are inhaled into the body along with other contaminants. These fibres are retained in the respiratory tract and contribute to lung diseases [21]. Persons employed for the extraction, processing or disposal of asbestos or asbestos products constitute the main group exposed to the undesirable effects of asbestos fibres. Exposure to asbestos coming from natural sources, the so-called environmental exposure, constitutes a distinct category. However, natural sources have a negligible impact on human morbidity, as they are located in dispersed areas with sparse population [45, 50].

Considering the ban on asbestos products and the necessity to remove asbestos products from the country, a much greater risk is attached to the demolition and disassembly of products containing asbestos [21].

Inhaling asbestos fibres with air [54] or having them enter the digestive tract has negative consequences. Among these adverse

Wptyw azbestu na cztowieka

Azbest negatywnie wptywa na zdrowie i zycie ludzi [24, 45]. Stosowanie go jest nieekologiczne. Zanieczyszczenie srodowi-ska azbestem moze bye efektem procesow naturalnych wietrze-nia skat lub tez skutkiem wydobycia, produkcji, uzytkowania, usuwania lub samoistnego niszczenia wyrobow azbestowych [46-50].

Szkodliwe oddziatywanie azbestu na organizm ludzki po-twierdzono juz w latach 70. ubiegtego wieku, a nast?pnie udo-wodniono jego kancerogennose [51-53].

Dla cztowieka najgrozniejsze sq tak zwane wtokna respi-rabilne, ktore dostajq si? do organizmu poprzez wdychanie po-wietrza wraz z zanieczyszczeniami. Wtokna te zatrzymujq si? w uktadzie oddechowym i sq przyczynkiem do chorob ptuc [21]. Narazone na niepozqdane dziatanie wtokien azbestu sq gtownie osoby pracujqce przy wydobyciu, przetwarzaniu lub usuwaniu azbestu bqdz tez wyrobow azbestowych. Wyroznia si? rowniez narazenie na azbest pochodzqcy ze zrodet naturalnych - tak zwanq ekspozycj? srodowiskowq. Jednakze zrodta naturalne majq znikomy wptyw na zachorowalnose ludzi, gdyz znajdujq si? one na terenach mato zaludnionych i sq rozproszone [45, 50].

Natomiast ze wzgl?du na zakaz produkcji wyrobow az-bestowych i koniecznose usuwania z terenow kraju wyrobow azbestowych najwi?ksze zagrozenie powodujq prace rozbiorko-we i demontazowe wyrobow zawierajqcych azbest [21].

Dostawanie si? wtokien azbestowych do organizmu cztowie-ka z wdychanym powietrzem [54] czy drogq pokarmowq niesie

effects are lung diseases (including lung cancer), asbestosis, pleural lesions and pleural mesothelioma [28, 55]. Figure 4 demonstrates the severity of the problem, as it presents the number of cases of asbestosis in Poland between 1970 and 2016. The risk of developing cancer of the larynx, throat, stomach, ovaries and other tissues is also increased [23, 27, 50, 56, 57].

s e s a c

12 >£= is a ow

e

Figure 4. Rycina 4.

Disposal of asbestos and products containing asbestos

Changes in national legislation force the gradual removal of products containing asbestos. This study is carried out on the basisoftOe programme"Elimination ofasbestos anda sbestos-containing products used in Poland", which is based on the reso-luiian aoofted by the Sejmort ohe °epulalic o" Polan d ofls June 1997 on the programme for removing asbestos and products containing asbestos used in Poland [73] and the Act of 19 June 199W bb9] snnhe prohieiiiongrt"ie use ot sroOucOsnoadaining asbestos and secondary legislation.

The planned completion date for removmgsll asloesOos products is 2032 [74]. This obligation was imposed by the legal provisions; however, the Act does not assign that task to any official body, but retherspaeffg 0 oufavegmultiple srthoriniou.

The disposal of asbestos and products containing asbestos is a complisete° insue. Currently asbestse li|asei iocas^^^id out in five ways:

- chemical degradation of asbestos - conversion of asbestos io^ocer^^l^^brouadc^^ms stosm p onmntsoWlia sm-less products;

- physinsi dui^adationof adbostoe]

- b iological degradation of asbestos (natural degradation);

ze sobq negatywne skutki. Wsrod takich niepozqdanych skut-kow nalezy wymienic choroby ptuc (w tym choroby nowotworo-we ptuc), pylic? azbestowq, zmiany optucnej czy tez mi?dzybto-niak optucnej [28, 55]. Dla zobrazowania stopnia problemu na rycinie 4 przedstawiono liczb? zachorowan na pylic? azbestowq w Polsce w latach 1970-2016. Zwi?kszone jest rowniez ryzyko zachorowan na nowotwory krtani, gardta, zotqdka, jajnikow oraz innych tkanek [23, 27, 50, 56, 57].

Unieszkodliwianie azbestu i wyrobow azbestowych

Zmiany w prawodawstwie krajowym zobowiqzujq do stopnio-wego usuwania wyrobow azbestowych. Prace te prowadzone sq oa p^c^:^tavfia„Uron^<^n^u adumaaia azosntu l wbroe-w nawierajq-cych azbest stosowanych na terytorium Polski", ktory opiera si? na rezo1" Scjmutoecz^fapoNtej Po i9°q z nqczerwch 1997 roku w sprawie programu wycofywania azbestu i wyrobow zawierajqcych azbest, stosowanych na terytorium Polski [73] oraz ustawy z dnia 19 9berw9a lh97 rekujlCP] ozakazieetosowaeiawyro bowzawierajq-cych azbest oraz odpowiednich aktow wykonawczych do niej.

W Pdscs^ace nad uofkowgympsumssiom w^fMw azbestowych majq zostac zakonczone w 2032 roku [74]. Obowiqzek ten zostat narzucony odgornie, ale prawodawstwo nie przypisato tego zadmn ia jebnemu rnsor^i^v^j^z^t^^vbiqpto dotago v^^^os organow.

Unieszkodliwianie azbestu i wyrobow zawierajqcych azbest jesftmgndm za^i^iemem. (^bara1 et^zac^ g^wmo prowa-dzi si? pi?cioma sposobami:

- chemiczna degradacja azbestu - przeksztatcenie azbestu who fmyniowt6kniste iab sbtadsiai niearoznduewytobow;

- fizyczna degradacja azbestu;

- frolo^c zna degradacja azbestu (naturalna degradacja);

- cktadowanie azbestu na sktadowiskach powierzchnio-wych;

200

The number of asbestosis cases in Poland in 1970-2016 (own work based on [58-72])

Liczba przypadkow zachorowan na pylic? azbestowq w Polsce w latach 1970-2016 (opracowanie wtasne na podstawie [58-72])

- storage of asbestos in surface disposal sites;

- s torage of asbestos in underground storage sites (e.g. in mining excavation sites).

The chemical degradation of asbestos products is not a simple task, mainly because of its relatively high chemical resistance. Substances such as hydrofluoric acid and fluoro-sulphonic acid completely dissolve asbestos [75-77], but introducing fluoride into the environment is as controversial as the use of asbestos. Research shows that heating asbestos with borax and a mixture of orthophosphoric acid with ammonium fluoride at a temperature of approximately 500oC can potentially neutralise asbestos fibres, causing the total degradation of asbestos structure and turning it into an amorphous structure [78]. Another way to neutralise asbestos is to rinse out magnesium and iron ions with polycarboxylic acids [79] in conjunction with ultrasound and high temperature. Another method used to neutralise asbestos involves a combination of chemical degradation and mechanical operations, such as grinding, which facilitates the chemical degradation of asbestos [80, 81].

The physical degradation of asbestos is carried out mainly through the application of high temperatures of 500oC, 700oC, 950oC and 1050oC [53, 82-84, 84]. The most commonly used thermal process involves burning asbestos slabs at 1200oC, which leads to a product resembling clinker [52, 82, 85]. It is also possible to neutralise asbestos through microwave treatment [86, 87].

Biological degradation of asbestos products involves the use of natural mosses, lichens or algae in the aquatic environment, which degrade those products by releasing organic acids [88, 89]. However, these processes occur at normal temperatures, and thus take a long time. Therefore, spontaneous natural degradation is not viable as a natural method for solving the issues related to asbestos products. Nature should be observed and used as a source of knowledge, aiming at combining natural processes with mechanical or thermal processing [13].

