76National University of Uzbekistan
Google Scholar indexed
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
DAVLAT XARIDLARI SOHASIDA SODIR ETILGAN KORRUPSION JINOYATLAR UCHUN JAVOBGARLIKNI TARTIBGA SOLUVCHI QONUN HUJJATLARINING XORIJIY HUQUQIY TAHLILI
Aslbek Fayzullayev
O'zbekitson Milliy universiteti stajer-o'qituvchisi aslbekf96@gmail .com
ANNOTASIYA
Maqolada davlat xaridlari sohasida sodir etiladigan korrupsiya oid jinoyatlarga qarshi kurashish bo'yicha хаЦаго tajribalar o'rganilgan, Xususan Xalqaro tashkilotlar tomonida qabul qilingan hujjatlar, и1ат^ mazmuni hamda O'zbekiston Respublikasida ratifikatsiya qi1ingan hujjat1ar bo'yicha O'zbekiston Respublikasining majburiyatilari va ulardan kelib milliy qonunchilikmizidagi huquqiy islohatlar haqida yoritilgan. Davlat xaridlari sohasidagi jinoyatlarga qarshi kurashishda rivojlangan davlatlar tajribasi tahШ qilingan hamda ularni qonunchi1igimizga joriy qi1ishning huquqiy ho1ati o'rgani1gan.
^Ш^о^ан davlat xaridlari, xalqaro shartnomalar, korrupsion jinoyatlar, transmШiy xususiyat, xorijiy tajriba, implementatsiya
АННОТАЦИЯ
В статье рассматривается международный опыт борьбы с коррупционными преступлениями, совершаемыми в сфере государственных закупок, в частности, обязательства Республики Узбекистан в отношении документов, принятых международными организациями, их содержание, а также документы, ратифицированные в Республике Узбекистан, и проведенные в результате национальные правовые реформы в нашем законодательстве. Проанализирован опыт развитых стран по борьбе с преступлениями в сфере государственных закупок и изучен правовой статус их внедрения в наше законодательство.
Ключевые слова: государственные закупки, международные контракты, коррупционные преступления, транснациональный характер, зарубежный опыт, реализация.
ABSTRACT
The article examines international experiences in combating corruption-related crimes committed in the field of public procurement, in particular, the obligations of the Republic of Uzbekistan regarding the documents adopted by international organizations, their content,
April, 2023
787
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
and the documents ratified in the Republic of Uzbekistan, and the resulting national legal reforms in our legislation are covered. The experience of developed countries in combating crimes in the field of public procurement was analyzed and the legal status of their introduction into our legislation was studied.
Keywords: public procurement, international contracts, corruption crimes, transnational nature, foreign experience, implementation
Korrupsiyaga qarshi kurashda xorijiy tajribani o'rganar ekanmiz ma'lum darajada an'anaviylik bilan, davlat xaridlarini amalga oshirishda aniqroq namoyon bo'ladigan eng past va eng yuqori darajadagi korrupsiyaga ega bo'lgan mamlakatlarni aniqlash imkonini beradi.
Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: Daniya, Finlyandiya, Shvetsiya, Yangi Zelandiya, Kanada, Niderlandiya, Norvegiya, Avstraliya.
Ikkinchi guruh mamlakatlari: Nigeriya, Boliviya, Kolumbiya, Rossiya, Pokiston, Meksika, Indoneziya, Hindiston, Venesuela, Vetnam, Argentina , Xitoy, Filippin, Tailand, Turkiya, Ruminiya.
Ta'kidlash joizki, korrupsiyaning har qanday ko'rinishlari, jumladan , davlat xaridlari tizimida korrupsion xatti-harakatlar xalqaro muammo hisoblanadi. Ushbu xulosa ko'plab tadqiqotlar materiallariga asoslangan bo'lib, korrupsi yaning namoyon bo'lishi siyosiy tuzilishi va iqtisodiy rivojlanish darajasidan qat'i nazar, juda keng doiradagi mamlakatlarga xosdir.