The large-scale method used currently involves storing asbestos on surface disposal sites [90, 91]. The disposal of asbestos in this case consists in storing asbestos products in adequately prepared locations in municipal landfills. The procedure is cheap, however, it requires constant monitoring of such landfills and has a negative impact on the aesthetics of the landscape and on the environment.

Another method for neutralising asbestos and asbestos products includes underground storage, most often in mining excavation sites. This method involves storing asbestos products in unused mines and then backfilling them in order to rehabilitate the area [49]. This operation, however, requires ongoing hydrological monitoring [92].

In addition to the aforementioned methods of eliminating asbestos-containing waste and products, many other methods are at the stage of experimental research and laboratory testing. These include, for example vitrification, which consists in "neutralising" the undesirable properties of asbestos in temperatures of 1,500°C [93]. The final product of that is an amorphous substance with high hardness which can be used for construction. The disadvantage of that process is that it requires large amounts of electricity [24].

- sktadowanie azbestu na sktadowiskach podziemnych (np. w wyrobiskach kopalnianych).

Chemiczna degradacja wyrobow azbestowych nie jest pro-sta, poniewaz sq to substancje o stosunkowo duzej odpornosci chemicznej. Istniejq substancje - takie jak kwas fluorowodorowy i kwas fluorosulfonowy - catkowicie trawiqce azbest [75-77], jednakze wprowadzanie do srodowiska fluoru jest nie mniej kon-trowersyjne od wprowadzenia azbestu. Badania wygrzewania azbestu z boraksem i mieszaninq kwasu ortofosforowego z fluor-kiem amonu przeprowadzone w temperaturze ok. 500oC wykazaty mozliwosc neutralizacji wtokien azbestu - catkowitej degradacji struktury azbestu i powstania struktury amorficznej [78]. Innym sposobem neutralizacji azbestu jest wyptukanie z jego struktur jonow magnezu i zelaza kwasami wielokarboksylowymi [79], przy wspomaganiu ich dziatania ultradzwiçkami i podwyzszonq tempe-raturq. Wykorzystuje siç rowniez potqczenie degradacji chemicznej z operacjami mechanicznymi, takimi jak np. mielenie, ktore utatwia chemicznq degradacjç azbestu [80, 81].

Fizyczna degradacja azbestu jest prowadzona gtownie po-przez oddziatywanie termiczne wysokich temperatur 500oC, 700oC, 950oC i 1050oC [53, 82-84, 84]. Najczçsciej stosowany proces termiczny to wypalanie eternitu w temperaturze 1200oC, dziçki czemu otrzymuje siç produkt przypominajqcy klinkier [52, 82, 85]. Mozliwe jest rowniez unieszkodliwianie azbestow spoprzez dziatanie mikrofal [86, 87].

Biologiczna degradacja wyrobow azbestowych jest metodq naturalnego oddziatywania mchow, porostow lub glonow w sro-dowisku wodnym, ktore wydzielajqc kwasy organiczne, prowa-dzq do degradacji takich wyrobow [88, 89]. Poniewaz jednak procesy te zachodzq w temperaturach normalnych, wymagajq dtugiego czasu. W zwiqzku z tym nie nalezy liczyc na samoistnq naturalnq degradacjç i samoistne rozwiqzanie problemu wyrobow azbestowych. Naturç nalezy obserwowac i probowac z niej czerpac wiedzç, tqczqc dziatanie natury z obrobkami mechanicznymi lub termicznymi [13].

Sktadowanie azbestu na sktadowiskach powierzchniowych jest obecnie metodq stosowanq na szerokq skalç [90, 91]. Unie-szkodliwianie azbestu w taki sposob polega na sktadowaniu wyrobow azbestow w odpowiednio przygotowanych miejscach znajdujqcych siç na sktadowiskach komunalnych. Opisany spo-sob postçpowania - choc stosunkowo tani - wymaga ciqgtego monitorowania takich sktadowisk oraz wptywa negatywnie na estetykç krajobrazu i srodowisko.

Innq metodq unieszkodliwiania azbestu i wyrobow azbesto-wych jest sktadowanie podziemne, ktore najczçsciej odbywa siç w wyrobiskach gorniczych. Metoda ta polega na sktadowaniu wyrobow w nieczynnych kopalniach, a nastçpnie zasypywaniu ich w celu rekultywacji terenu [49]. Podczas wykonywania tego typu operacji konieczny jest staty monitoring hydrologiczny [92].

Poza wyzej przedstawionymi metodami eliminacji odpadow i wyrobow zawierajqcych azbest wiele innych znajduje siç na etapie badan eksperymentalnych i testowanych w skali labo-ratoryjnej. Wsrod nich mozna wymienic miçdzy innymi metodç witryfikacji, ktora polega na „unieszkodliwianiu" niepozqdanych wtasciwosci azbestu poprzez dziatanie temperatur 1500oC [93]. Produktem koncowym tak przeprowadzonego procesu jest

Disposal can also be carried out using a method referred to as MTT (Microwave Thermal Treatment). That method is based on the simultaneous use of mechanical and thermal processing in a high-energy reactor (temperatures of approximately 900-1100oC) using microwave energy. During the process, crystalline asbestos fibres are torn and transformed into an amorphous form. The final product of that process is neutral to the environment, as well as to humans and animals. It can be used for industrial purposes, e.g. as a filler for concrete mixes [93, 94].

Another noteworthy method for neutralising asbestos involves microwave thermal inertisation. That process alters asbestos fibres and transforms it into an inert magnesium oxide [85, 95].

Another disposal method involves plasma destruction technology. Plasma makes it possible to obtain temperatures in the range between 5000-20 000oC in an anaerobic atmosphere, which enables the decomposition of inorganic compounds. The main products of that process include CO, H2, CO2, HCl and inorganic waste, vitrite. The gases produced during the process can be converted into a gas fuel. The final product, on the other hand, is amorphous and can be used for manufacturing construction elements or in road construction [92].

Currently, the most frequently used method of asbestos disposal in Poland involves its storage in designated areas. Since 2010 (i.e. since the introduction of the resolution [73]), only part of asbestos waste has been disposed of; the relevant data is presented in figure 5.

amorficzna substancja charakteryzujqca si? wysokq twardos-ciq, ktora moze bye stosowana w budownictwie. Wad? stanowi tu koniecznose dostarczenia do realizacji procesu duzych ilosci energii elektrycznej [24].

Utylizacj? mozna rowniez prowadzie przy wykorzystaniu MTT (Microwave Thermal Treatment). Metoda ta polega na jed-noczesnym uzyciu obrobki mechanicznej oraz obrobki termicz-nej w wysokoenergetycznym reaktorze (temp. ok. 900-1100oC) wykorzystujqcym energi? mikrofalowq. W trakcie procesu kry-staliczne wtökna azbestu poprzez rozrywanie zamieniane sq na form? bezpostaciowq. Produkt koncowy takiego procesu jest oboj?tny dla srodowiska, a takze dla ludzi i zwierzqt. Z powo-dzeniem moze bye wykorzystywany w przemysle np. jako wypet-niacz do mas betonowych [93, 94].

Wartq uwagi metodq unieszkodliwiania azbestu jest rowniez inertyzacja z grzaniem mikrofalowym. Tak przeprowadzony proces powoduje modyfikacj? struktur wtöknistych azbestu z jednoczes-nym przeksztatceniem go w oboj?tny tlenek magnezu [85, 95].

Kolejny sposob utylizacji to zastosowanie technologii pla-zmowej destrukcji. Plazma pozwala uzyskae temperatury rz?du 5000-20000oC w atmosferze beztlenowej, co umozliwia rozktad zwiqzkow nieorganicznych. W procesie tym gtöwnymi produktami sq CO, H2, C02, HCl oraz odpady nieorganiczne - witryt. Powstajqce w trakcie procesu gazy mogq zostae przetworzone na paliwo gazowe. Natomiast produkt koncowy jest amorficzny i moze bye wykorzystywany do wytwarzania elementow budow-lanych lub w budownictwie drogowym [92].

ZACHCCN CFCMCRSKE WIELKOPOLSKIE WARMIN5KO-MAZUR5KIE SWIETOKRZVSKIE 5LA5KIE POMORSKIE POOLA5KIE PODKARPACKIE OPOLSKIE MAZOWIECKIE MAtOPOLSKIE tOQZKIE LU BUSK IE LUBELSKIE KUJAW5KO-POMORSKIE DOLNQ5LA5KIE

OX 1<№ 209S 30Ж 409S 509S 60% 70* 80* 90* 1«№

utilised / unieszkodliwione ■ not utilised yet / pozostale do unieszkodliwienia

Figure 5. Statistical summary of the utilisation of asbestos and asbestos products in Poland [44, 96] Rycina 5. Zestawienie statystyczne utylizacji azbestu i wyrobow azbestowych w Polsce [44, 96]

Considering the fact that half of the time limit envisaged by the legislator for the complete elimination of asbestos from Poland has already passed, the results achieved in individual voivodeships are not optimistic.

Aktualnie najczçsciej stosowanq metodq unieszkodliwiania azbestu w Polsce jest jego sktadowanie we wskazanych spe-cjalnie przeznaczonych do tego celu miejscach. Od roku 2010 (czyli od wprowadzenia rezolucji [73]) do dnia dzisiejszego unie-szkodliwiono tylko czçsc odpadow azbestowych, co zostato zobrazowane na rycinie 5.

Biorqc pod uwagç, ze minçta potowa czasu narzuconego przez prawodawcç do catkowitego unieszkodliwienia azbestu z terenu Polski, to efekty dziatan poszczegolnych wojewodztw nie napawajq optymizmem.

Hazards related to rescue and firefighting operations

Construction materials containing asbestos are still found in many residential and commercial buildings. Asbestos occurs most commonly in asbestos and cement slabs, which have been used as roofing or insulation for buildings.

During a fire, building materials containing asbestos usually crack or crumble. In the event of a fire in a building with components containing asbestos, flakes of asbestos may be released as a result of a pressure build-up inside the component. Such fires may create asbestos debris, including unburned and partially burned asbestos. Some materials containing asbestos are prone to severe damage by fire. Air monitoring during and after fires indicates that asbestos fibre concentrations are usually very low. The probable cause may be the low number of fibres getting released into the air and the large volumes of air circulating as a result of fire. Asbestos fibres are also prone to degradation when exposed to high temperatures for a sufficiently long time.

Asbestos fibres pose a health hazard only if they are respi-rable. Construction materials containing asbestos may release small fibre particles into the air. However, air monitoring of fires in progress and after their extinguishing shows that very low amounts of asbestos fibres are generated. After each fire, asbestos levels in the air return to the normal levels observed prior to the fire [97].

Moving around an area with building materials containing asbestos or where the wind blows over such materials is unlikely to cause an increase of asbestos amounts in the air. Significant exposure to asbestos fibres occurs when asbestos products are dismantled or during the demolition of buildings damaged by fire. Demolitions must be carried out safely and carefully in order to ensure the lowest possible levels of asbestos fibres in the air.

In general, asbestos in buildings damaged by fires does not pose a high risk to public health. However, there are cases when firefighters and other services are exposed to the negative impact of asbestos [98]. This was the case, among others, during the works carried out on "Ground Zero" after the terrorist attack on the World Trade Center in 2001 [99]. It is estimated that approximately 5000 tonnes of asbestos were used for the construction of the WTC [100]. The component was used, among others, in the northern tower in insulating elements, drywalls, fireproof materials and lift shafts up to the 40th floor [101]. When the WTC buildings collapsed due to the attack,

Zagrozenia podczas dziatan ratowniczo--gasniczych

Materiaty budowlane zawierajqce azbest wciqz znajdujq siç w wielu budynkach mieszkalnych oraz budynkach gospodar-czych. Najczçsciej azbest wystçpuje w ptytach eternitowych, ktore byty uzywane jako pokrycia dachowe lub jako docieplenia budynkow.

Podczas pozaru materiaty budowlane zawierajqce azbest zazwyczaj pçkajq lub kruszq siç. W trakcie pozarow budynkow, w ktorych zastosowano materiaty azbestowe, moze dochodzic do uwalniania ptatkow materiatu azbestowego (np. z eternitu) wskutek nagromadzenia cisnienia wewnqtrz materiatu. Takie pozary mogq powodowac powstawanie szczqtkow azbestu, Monitorowanie powietrza podczas pozarow i po ich ugaszeniu wskazuje, ze stçzenia wtokien azbestu sq zazwyczaj bardzo ni-skie. Prawdopodobnie wynika to z niskiej liczby wtokien faktycz-nie uwolnionych do powietrza i duzych objçtosci powietrza krq-zqcych wskutek pozaru. Wtokna azbestowe mogq rowniez ulec destrukcji po wystawieniu ich na dziatanie wysokich temperatur przez wystarczajqco dtugi czas.

Wtokna azbestowe stanowiq zagrozenie dla zdrowia tylko wtedy, gdy sq tzw. respirabilne. W przypadku materiatow budow-lanych zawierajqcych azbest mozliwe jest uwalnianie drobnych wtokien do powietrza. Jednak monitorowanie stanu powietrza podczas pozarow oraz po ich ugaszeniu wykazato, ze wtokien tych jest niewiele. Po pozarze zawartosc azbestu w powietrzu wraca do typowych poziomow (sprzed pozaru) [97].

Poruszanie siç po obszarze, w ktorym znajdujq siç materiaty budowlane zawierajqce azbest lub wiatr wiejqcy nad takim obszarem, prawdopodobnie nie spowodujq wytworzenia znacz-nych ilosci azbestu w powietrzu. Znaczne narazenie na wdychanie wtokien azbestowych wystçpuje podczas demontazu wyrobow azbestowych lub wyburzania budynku zniszczonego przez pozar. Pra-ce rozbiorkowe i wyburzeniowe muszq byc wykonywane z zacho-waniem bezpieczenstwa i wszelkiej ostroznosci, tak aby zapewnic utrzymanie bardzo niskiego poziomu wtokien azbestu w powietrzu.

Ogolnie rzecz biorqc, azbest w budynkach zniszczonych przez pozary zazwyczaj stanowi nikte zagrozenie dla zdrowia publicznego. Istniejq jednak sytuacje, gdy strazacy i pracownicy innych stuzb sq narazeni na negatywne dziatanie azbestu [98]. Dziato siç tak m.in. podczas prac prowadzonych na gruzowisku powstatym po zamachu terrorystycznym na World Trade Center w 2011 r. [99]. Szacuje siç, ze do budowy WTC uzyto ok. 5000 ton

a considerable volume of dust was elevated into the air, possibly containing asbestos.

It is estimated that approximately 400 000 people were exposed to the possibility of inhaling the dust generated during that disastrous event. They included mainly the participants of rescue operations carried out in the area as well as the cleaning personnel hired after the rescue operations had been completed. However, air analysis showed that ambient exposure to asbestos has only slightly increased the risk of cancer among Lower Manhattan residents [102, 103].

The literature shows little evidence of the danger posed by asbestos in a burning building. However, following the attack on WTC, studies have shown [104] that blood and urine analyses of 370 firefighters participating in the works carried out at the WTC site were mainly exposed to PAHs, which are known combustion products. In addition, antimony, lead and dioxins and furans were detected in the samples taken, but the quantity of these substances was within the norm. The author of the research indicates that the detection of other substances (including, among others, asbestos and glass fibres) was not possible [104].

The study titled The public health significance of asbestos exposures from large scale fires [102] stressed that the majority of asbestos released in the event of a fire is in the form of clustered non-respiratory fibres. Also, some fibres are subject to "denatur-ation" as a result of a fire. This means that the amount of respi-rable fibres is fairly small. In addition, these fibres are dispersed with large air masses moving around with fires and their amount in any given area depends mainly on the temperature of the fire and the amount of emitted heat, the distance from the fire (the further away the smaller the concentration of fibres) and meteorological conditions [102].

Similar conclusions were drawn in the study carried out by N.J. Lewis and M.F. Curtis [105], focusing on the results of air tests after the Birmingham warehouse fire. The authors of the study tested the air samples taken between 1-18 days after the fire by means of phase contrast microscopy (PCM). It determined that the amount of fibres detected in the samples was within the accepted standards [105].

Similar tests were also carried out after the Tranmere factory fire, which took place in England on 22 September 1994, except that in this case no samples were taken immediately after the fire, and the tests involved precipitation samples. These samples also contained asbestos fibres in the amounts not exceeding the standards [102, 106].Despite the results of the study [102, 104, 105], the authors stated that diseases caused by the inhalation of asbestos most often begin to develop after around 20-30 years of exposure, therefore it is predicted that an increase in the number of asbestos-related diseases will begin to rise between 2030 and 2040 [107]. It is therefore extremely important to perform the ongoing monitoring of the health of persons with the highest exposure during rescue and firefighting operations, i.e. firefighters-rescuers.