Korrupsiyaning bunday keng ko'lamli namoyon bo'lishi natijasi xalqaro xarakterdagi bir qator qonun hujjatlarining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi taqozo etdi[1]. Masalan, Korrupsiyaga qarshi kurash xarakteridagi Yevropa Kengashining Korrupsiyaga oid jinoiy-huquqiy konvensiyasi (Strasburg, 1999-yil 27-yanvar), Yevropa Kengashining Korrupsiyaga oid fuqarolik-huquqiy konvensiyasida (Strasburg, 1999-yil 4-noyabr) xalqaro huquqiy normalari mavjud. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 1979-yil 17-dekabrdagi rezolyutsiyasi bilan qabul qilingan Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining xulq-atvori kodeksi, BMTning "Korrupsiyaga qarshi kurash bo'yicha amaliy chora-tadbirlari to'g'risida"gi qo'llanmasi, Davlat mansabdor shaxslarining xalqaro xulq-atvor kodeksi (BMT Bosh Assambleyasi 1996-yil 12-dekabrdagi rezolyutsiyasi), Yevropa Kengashi Vazirlar Qo'mitasining 1997-yil 6-noyabrdagi qarori bilan tasdiqlangan Korrupsiyaga qarshi kurashning yigirmata tamoyili va boshqalar.
BMTning Korrupsiyaga qarshi kurashish konvensiyasini ratifikatsiya qilish orqali(2008-yil 7-iyuldagi O'RQ-158-son O'zbekiston Respublikasining Qonuni bilan ratifikatsiya qilingan) O'zbekiston Respublikasi amalda milliy qonunchilik bazasini xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirish maqsadida yangilash jarayoniga qo'shildi. [2]
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Korrupsiyaga qarshi konvensiyasi davlat va xususiy institutlar faoliyatining shaffofligini mustahkamlash, axloqiy me'yorlar va qoidalarni ishlab chiqishga qaratilgan. Unda ishtirokchi davlatlar moliyaviy nazorat va javobgarlikni kuchaytirish choralarini ko'rishni tavsiya qiladi.
Bir qator G'arb davlatlarining korrupsiyaga qarshi kurash bo'yicha juda qimmatli tajribasiga e'tibor qaratish lozim, masalan, 1972-yildayoq AQSh Kongressi mansabdor shaxslarning xaridlar paytida o'z mansablaridan shaxsiy manfaat olishni taqiqlovchi qonunlarni qabul qilgan edi. Hammasi bo'lib, AQSh me'yoriy-huquqiy bazasi davlat ehtiyojlari uchun xaridlarni tashkil etish bilan shug'ullanadigan mansabdor shaxslarning faoliyatini tartibga soluvchi 890 dan ortiq qonun va qoidalar mavjud.
Korrupsiyaga qarshi kurashish uchun AQSh federal shartnoma tizimi xaridlar (ayniqsa raqobat) jarayonining barcha bosqichlarida auditorlik nazorati tizimini (protsessual audit deb ataladi) qo'llaydi. Protsessual auditning joriy etilishi xaridlarda qo'llaniladigan barcha jarayonlar ustidan mustaqil nazoratni ta'minlaydi.
Shvetsiyada 2001-yilda "Davlat xaridlaridagi qonunbuzarlikni taqiqlash to'g'risida"gi maxsus qonun ham qabul qilingan. Yuqorida qayd etilgan me'yoriy hujjatning asosiy yo'nalishi buyurtmachilarning davlat shartnomasi uchun kurashda raqobatni buzuvchi harakatlarining oldini olishdan iborat.[3] Bundan tashqari, "Davlat xaridlari to'g'risida"gi qonun amalda bo'lib, unda buyurtmachining tanlov savdolarini o'tkazish bo'yicha barcha harakatlari aniq tasvirlangan.
O'z navbatida Avstraliya raqobatbardosh savdolarning "shaffofligi" bo'yicha tan olingan jahon yetakchisi hisoblanadi. Bu yerda barcha xarid tartib-taomillari, jumladan, mansabdor shaxslar ustidan mukammal nazorat tizimi yo'lga qo'yilgani tufayli ijobiy natijaga erishilmoqda. Shu bilan birga, Avstraliyaning alohida shtatlari xarid qilishda katta avtonomiyaga ega va mamlakat hukumati tomonidan olib boriladigan xaridlar bo'yicha umumiy siyosat doirasida ishlaydi. Davlat xaridlarini amalga oshirishning belgilangan tamoyillariga so'zsiz rioya qilish mansabdor shaxslarning shaxsiy javobgarligini belgilash orqali erishiladi.
Yaxshi tashkil etilgan davlat xaridlari tizimlaridan biri sifatida masalan, 1994-yildagi Janubiy Afrika Konstitutsiyasida keltirilgan. Ushbu mamlakatning asosiy qonunida munosabatlarning ushbu sohasini tartibga solishga alohida e'tibor berilgan. Xususan, 187-modda:
1. Har qanday davlat idorasiga tovarlar va xizmatlar yetkazib berish parlament va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan qabul qilingan, mustaqil va xolis xaridlar bo'yicha tender komissiyalarini tayinlashni tartibga soluvchi qonunlarga bo'ysunadi.