In the event of fire involving the combustion of asbestos components, it is recommended for the service personnel within 300 metres around the fire to use personal protective equipment. Firefighters, as the persons closest to the danger

azbestu [1ОО]. Wykorzystywano go miçdzy innymi w wiezy pótnocnej w elementach izolacyjnych, ptytach gipsowo-kartonowych, mate-riatach ognioodpornych i w szybach windowych do 4О piçtra [1О1]. Po zawaleniu siç wskutek ataku budynków WTC w powietrze unie-sione zostaty pyty zawierajqce prawdopodobnie równiez azbest.

Z danych szacunkowych wynika, ze ok. 4ОО ООО ludzi byto narazonych na wdychanie pytów z tej katastrofy. Byli to gtównie uczestnicy akcji ratowniczych z gruzowiska oraz osoby porzqd-kujqce teren WTC po zakonczeniu dziatan ratowniczych. Po wy-konanych analizach powietrza stwierdzono jednak, ze narazenie na dziatanie azbestu w otaczajqcym powietrzu spowodowato jedynie nieznaczny wzrost ryzyka wystqpienia raka u mieszkan-ców Dolnego Manhattanu [1О2, 1О3].

W literaturze tematu istnieje niewiele materiatów mówiq-cych o zagrozeniu, jakie moze powodowac azbest bçdqcy np. w palqcym siç budynku. Jednakze po ataku na WTC pojawity siç opracowania [1О4] podajqce, ze z analiz krwi i moczu pobranych od 37О strazaków biorqcych udziat w akcji na gruzowiskach WTC wynika, ze strazacy byli w gtównej mierze narazeni na WWA, które sq znanymi produktami spalania. Ponadto w pobranych próbkach wykryto obecnosc antymonu, otowiu, oraz zwiqz-ków z grupy dioksyn i furanów, jednakze ilosc tych substancji zawierata siç w ustalonych normach. Autor badan wskazuje, ze ustalenie obecnosci innych substancji (w tym m.in. azbestu i wtókien szklanych) byto niemozliwe [1О4].

W pracy pt. The public health significance of asbestos exposures from large scale fires [1О2] podkreslono, ze podczas pozaru wiçkszosc azbestu zostanie uwolniona w postaci skupisk wtókien, które nie bçdq respirabilne. Równiez czçsc wtókien w trakcie pozaru ulegnie „denaturacji". Oznacza to, ze ilosc wtókien respirabilnych bçdzie mata. Dodatkowo wtókna te ulegnq roz-proszeniu poprzez ruch duzych mas powietrza towarzyszqcych pozarom i ich ilosc w danym miejscu bçdzie zalezna w gtównej mierze od temperatury pozaru i ilosci ciepta przez niego wydzie-lanego, odlegtosci od pozaru (im dalej tym mniejsze stçzenie wtókien) oraz warunków metrologicznych [1О2].

Podobne wnioski zostaty zawarte w pracy N.J. Lewis i M.F. Curtis [1О5] opisujqcej wyniki badan powietrza po pozarze magazynu w Birmingham. Autorzy badania przeprowadzili na próbkach powietrza pobranych w okresie 1-18 dni po pozarze i poprzez zastosowanie analizy z uzyciem mikroskopii z kon-trastem fazowym (PCM) okreslili, ze ilosc wtókien wykrytych w próbkach miesci siç w przyjçtych normach [1О5].

Analogiczne badania wykonano równiez po pozarze fabryki w Tranmere w Anglii 22 wrzesnia 1994 roku. W tym przypadku pobrane i zbadane próbki pochodzity z opadów atmosferycznych. Wyniki wykazaty obecnosc wtókien azbestowych w ilosciach nie-przekraczajqcych norm [1О2, 1О6].

Mimo otrzymanych wyników badan [1О2, 1О4, 1О5] autorzy stwierdzili, ze ze wzglçdu na to, ze choroby wywotane wdychaniem azbestu najczçsciej zaczynajq rozwijac siç po ok. 2О-3О latach od ekspozycji, przewiduje siç, ze wzrost zachorowan na choroby azbe-stowe bçdzie notowany w latach 2О3О-2О4О r. [1О7]. Dlatego tez niezmiernie wazne jest monitorowanie stanu zdrowia osób, które byty najbardziej narazone podczas prowadzenia dziatan ratowni-czo-gasniczych, czyli strazaków ratowników.

[102, 108], should absolutely use breathing apparatus to avoid breathing in asbestos-containing dust. Most of the protective equipment used by firefighters eliminates exposure to fibres, but in the secondary stages of rescue and firefighting operations, firefighters happen to remove protective equipment for greater comfort of work, being unaware of the presence of high levels of asbestos fibres in the air.

The application of numerical modelling in the monitoring the release of asbestos dust or thermal decomposition products through the dispersion of such pollutants in the atmosphere may be helpful in such cases. However, the background levels [102, 109, 110] must also be taken into account. Taking advantage of the possibilities offered by numerical modelling may also prove useful for the persons responsible for managing rescue operations [111].

In addition, good working practice shows that spraying water on debris during demolition or after collapse is advisable to ensure that the dust, including the asbestos- containing dust, remains at a relatively low level. However, in a massive event such as the collapse of the WTC towers, that solution was impossible [112].

Podczas pozaru, w ktorym palq siç elementy budowlane zawierajqce azbest, wszystkim osobom znajdujqcym siç w od-legtosci do 300 metrow wokot pozaru zaleca siç stosowanie srodkow ochrony indywidualnej. Strazacy jako osoby bçdqce najblizej zagrozenia [102, 108] bezwzglçdnie powinni uzywac aparatow oddechowych w celu unikniçcia wdychania pytow zawierajqcych azbest. Wiçkszosc wyposazenia ochronnego uzywanego przez strazakow eliminuje ekspozycjç na wtokna, ale w drugorzçdnych etapach prowadzenia dziatan ratowniczo--gasniczych strazacy mogq zdejmowac sprzçt ochronny dla wiçkszego komfortu pracy i nie zdawac sobie sprawy z obecno-sci wysokich poziomow wtokien azbestu w powietrzu.

Pomocne w takich przypadkach moze okazac siç monitoro-wanie uwolnienia siç pytow azbestowych lub produktow rozktadu termicznego, poprzez zastosowanie modelowania numerycznego w postaci dyspersji takich zanieczyszczen w atmosferze. Jednakze nalezy przy tym uwzglçdnic poziom tta [102, 109, 110]. Wykorzysta-nie mozliwosci, jakie daje modelowanie numeryczne, moze byc row-niez przydatne osobom odpowiedzialnym za kierowanie danq akcjq ratowniczq [111]. Ponadto dobre praktyki pracy wskazujq, ze rozpy-lanie wody na gruzach podczas rozbiorki budynkow lub po zawale-niu siç budynku jest wskazane w celu utrzymania poziomu pytow - w tym pytu azbestu - na dole. Jednakze przy zdarzeniu tak duzym, jak zawalenie siç wiez WTC, praktyka ta nie byta mozliwa [112].

Summary and conclusions

Asbestos and asbestos-containing products have gone through a difficult path, ranging from the initial interest and widespread use to severe manufacturing and use restrictions. Asbestos products have unique properties, but their disposal is particularly difficult. The disposal and processing of asbestos is a difficult process. When eliminating asbestos products, care must be taken to ensure that the process does not cause even greater issues for people and the environment than the use of asbestos itself.

Continuous efforts should be made to optimise and accelerate the degradation and disposal of asbestos products, as well as to ensure that Poland obtains and reserves sufficient funds to remove the harmful materials from households and heating systems (i.e. from everyday use) within the deadlines set out in the "Asbestos Removal Programme".

Although numerous asbestos disposal technologies have been developed, they are often small-scale technologies that are either unsuitable for industrial applications or not economically viable. Another disadvantage of the developed technologies is that the materials used for processing and neutralising asbestos (e.g. fluorine and its compounds) are more harmful to the environment than the neutralised mineral itself. On the other hand, however, technologies exist which make it possible to neutralise asbestos and use it as a harmless additive to ceramic, porcelain or construction products. Every effort should be made to ensure that these technologies are widely used, in particular in mass production (e.g. brick or cement production).