2. 1-bandda ko'rsatilgan tender tizimi adolatli, ochiq va raqobatga asoslangan bo'lishi kerak va tender komissiyalari
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
barcha manfaatdor tomonlarga o'z qarorlarini asoslab berishi kerak.
Germaniya Federativ Respublikasida shakllangan davlat xaridlari tizimiga ham e'tibor qaratish lozim. Bu yerda davlat xaridlari fuqarolik qonunchiligi doirasida tariba solingan. Yevropa Ittifoqi direktivalari bilan belgilanadigan davlat xaridlarini tartibga solish masalalari byudjetni moliyalashtirish tamoyillari to'g'risidagi davlat qonuni doirasiga kiradi. 1994 yilda ushbu normativ hujjatga davlat shartnomalarini berish tartibining qonuniyligini tekshirish uchun mustaqil ekspertiza kiritildi. Germaniya shuningdek davlat xaridlari sohasida qat'iy davlat nazorati tizimi bilan ajralib turadi. Talablarga muvofiq buyurtmachi tender hujjatlarida uning faoliyatini nazorat qiluvchi tashkilotni ko'rsatishi shart.
Singapurda korrupsiyaga qarshi kurashda jumladan davlat xaridlari sohasida juda ajoyib natijalarga erishildi. Shu maqsadda mamlakatda Korrupsiyani tergov qilish byurosi deb nomlangan ixtisoslashtirilgan organ tashkil etilgan. Ushbu mustaqil organ iqtisodiyotning davlat va xususiy sektorlarida korrupsiya holatlariga qarshi kurashishga qaratilgan.
Yuqoridagi organning vakolatiga davlat va jamoat tashkilotlarida korrupsiyaning yuzaga kelishi mumkin bo'lgan nuqtalarini monitoring qilish tizimi kiradi; korrupsiya nuqtai nazaridan xavfli bo'lgan lavozimlarga shaxslarni tanlash tizimi va boshqalar.
Isroilda korrupsiyaga qarshi muhit yuzaga kelishi mumkin bo'lgan korrupsion amaliyotlar uchun "monitoringning ma'lum takrorlanishi" tizimi bilan ta'minlanadi. U davlat tashkilotlari va politsiyaning maxsus bo'linmalari, shuningdek vazirlik va davlat idoralaridan mustaqil bo'lgan Davlat nazorati boshqarmasi tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu tashkilotlar korrupsiyaning mumkin bo'lgan joylarini tekshiradi va agar ular aniqlansa ular tergov organlariga xabar berishadi. Shu bilan birga, olingan ma'lumotlar majburiy ravishda jamoatchilikka yetkazilishi shart. [4]
Irlandiyada ham vaziyat xuddi shunday. Masala shundaki, bu mamlakatlarda -davlat ko'p asrlik kurashlar natijasida qurilgan. Binobarin, korrupsiyada aybdor deb topilgan davlat amaldoriga axloqiy nuqtai nazardan davlat dushmani sifatida qaraladi.
Xuddi shu holat Kanadaga xosdir. Masalan, bu davlatning jinoiy qonunchiligi pora olishni konstitutsiyani buzish va davlatga xiyonat qilish bilan tenglashtiradi. Pora olgan shaxs ham, uni bergan shaxs ham jinoiy jazoga tortiladi. Kanada konstitutsiyaviy huquqi normalari parlamentning biznesga qaramligiga ham, deputatlarning o'z mansab mavqeidan g'arazli maqsadlarda foydalanishiga ham qarshi qaratilgan.
Sudan, Hindiston va Yaponiyada davlat xaridlari tizimini tashkil etishda nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolarni korrupsiyaga qarshi safarbar etish juda samarali bo'ldi. Zimbabveda mahalla nazorati
qo'mitalari shaklida jamoatchilik hamkorligi kuchaytirildi..
April, 2023
National University of Uzbekistan
Google Scholar indexed
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
Anonim, bevosita ma'lumot beruvchilar uchun yozma taklif qutilari va ishonch telefonlari ham korrupsiyaga qarshi samarali vosita bo'ldi.