Furthermore, lessons should be drawn from the current issues related to asbestos tackled by developing countries. These

Podsumowanie i wnioski

Azbest i wyroby go zawierajqce przeszty trudnq drogç - od duzego zainteresowania i powszechnego stosowania, az do wprowadzonych ograniczen w produkcji i uzytkowaniu. Wyroby azbestowe posiadajq unikalne wtasciwosci, ale rowniez sq zrod-tem problemow przy ich unieszkodliwianiu. Utylizacja i przetwa-rzanie azbestu to trudny proces. Eliminujqc wyroby azbestowe, nalezy uwazac, by nie spowodowato to jeszcze wiçkszych prob-lemow dla ludzi i srodowiska niz samo ich stosowanie.

Nalezy prowadzic ciqgte prace zmierzajqce do optymaliza-cji i przyspieszenia degradacji i unieszkodliwiania wyrobow azbestowych, a takze dqzyc do zdobycia i zarezerwowania przez nasz kraj odpowiednio wysokich srodkow pozwalajqcych na usuniçcie szkodliwych materiatow z gospodarstw domowych, instalacji cieptowniczych (czyli z codziennego uzytkowania) w zatozonych w „Programie usuwania azbestu" terminach.

Wprawdzie opracowano liczne technologie unieszkodliwia-nia wyrobow azbestowych, ale niejednokrotnie sq to technologie w matej skali, ktorych nie da siç lub nie optaca siç przeksztatcac w technologie przemystowe. Innq wadq opracowanych techno-logii jest to, ze materiaty uzywane do przetwarzania i unieszkodliwiania azbestu (np. fluor i jego zwiqzki) dla srodowiska sq bardziej szkodliwe niz sam unieszkodliwiany minerat. Z drugiej jednak strony istniejq rowniez technologie, ktore pozwalajq na unieszkodliwianie azbestu i dodawanie jego nieszkodliwej wer-sji do wyrobow ceramicznych, porcelanowych czy budowlanych. Nalezatoby dotozyc wszelkich staran, aby technologie te byty powszechnie stosowane w szczegolnosci w produkcjach maso-wych (np. wyrob cegiet lub cementu).

lessons should be put into practice when introducing new materials into the market, ensuring that the problems related to their processing and disposal are not repeated. With this in mind, it is necessary to take into account not only the very good properties of a given material and the possibility of its wide applications in various products, but also aspects related to the safety of use and disposal, as well as the costs and energy intensity of these processes.

There are many problems to be solved with regard to asbestos disposal techniques. These involve the large quantities of chemical reagents required and the volume of wastewater generated during asbestos processing. However, it should be stressed that measures to speed up asbestos neutralisation are a step in the right direction.

The issues of asbestos and asbestos products still remain one of the most pressing issues of waste management in Poland. In order to achieve the main objective of removing asbestos-containing products from Poland by the end of 2032, it is necessary to accelerate efforts related to removing and neutralising asbestos products. One of the conditions for the actual efficiency improvement in this field is for the municipalities to develop asbestos removal programmes and collect complete information on the quantity and distribution of these materials. The process of removing asbestos products is a complex, lengthy and costly task which involves cooperation between different levels of government administration, local government and public involvement.

The disposal of asbestos-containing products has social, economic and environmental benefits. The advantages of removing those substances include the minimisation of asbestos fibre emissions, along with increasing the health protection of residents as well as improving the aesthetics of buildings and their technical condition.

In addition, it is recommended to conduct social campaigns concerning the harmfulness of asbestos and safe methods of handling it. Such training, supplemented with the tactics of rescue and firefighting operations, should also be mandatory for all firefighters.

Considering the prevalence of asbestos, procedures for dealing with fires involving asbestos and asbestos products should be developed, for example in the form of additional provisions to the fire safety procedures.

Literature / Literatura

[1] Baza Azbestowa - Zestawienie statystyczne, [dok. elektr.] https:// www.bazaazbestowa.gov.pl/pl/usuwanie-azbestu/zestawienie-sta-tystyczne, [dost?p 26.07.2019].

[2] Boss M., Langer A.M., Nord G.L., The mineral nature of asbestos, „Re-gul Toxicol Pharmacol" 2008, 52, 2008, 26-30.

Dodatkowo nalezatoby wyciqgnqc wnioski z problemów, które obecnie z azbestem majq kraje rozwijajqce siç i uwzglçdnic je podczas wprowadzania na rynki nowych materiatów, tak aby historia z problematycznym ich przetwarzaniem i unieszkod-liwianiem siç nie powtórzyta. W tej kwestii nalezy brac od uwagç nie tylko bardzo dobre wtasciwosci danego materiatu i mozliwosc szerokiego stosowania go w róznych wyrobach, ale równiez aspekty zwiqzane z bezpieczenstwem uzytkowania i unie-szkodliwiania, a takze kosztów i energochtonnosciq tych procesów.

Na rozwiqzanie czeka wiele problemów zwiqzanych z opra-cowanymi lub opracowywanymi obecnie metodami unieszkodli-wiania azbestu i wyrobów azbestowych. Wsród nich na uwagç zastuguje m.in.: stosowanie duzej ilosci odczynników chemicz-nych, scieki powstajqce podczas przetwarzania azbestu. Nie-mniej podkreslic nalezy, ze dziatania majqce na celu przyspie-szenie neutralizacji azbestu idq w dobrq strong.

Rozwiqzanie problemu azbestu i wyrobów azbestowych caty czas stanowi jednq z istotnych kwestii gospodarowania odpadami w Polsce. W celu osiqgniçcia gtównego zatozenia - usuniçcia do konca 2О32 roku wyrobów zawierajqcych azbest z terenu Polski - nalezy przede wszystkim przyspieszyc prace zwiqzane z usuwaniem i unieszkodliwianiem wyrobów azbesto-wych. Jednym z warunków skutecznego zwiçkszenia efektywno-sci na tym polu jest opracowanie przez gminy programów usu-wania azbestu i zgromadzenie petnych informacji na temat ilosci i rozmieszczenia tych materiatów. Proces usuwania wyrobów azbestowych jest zadaniem ztozonym, dtugotrwatym, kosztow-nym, a takze wymagajqcym wspótpracy pomiçdzy poszczegól-nymi szczeblami administracji rzqdowej, samorzqdowej oraz zaangazowania spoteczenstwa.

Usuniçcie z uzytkowania wyrobów zawierajqcych azbest niesie korzysci spoteczne, ekonomiczne i ekologiczne. Wsród zalet nalezy przede wszystkim wymienic minimalizacjç emisji wtókien azbestu, a tym samym zwiçkszenie ochrony zdrowia mieszkanców, a takze poprawç estetyki obiektów budowlanych i ich stanu technicznego.

Dodatkowo rekomenduje siç prowadzenie kampanii spo-tecznych dotyczqcych szkodliwosci azbestu i bezpiecznych metod postçpowania z nim. Tego typu szkolenia, rozszerzone o taktykç prowadzenia dziatan ratowniczo-gasniczych, powinni równiez obowiqzkowo przechodzic strazacy.

Ze wzglçdu na powszechnosc wystçpowania azbestu nalezatoby opracowac procedury postçpowania zwiqzane z wystq-pieniem pozarów z udziatem azbestu i wyrobów azbestowych, np. w formie dodatkowych zapisów do procedur postçpowania podczas pozarów.

[3] I waszko J., Asbestos-cement panels - microstructural investigations of asbestos fibres, „Prace Naukowe Akademii im Jana Dtugosza w Czçstochowie Technika, Informatyka, Inzynieria Bezpieczeñstwa" 2016, 4, 215-224.

[4] Witek J., Kusiorowski R., Neutralization of cement-asbestos waste by melting in an arc-resistance furnace, „Waste Management" 2017, 69, 336-345.

[5] Kusiorowski R., Zaremba T., Piotrowski J., The potential use of cement-asbestos waste in the ceramic masses destined for sintered wall clay brick manufacture, „Ceramics International" 2014, 40, 11995-12002.

[6] K andli B.R., Gunter M.E., A Review of Scientific Literature Examining the Mining History, Geology, Mineralogy, and Amphibole Asbestos Health Effects of the Rainy Creek Igneous Complex, Libby, Montana, USA, „Inhalation Toxicology" 2006, 18, 949-962, https://doi. org/10.1080/08958370600834982.

[7] Kkinner H.C.W., Mineralogy of Asbestos Minerals, „Indoor and Built Environment" 2003, 12, 385-389.