Bir qator Janubiy Amerika mamlakatlarida (Kolumbiya, Meksika, Venesuela) xalqaro kompaniyalar davlat rahbarlarining poraxo'rligi, korrupsiya, davlat loyihalari bo'yicha asosiy shartnomalar tuzish, jinoiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilishda ishtirok etmoqda. Turkiyada yirik davlat amaldorlari va xususiy sektor o'rtasida korrupsiya bilan bog'liq ko'plab faktlari muntazam ravishda aniqlanmoqda.
Ehtimol, korrupsiya kabi bunday hodisa nafaqat ayrim davlatlar ichida, balki xalqaro tashkilotlarda ham sodir bo'ladi. Shuningdek, ular resurslarni taqsi mlashadi( masalan, ishtirokchi mamlakatlarga yoki ushbu tashkilotlarning mijozlariga yordam berish); ular ushbu resurslarning egasi bo'lmagan mansabdor shaxslar tomonidan taqsimlanadi. Bundan tashqari, xalqaro tashkilotlarda byurokratiya o'z mamlakatlarining milliy, nazorat qilinadigan jamoat tashkilotlari bilan taqqoslaganda kamroq nazorat ostida. Bularning barchasi korrupsiyani keltirib chiqaradi, bu esa, shuningdek, xalqaro tashkilotlarning o'ziga xos xususiyatlariga ko'ra, korrupsion bitimlar ishtirokchilari uchun sezilarli darajada kamroq xavf ostida.
Munosabatlar globallashuvining natijalariidan biri korrupsiyaning global miqyosga ega bo'lishidir. Endilikda Korrupsiya alohida davlatlar muammosi bo'lishdan to'xtadi. XX asrning 90-yillari boshidan dunyoda korrupsiyaga qarshi umumiy yoki mintaqaviy xususiyatga ega vositalardan foydalana boshlaganining sababi ham shu edi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropa Kengashi, Yevropa Ittifoqi, Amerika Davlatlari Tashkiloti, shuningdek, Jahon banki, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti kabi tashkilotlar.
Faqat keyingi yillarda dunyoning turli mintaqalarida global hodisa sifatida korrupsiyaga qarshi kurashishga qaratilgan bir qancha deklaratsiya va konvensiyalar qabul qilindi. Qabul qilingan konvensiyalar ushbu konvensiyalarni ratifikatsiya qilgan davlatlar uchun majburiy bo'lgan xalqaro xarakterdagi huquq normalarini belgilaydi.
Ko'p tayyorgarlikdan so'ng 2003-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Korrupsiyaga qarshi kurashish konvensiyani qabul qildi. BMT korrupsiyaga qarshi kurash davlatlarning zimmasidadir va uni samarali amalga oshirish uchun birinchi navbatda, korrupsiyaning oldini olishga kompleks va fanlararo yondashuv zarur bu faqat jinoiy javobgarlikka tortish choralari bilan cheklanmasligi kerak deb hisoblaydi. Konvensiya quyidagilarga e'tibor qaratadi: korrupsiyaga qarshi kurashish uchun ixtisoslashtirilgan davlat organlarini tashkil etish zaruriyati (6, 36-moddalar); davlat apparatiga kadrlar tanlashni tashkil etish (7-modda); xodimlar va boshqa mansabdor shaxslarning odob-axloq qoidalarini qabul qilish to'g'risida (8-modda); davlat xaridlari va shartnomalarini amalga oshirishda shaffofïik va raqobatni ta'minlash (9-modda);
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
fuqarolik jamiyatini korrupsiyaga qarshi kurashga birinchi navbatda davlat organlari faoliyati to'g'risidagi axborotdan foydalanish orqali jalb etish (13-modda). Konvensiyada korrupsiyaga qarshi kurash bilan bog'liq korrupsiya natijasida olingan daromadlarni legallashtirish uchun (14,24-moddalar); korrupsiya sodir etish natijasida qasddan olingan mol-mulkni yashirganlik uchun (25-modda), korrupsiya holatlari bo'yicha odil sudlovga to'sqinlik qilganlik uchun (25-modda) jinoiy javobgarlik choralarini ko'rishni tavsiya etadi. Konvensiya ishtirokchi davlatlarni nafaqat mansabdor shaxslarga pora berish (15,16,18-modda) balki davlat mulkini talon-taroj qilish (17-modda), mansabdor shaxslar tomonidan mansab vakolatini suiiste'mol qilish (19-modda), noqonuniy boyitish (20-modda)ni ham korrupsion jinoyatlar toifasiga kirtishni taklif qiladi. Davlatlar chet ellik davlat mansabdor shaxslari va xalqaro jamoat tashkilotlari mansabdor shaxslariga pora berishni korrupsion jinoyat sifatida jinoiy javobgarlikka tortishga chaqiradilar (16-modda). BMT korrupsiya uchun yuridik shaxslarning javobgarligini joriy etish masalasini ko'taradi (26-modda).