[8] Maciotek Z., Zielinska A., Domarecki T., Oddziatywanie azbestu na éro-dowisko przyrodnicze i organizm cztowieka, „Journal of Ecology and Health" 2012, R.16, 3, 112-119

[9] Kwaszko J., Zawada A., Przerada I., Lubas M., Structural and microstructural aspects of asbestos-cement waste vitrification, „Spectro-chim Acta A Mol Biomol Spectrosc" 2018, 195, 95-102.

[10] K fau J.C., Immunotoxicity of asbestos, „Current Opinion in Toxicology" 2018, 10, 1-7.

[11] Karemba T., Krzqkata A., Piotrowski J., Garczorz D., Zastosowanie azbestu chryzotylowego jako surowca do produkcji wyrobów ceramicznych o spie-czonym czerepie, „Materiaty cermiczne" 2010, 62, 149-155.

[12] K ury T.D., Sporn T.A., Roggli V.L., Erratum to: Pathology of Asbestos-Associated Diseases, Third Edition, Pathology of Asbestos-Associated Diseases, w: T.D. Oury, T.A. Sporn, V.L. Roggli (red.), Springer Berlin Heidelberg, Berlin, Heidelberg 2016.

[13] Kuczumow A., Nowak J., Azbest - wtaéciwoéci, utylizacja: zintegro-wany system zarzqdzania unieszkodliwianiem azbestu w ujçciu syste-mowymK Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa "Dom Organizatora", Torun 2013.

[14] K ujak-Pietrek S., Szadkowska-Stanczyk I., Narazenie na dziatanie respirabilnych wtókien azbestu podczas róznych etapów prac zwiqza-nych z usuwanie, materiatów azbestowych, „Medycyna Pracy" 2012, 63, 191-198.

[15] Kusiorowski R., Zaremba T., Gerle A., Study on the thermal decomposition of crocidolite asbestos, „Journal of Thermal Analysis and Calori-metry" 2015, 120, 1585-1595.

[16] K rückner B., de Sagastuy J-R.B., Azbest, Wyd. Komitet Starszych Inspektorów Pracy (SLIC), 2006.

[17] Kojar E., Zintegrowany system zarzqdzania unieszkodliwianiem az-bestu na sktadowiskach podziemnych w aspekcie zrównowazonego rozwoju Polski Wschodniej, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa - Stowarzyszenie Wyzszej Uzytecznosci „Dom Organiza-tora", Torun 2014.

[18] Kyssa J., Rokita G.M., Azbest - wystçpowanie, wykorzystanie isposób postçpowania z odpadami azbestowymi, „Gospodarka Surowcami Mi-neralnymi" 2007, 23, 49-61.

[19] Kwiqtkowska B., Prawne aspekty ochrony zdrowia pracowników przed azbestem w Polsce w éwietle unijnych ram prawnych „Medycyna Pracy" 2013, 64, 689-697, https://doi.org/10.13075/mp.5893.2013.0057

[20] K ibbons W., The Exploitation and Environmental Legacy of Amphibole Asbestos: A Late 20th Century Overview, „Environmental Geochemistry and Health" 1998, 20, 1998, 213-230.

[21] J awecki B., Programowanie usuwania azbestu na szczeblu lokalnym - propozycja wytycznych. Czçéc l, „Infrastruktur i ekologia terenów wiejskich" 2008, 9, 73-83.

[22] K bminski A., Odpady azbestowe, sktadowanie, neutralizacja, zagrozenia, Materiaty Szkoty Gospodarki Odpadami, Sympozja i Konferencje, 2000, 207-217.

[23] Wiçcek E., Azbest - narazenie i skutki zdrowotne, „Bezpieczenstwo Pracy" 2004, 2, 2-6.

[24] Wójcik M., Asbestos in automotive waste. Contemporary recycling methods of waste from automotive industry, „AUTOBUSY - Technika, Eksploatacja, Systemy Transportowe" 2018, 19, 2018, 27-32.

[25] Kzeszenia-Dqbrowska N., Azbest a zdrowie cztowieka, Materiat dydak-tyczny na kurs specjalistyczny, Bezpieczne postçpowanie z azbestem imateriatamizawierajqcymiazbest, AGH, Kraków 2003.

[26] Karemba T., Kusiorowski R., Mozliwoéci wykorzystania eternitu w prze-myéle ceramicznym, „Materiaty cermiczne" 2011, 63, 294-300.

[27] Kwaszko J., Przerada I., Zawada A., Microstructural aspects of high -energy milling of asbestos-cement materials, „Materiaty cermiczne" 2017, 69, 84-89.

[28] Kqkol G., Muszynska-Graca M., Usuwanie ptyt azbestowo-cemento-wych a narazenie zawodowe i érodowiskowe na azbest, „Medycyna Srodowiskowa - Environmental Medicine" 2017, 20, 21-35.

[29] K stawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierajqcych azbest (Dz.U. Nr 101, poz. 628).

[30] K rbaniak W., Historia azbestu - od euforii do zakazu, [dok. elektr.] https: //portalkomunalny.pl/historia-azbestu-od-euforii-zakazu-314159/2/ [dostçp: 3.12.2018].

[31] Kyrektywa Rady 85/610/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. zmienia-jqca dyrektywç 76/769/EWG w sprawie zblizenia przepisów usta-wowych, wykonawczych i administracyjnych Panstw Cztonkow-skich odnoszqcych siç do ograniczen we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (Dz.Urz. WE L 375 z 31 grudnia 1985).

[32] Kyrektywa Komisji 91/659/EWG z dnia 3 grudnia 1991 r. dostosowujq-ca do postçpu zatqcznik I do Dyrektywy Rady 76/769/EWG w sprawie zblizenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Panstw Cztonkowskich odnoszqcych siç do ograniczen we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (Dz.Urz. WE L 363 z 31 grudnia 1991).

[33] Kyrektywa Komisji 1999/77/WE z 26 lipca 1999 r. w sprawie zblizenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych panstw cztonkowskich odnoszqcych siç do ograniczen we wprowa-dzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (Dz. Urz. WE L 207 z 6 sierpnia 1999 r., s. 18).

[34] Kozporzqdzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania ze-zwolen i stosowanych ograniczen w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniajqce dyrektywy 1999/45/WE oraz uchylajqce rozporzqdzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporzqdzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak równiez dyrektywç Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (Dz.Urz. WE L 396 z 30 grudnia 2006 oraz sprostowanie w Dz.Urz. WE L 136 z 29 maja 2007 z pózn. zm.).

[35] Kyrektywa Rady 87/217/EWG z dnia 19 marca 1987 r. w sprawie ogra-niczenia zanieczyszczenia srodowiska azbestem i zapobiegania temu zanieczyszczeniu (Dz.Urz. WE L 85 z 28 marca 1987, z pózn. zm.).

[36] Kyrektywa Rady 91/689/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpa-dów niebezpiecznych (Dz.Urz. WE L 377 z 21 grudnia 1991 z pózn. zm.).

[37] Kyrektywa Rady 94/31/WE z dnia 27 czerwca 1994 r. zmieniajq-ca dyrektywy 91/689/EWG w sprawie odpadów niebezpiecznych (Dz. Urz. UE L168/28 z dnia 2 lipca 1994).

[38] Kyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylajqca niektóre dyrektywy (Dz.Urz. UE L 312 z 22 listopada 2008).

[39] Kozporzqdzenie Ministra Srodowiska z dnia 27 wrzesnia 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. Nr 112, poz. 1206).

[40] Khronology of Asbestos Bans and Restrictions. http://ibasecretariat. org/chron_ban_list.php [dostçp: 22.03.2019].

[41] Ramos-Bonilla J.R, Cely-García M.F., Giraldo M., An asbestos contaminated town in the vicinity of an asbestos-cement facility: The case study of Sibaté, Colombia, „Environmental Research" 2019, 176, 108464.

[42] Rark S-H. Types and Health Hazards of Fibrous Materials Used as Asbestos Substitutes, „Safety and Health at Work" 2018, 9, 360-364.

[43] R raphics Rage Charts Row 1, http://ibasecretariat.org/graphics_ page_row2.php?n=5#mit1_start [dost<?p: 3.12.2018].

[44] LaDou J., Castleman B., Frank A., The case for a global ban on asbestos, „Environ Health Rerspect" 2010, 118, 897-901.

[45] Rrogram Oczyszczania Kraju z Azbestu 2009-2032, uchwata Rady Ministrów Rzeczpospolitej Rolskiej nr 122/2009 z dnia 14 lipca 2009 r., zmieniona uchwatg Rady Ministrów nr 39/2010 z dnia 15 marca 2010 r., M.R 2010 Nr 33 poz. 481.

[46] Terazono A., Moriguchi Y., Sakai S., Takatsuki H., Environmental impact assessment of sprayed-on asbestos in buildings, „J Mater Cycles Waste Manag" 2000, 2, 80-88.

[47] Tu I.J., Yoo C.Y., Chung Y.H., Asbestos exposure among Seoul metropolitan subway workers during renovation of subway air-conditioning systems, „Environment International" 2004, 29, 931-934.

[48] T ubramanian V., Madhavan N., Asbestos problem in India, Lung Cancer 49 Suppl 1, 2005, 9-12.

[49] Anastasiadou K., Gidarakos E., Toxicity evaluation for the broad area of the asbestos mine of northern Greece, „J Hazard Mater" 2007, 139,9-18, https://doi.org/10.1016/j.jhazmat.2006.06.031.

[50] Ryczek J., Szkodliwe oddzialywanie azbestu na zdrowie ludzi, w: Bez-pieczne postqpowanie z azbestem i materialami zawierajqcymi azbest: Szkola "Azbest - Bezpieczne Post^powanie", Dyczek J. (red.), 20-21 wrzesnia 2007, AGH Kraków. Akapit, Kraków, 27-44.

[51] Riani A., Gualtieri A.F., Recycling the product of thermal transformation of cement-asbestos for the preparation of calcium sulfoaluminate clinker, J Hazard Mater" 2013, 260, 813-818, https://doi.org/10.1016/jjha-zmat.2013.06.020.

[52] R ualtieri A.F., Cavenati C., Zanatto I., The transformation sequence of cement-asbestos slates up to 1200 degrees C and safe recycling of the reaction product in stoneware tile mixtures. „J Hazard Mater" 2008, 152, 563-570, https://doi.org/10.1016/j.jhazmat.2007.07.037.

[53] R ualtieri A., Tartaglia A., Thermal decomposition of asbestos and recycling in traditional ceramics, „Journal of the European Ceramic Society" 2000, 20, 1409-1418.

[54] Malinowski M., Kidon J., Usuwanie wyrobówzawierajqcych azbest z ob-szarów wiejskich. „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich" 2015, 1, 109-119.

[55] Rotela I., Bednarenko M., Wilk-Franczuk M., The effects of environmental exposure to asbestos dust on health, „Rrz Lek" 2010, 67, 107-109.

[56] Ragemeyer O., Otten H., Kraus T., Asbestos consumption, asbestos exposure and asbestos-related occupational diseases in Germany, „Int Arch Occup Environ Health" 2006, 79, 613-620.

[57] Rusiorowski R., Zaremba T., Riotrowski J., Rodwórny J., Utilisation of cement-asbestos wastes by thermal treatment and the potential possibility use of obtained product for the clinker bricks manufacture, „J Mater Sci" 2015, 50, 6757-6767, https://doi.org/10.1007/s10853-015-9231-6.

[58] Rilczynska U., Szeszenia-Dgbrowska N., Wyst^powanie pylicy azbe-stowej w Polsce, „Medycyna Rracy" 2002, 53, 375-379.

[59] Reptonska B., Szeszenia-Dgbrowska N., Szymczak W., Sytuacja epi-demiologiczna w zakresie chorób zawodowych w Polsce w roku 2002, Medycyna Rracy 2003, 54, 311-318.

[60] Rzeszenia-Dgbrowska N., Wilczynska U., Szymczak W., Reptonska B., Chorobyzawodowe stwierdzone wPolsce w2003 r., „Medycyna Rracy" 2004, 55, 299-306.

[61] Rzeszenia-Dgbrowska N., Wilczynska U., Szymczak W., Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w2004 r., „Medycyna Rracy" 2005, 56, 275-284.

[62] Wilczynska U., Szeszenia-Dgbrowska N., Szymczak W., Choroby zawodowe stwierdzone wPolsce w2005 r., „Medycyna Pracy" 2006, 57, 225-234.

[63] Wilczynska U., Szeszenia-Dgbrowska N., Szymczak W., Choroby zawodowe stwierdzone wPolsce w2006 r., „Medycyna Pracy" 2007, 58, 193-203.

[64] Wilczynska U., Szeszenia-Dgbrowska N., Szymczak W., Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w 2007 r., „Medycyna Pracy"2008, 59, 113-122.

[65] Wilczynska U., Szeszenia-Dgbrowska N., Szymczak W., Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w2008 r., „Medycyna Pracy" 2009, 60, 167-178.

[66] Wilczynska U., Szeszenia-Dgbrowska N., Sobala W., Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w 2009 r., „Medycyna Pracy" 2010, 61, 369-379.

[67] Wilczynska U., Szeszenia-Dgbrowska N., Sobala W., Drozdz D., Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w 2010 r., „Medycyna Pracy" 2011, 62, 347-357.

[68] Szeszenia-Dgbrowska N., Wilczynska U., Sobala W., Choroby zawodowe w Polsce w2011 roku, Oficyna Wydawnicza MA, Lodz 2012.

[69] Wilczynska U., Sobala W., Szeszenia-Dgbrowska N., Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w2012 r., „Medycyna Pracy" 2013, 64, 217-326.

[70] Szeszenia-Dgbrowska N., Wilczynska U., Sobala W., Choroby zawodowe stwierdzone wPolsce w2013 r., „Medycyna Pracy" 2014, 65, 463-472.

[71] Szeszenia-Dgbrowska N., Wilczynska U., Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w2014 r., „Medycyna Pracy"2016, 67, 327-335.

[72] Swigtkowska B., Hanke W., Choroby zawodowe w Polsce w 2016 roku, „Medycyna Pracy" 2018, 69, 643-650.

[73] Sezolucja Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 czerwca 1997 r. w sprawie programu wycofywania azbestu z gospodarki M.P97.38.373, https://doi.org/10.1021/ie9702744.

[74] Sozporzgdzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 r. w sprawie wymagan w zakresie wykorzystywania wyrobow zawie-rajgcych azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urzgdzen, w ktorych byty lub sg wykorzystywane wyroby zawierajg-ce azbest (Dz.U. 2011 Nr 8 poz. 31).

[75] S ugama T., Sabatini R., Petrakis L., Decomposition of Chrysotile Asbestos by Fluorosulfonic Acid, „Ind Eng Chem Res" 1998, 37, 79-88.

[76] Sanagisawa K., Kozawa T., Onda A., Kanazawa M., A novel decomposition technique of friable asbestos by CHClF2-decomposed acidic gas, „Journal of Hazardous Materials" 2009, 163, 593-599.

[77] Rozalen M., Huertas F.J., Comparative effect of chrysotile leaching in nitric, sulfuric and oxalic acids at room temperature, „Chemical Geology" 2013, 352, 134-142, https://doi.org/10.1016/j.chemgeo.2013.06.004.

[78] Somka L., Domka L., Kozak M., Utilisation of asbestos wastes, „Fizyko--chemiczne Problemy Mineralurgii" 2001, 35, 83-90.

[79] Martino E., Prandi L., Fenoglio I., Soil fungal hyphae bind and attack asbestos fibers, „Angew Chem Int Ed Engl" 2003, 42, m, 2003, 219-222.

[80] S lescia P, Gizzi D,, Benedetti S., Mechanochemical treatment to recycling asbestos-containing waste, „Waste Manag" 2003, 23, 209-218, https://doi.org/10.1016/S0956-053X(02)00156-3.

[81] Solangelo F., Cioffi R., Lavorgna M., Treatment and recycling of asbestos-cement containing waste, „J Hazard Mater" 2011, 195,391-397, https:// doi.org/10.1016/j.jhazmat.2011.08.057.

[82] Saremba T., Krzgkata A., Piotrowski J., Garczorz D., Study on the thermal decomposition of chrysotile asbestos, „Journal of Thermal Analysis and Calorimetry" 2010, 101, 479-485.

[83] Susiorowski R., Zaremba T., Piotrowski J., Adamek J., Thermal decomposition of different types of asbestos, „Journal of Thermal Analysis and Calorimetry" 2012, 109, 693-704.