Davlatlarga korrupsiya faktlari to'g'risida xabar bergan guvohlar va shaxslarni himoya qilish (32-33-moddalar), korrupsiya harakatlari natijasida shaxslarga yetkazilgan zararning o'rnini qoplash (35-modda) bo'yicha qonunchilik choralarini ko'rish tavsiya etiladi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti xalqaro munosabatlarda ishtirok etuvchi davlatlarni korrupsiyaga qarshi kurashda faol hamkorlik qilishga, jumladan, korrupsiyani tergov qilishda yordam berishga va mamlakatning davlat ta'minoti tizimiga nisbatan korrupsion operatsiyalar natijasida olingan mablag'larni qaytarishga chaqiradi. Konvensiya matni hajmining deyarli yarmi ushbu munosabatlarni tartibga solishga bag'ishlangan (4-6-boblar, 43-62 betlar).
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) xalqaro maydonda korrupsiyaga qarshi kurashda faol ishtirok etmoqda. 1997-yilda "Xalqaro tijorat munosabatlarida xorijiy davlat amaldorlarining poraxo'rligiga qarshi kurash to'g'risidagi konventsiya" qabul qilindi. 2001-yil boshida 24 davlat Konvensiyaga qo'shilgan edi. Ushbu akt ishtirokchi davlatlardan tijoriy transmilliy munosabatlar jarayonida xorijiy davlat mansabdor shaxslaridan faol (pora berish) va passiv (pora olish) pora olish uchun jinoiy javobgarlikka tortishni talab qiladi (1-modda).
Xalqaro hujjatlarning rolini siyosiy bayonotlar va murojaatlarni o'z ichiga olgan deklaratsiyalar bajaradi. Shunday qilib "Xalqaro tijorat munosabatlarida korrupsiya va poraxo'rlikka qarshi BMT deklaratsiyasi" dunyoning barcha davlatlarini xalqaro tijorat munosabatlarida amalga oshiriladigan xorijiy amaldorlarning poraxo'rliklarini jinoiy javobgarlikka tortishga, ularning poraxo'rliklariga sarflangan mablag'larga soliq
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
solmaslikka chaqiradi. (Dunyoning ko'pgina mamlakatlarida bo'lgani kabi, foydadan soliq olinadi).
1996-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi "Davlat mansabdor shaxslarining xalqaro xulq-atvor kodeksi"ni qabul qildi. [5] Ushbu Kodeks dunyoning barcha davlatlari tomonidan namuna sifatida qabul qilinishi mumkin. Qonun davlat xizmatchilari va boshqa mansabdor shaxslardan jamoat manfaatdor bo'lishlari, davlat mablag'lariga nisbatan samarali, tozalik, xolislik va ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga intilishlarini talab qiladi. Davlat xizmatchisi o'zi manfaatdor bo'lgan ishda ishtirok etmasligi (manfaatlar to'qnashuviga yo'l qo'ymaslik), shu jumladan xizmatdan ketganidan keyin ham ishtirok etmasligi kerak. Hujjat shuningdek, mulkiy holat va olingan imtiyozlarni e'lon qilishni va sovg'alarni rad etishni talab qiladi.
BMT qoshida tashkil etilgan tashkilotlar korrupsiyani o'rganish va unga qarshi kurashish vositalarini ishlab chiqishda faol ishtirok etadi. Shunday qilib, Xalqaro jinoyatchilikning oldini olish markazi (Centre for International Crime Prevention), Birlashgan Millatlar Tashkiloti Kotibiyatning Narkotik moddalarni nazorat qilish va jinoyatchilikning oldini olish boshqarmasi (Office for Drug Control and Crime Prevention of the United Nations Secretariat) va boshqa dasturlar bilan xalqaro munosabatlarda ishtirok etuvchi davlatlarga korrupsiyaga qarshi kurashda yordam berishga qaratilgan.