[84] Iwaszko J., Making asbestos-cement products safe using heat treatment, Case Studies in Construction Materials 10, 2019, e00221.

[85] Kusiorowski R., Zaremba T., Piotrowski J., Gerle A, Thermal decomposition of asbestos-containing materials, „J Therm Anal Calorim" 2013, 113, 179-188, https://doi.org/1007/s10973-012-2222-9.

[86] Keonelli C., Veronesi P, Boccaccini D.N., Microwave thermal inertisation of asbestos containing waste and its recycling in traditional ceramics, „J Hazard Mater" 2006, 135, 149-155, https://doi.org/10.1016/j. jhazmat.2005.11.035.

[87] Korradi A., Siligardi C., Veronesi P, Microwave irradiation of asbestos containing materials, „Material Research Innovations" 2004, 8, 65-67.

[88] Kavero-Longo S.E., Turci F., Tomatis M., Chrysotile asbestos is progressively converted into a non-fibrous amorphous material by the chelating action of lichen metabolites, „J Environ Monit" 2005, 7, 764-766, https:// doi.org/10.1039/b507569f.

[89] K pasiano D., Pirozzi F., Treatments of asbestos containing wastes, „Journal of Environmental Management" 2017, 204, 82-91, https:// doi.org/10.1016/j.jenvman.2017.08.038.

[90] Kyczek J., Eksploatacja i usuwanie wyrobów zawierajqcych azbest, „Materiaty Budowlane" 2006, 11, 46-48.

[91] Kyczek J., Transport i sktadowanie odpadów niebezpiecznych zawierajqcych azbest, w: Bezpieczne postçpowanie z azbestem i materiatami zawierajqcymi azbest, Dyczek J. (red.) Akapit, Kraków 2007, 7-27.

[92] Koumantakis E., Kalliopi A., Dimitrios K., Gidarakos E., Asbestos pollution in an inactive mine: determination of asbestos fibers in the deposit tailings and water, „J Hazard Mater" 2009, 167, 1080-1088.

[93] Kawluk K., Nowe metody unieszkodliwiania odpadów budowlanych zawierajqcych azbest, Prace Naukowo-Przeglqdowe Przeglqd Naukowy Inzynieria i Ksztattowanie Srodowiska, 49, 2010, 38-47, https://doi. org/10.1016/j.jhazmat.2009.01.102.

[94] K inert S., Utylizacja azbestu w technologii MTT - w aspekcie badan i analiz laboratoryjnych, Wtoctawek, 2008, [dok. elektr.] http://www. eko-proj-edu.pl/pliki/Inzynieria/Utylizacja%20azbestu%20w%20 technologii%20MTT%20%E2%80%93%20w%20oparciu%20o%20 przeprowadzone%20badania.pdf [dostçp: 15.05.2019]

[95] Koshikawa N., Kashimura K., Hashiguchi M., Detoxification mechanism of asbestos materials by microwave treatment, „Journal of Hazardous Materials" 2015, 284, 201-206, https://doi.org/10.1016/j. jhazmat.2014.09.030.

[96] Koccaccini D.N., Leonelli C., Rivasi M.R., Recycling of microwave in-ertised asbestos containing waste in refractory materials, „Journal of the European Ceramic Society" 2007, 27, 1855-1858, https://doi. org/10.1016/j.jeurceramsoc.2006.05.003.

[97] Ksbestos and fire damaged buildings, [dok. elektr.] http://www.deir. qld.gov.au/asbestos/resources/pdfs/asbestos-fire-damaged-buil-dings.pdf [dostçp: 15.05.2019].

[98] Kullberg C., Andersson T., Gustavsson P., Cancer incidence in firefighters in sweden - preliminary findings from an updated cohort study, w: Oral Presentation. BMJ Publishing Group Ltd, 2017, A99.2-A100.

[99] Kandrigan P.J., Lioy P.J., Thurston G., Health and environmental consequences of the world trade center disaster, Environ Health Perspect 112, 2004, 731-739, https://doi.org/10.1289/ehp.6702.

[100] Rom W.N., Weiden M., Garcia R., Acute Eosinophilic Pneumonia in a New York City Firefighter Exposed to World Trade Center Dust, „Am J Respir Crit Care Med" 2002, 166, 797-800, 797-800, https://doi. org/10.1164/rccm.200206-5760C.

[101] Landrigan P.J., Health consequences of the 11 September 2001 attacks, „Environmental Health Perspectives" 2001, 109, 514-515, https://doi.org/10.1289/ehp.109-a514.

[102] Saunders P., Smith K.R., The public health significance of asbestos exposures from large scale fires, Chemical Hazards and Poisons Division, Health Protection Agency, Didcot 2007.

[103] Nolan R.P, Ross M., Nord G.L., Risk assessment for asbestos-related cancer from the 9/11 attack on the World Trade Center, „J Occup Environ Med" 2005, 47, 2005, 817-825, https://doi.org/10.1097/01. jom.0000167273.17109.6d.

[104] Luz C., Firefighter Findings: Biomonitoring Rescue Workers after WTC Attacks, „Environmental Health Perspectives" 2003, 111, 896, https://doi.org/10.1289/ehp.111-a896a.

[105] Lewis N.J., Curtis M.F., Occupational health and hygiene following a fire in a warehouse with an asbestos cement roof, „J Soc Occup Med" 1990, 40, 53-54.

[106] Bridgman S., Community health risk assessment after a fire with asbestos containing fallout, „Journal of Epidemiology & Community Health" 2001, 55, 921-927, https://doi.org/10.1136/jech.55.12.921.

[107] Asbestos, 9/11 and the World Trade Center. https://www.asbestos. com/world-trade-center/ [dost^p: 8.05.2019].

[108] Bridgman S.A. Acute health effects of a fire associated with asbestos-containing fallout, J „Public Health Med" 2000, 22, 400-405, https:// doi.org/10.1093/pubmed/22.3.400.

[109] Royal Commission on Matters of Health and Safety Arising from the Use of Asbestos in Ontario, Dupre J.S., Report of the Royal Commission on Matters of Health and Safety Arising from the Use of Asbestos in Ontario, Ontario Ministry of the Attorney General, Toronto 1984.

[110] Bignon J., Mineral fibres in the non-occupational environment, „IARC Sci Publ" 1989, 3-29.

[111] Porowski R., Awaryjne uwolnienia substancji palnych do srodowiska, Wyd. SGSP 2017.

[112] Beckett W.S., A New York City Firefighter: Overwhelmed by World Trade Center Dust, „Am J Respir Crit Care Med" 2002, 166, 785-786, https://doi.org/10.1164/rccm.2208001.

DOROTA SZUtCZYNSKA, PH.D. - a graduate of the Faculty of Materials Science at the Warsaw University of Technology, where in 2012 she defended her Ph.D. dissertation entitled Characterisation of the structure of ceramic archaeological objects. At CNBOP-PIB she deals with broadly understood security issues. Her main research interests concern flood protection, logistics of rescue and firefighting operations, thermal properties and flame resistance of polymeric materials and composites as well as recycling. She is an author of over 30 publications of national and international scale, as well as presentations at numerous conferences and symposia.

DR INZ. DOROTA SZUtCZYÑSKA - absolwentka Wydziatu Inzynierii Materiatowej Politechniki Warszawskiej, gdzie w 2012 r. obronita roz-prawç doktorskq pt.: Charakterystyka struktury ceramicznych obiektów archeologicznych. W CNBOP-PIB zajmuje siç szeroko rozumianq tema-tykq bezpieczenstwa. Wsród gtównych tematów znajdujq siç ochrona przeciwpowodziowa, logistyka prowadzenia akcji ratowniczo-gasni-czych, wtasciwosci termiczne i odpornosc na dziatanie ptomienia ma-teriatów polimerowych oraz kompozytów polimerowych oraz recykling materiatów. Wyniki badan zostaty opublikowane w ponad 30 publika-cjach o zasiçgu krajowym i miçdzynarodowym, a takze byty prezento-wane na licznych konferencjach i sympozjach.

Stworzenie anglojçzycznych wersji oryginalnych artykutów naukowych wydawanych w kwartalniku „BITP. Bezpieczenstwo i Technika Pozarnicza" - zadanie finansowane w ramach umowy 658/P-DUN/2018 ze srodków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyzszego przeznaczonych na dziatalnosc upowszechniajqcq naukç.

Mlnlsteirstwo Nauki I Szkolmctwa WjrisiPQO