Jahon dasturi doirasida Xalqaro jinoyatchilikning oldini olish markazi tomonidan Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Korrupsiyaga qarshi siyosat bo'yicha qo'llanmasi" (United Nations Manual On Anti-Corruption Policy) va "Korrupsiyaga qarshi kurash vositalari to'plami"( Anti-Corruption Tool Kit) ishlab chiqilib, tizimli ravishda qayta ko'rib chiqilib, yangilanadi 2003-yilda ushbu hujjatning beshinchi versiyasi nashr etildi. Bu hujjatlarning barchasini BMT veb-saytida osongina topish mumkin[6]. Ushbu hujjatlar yuridik kuchga ega emas va haqiqatan ham korrupsiyaga qarshi kurashmoqchi bo'lgan davlatlar uchun olimlarning tavsiyalaridir.
Ko'rib chiqilayotgan hujjatlar butun dunyoda qo'llaniladigan korrupsiyaning yagona konsepsiyasini ishlab chiqishga harakat qilmoqda. Bu so'zni nafaqat pora berish, balki ishonib topshirilgan mulkni o'zlashtirish, aldash, tovlamachilik, mansab mavqeini suiiste'mol qilish, manfaatlar to'qnashuvi yuzaga kelganda masalani xolis hal etish shu jumladan qonunga xilof foyda olishni keng ma'noda qo'llash taklif etilmoqda.
Korrupsiyaga qarshi kurashning strategik yo'nalishi fuqarolik jamiyatini bu kurashga jalb etishdan iborat. Jamiyatning korrupsiyaga qarshi kurashdagi asosiy elementi davlatdan mustaqil, erkin ommaviy axborot vositalari deb ataladi. Ular jamiyatni uyg'otish, korrupsiyaga va
korrupsiyaga duchor bo'lgan mansabdor shaxslarga (ayniqsa,
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
siyosatchilarga) nisbatan murosasizlik ruhini yuksaltirish, korrupsiyaga oid ayrim faktlarni aniqlash va ularni ommaga oshkor etish uchun mo'ljallangan. Jurnalistlarning ushbu vazifalarni bajarishi uchun BMT tashkilotlari davlatlarni senzurani bekor qilishga, ommaviy axborot vositalarini davlat organlaridan moliyaviy mustaqil qilishga chaqiradi.
BMT tashkilotlarining ko'rib chiqilayotgan hujjatlarida davlat mexanizmining barcha faoliyatini oshkoralik, jamiyat oldidagi javobgarlik, uning oldidagi mas'uliyat tamoyillari asosida, qonun ustuvorligi asosida qurish taklif etilmoqda. "Korrupsiyaga qarshi kurashish bo'yicha qo'llanma"ning birinchi tahriri muqaddimasida turli davlat tuzilmalari mas'uliyatini kuchaytirishga qaratilgan monitoring va hisobot tizimini, shuningdek, korrupsiya holatlarini aniqlash va tergov qilish tizimini yaratish zarurligi qayd etilgan. O'zbekiston sharoitlari uchun bu vazifa shior shaklida shakllantirilishi mumkin - jamiyat a'zolari ustidan davlatning umumiy nazoratidan jamiyatning davlat apparati ustidan umumiy nazoratiga o'tish. Davlat organlari faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida ular faoliyati tartib-taomillarini soddalashtirish, ularni amalga oshirishning ochiqligini ta'minlash, fuqarolarni davlat organlari tuzilmasi bilan tanishtirish, ushbu tuzilma doirasidagi vakolatlarni taqsimlash, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini tartibga solish tartibini joriy etish taklif etilmoqda. Davlat organlar va mansabdor shaxslar tomonidan ish va qarorlar qabul qilish, byudjetni shakllantirish jarayonini ochiq qilish, uning muhokamasi va ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirishda fuqarolarning ishtirokini rag'batlantirish taklif etilmoqda. Davlat xaridlari va shartnomalarini ochiq tenderlar asosida amalga oshirish taklif etilmoqda. Yuqorida ta'kidlanganidek, mansabdor shaxslarga pora berganlikda ayblangan xususiy firmalar tenderlarda ishtirok etishdan chetlashtiriladi. Xususiy firmalar uchun davlat amaldorlariga pora berish uchun mablag' ajratishni qiyinlashtirish uchun barcha mamlakatlar xalqaro miqyosda e'tirof etilgan buxgalteriya hisobini yuritish tartiblarini joriy etishga da'vat etiladi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti barcha mamlakatlarni xodimlar uchun me'yoriy va huquqni muhofaza qilish standartlarini o'z ichiga olgan xulq-atvor kodekslarini qabul qilishga undaydi. Bugungi kunda O'zbekistonda mavjud bo'lgan xodimlarning xatti-harakatlari ustidan ichki nazorat o'zining samarasizligini ko'rsatganligi sababli, asosiy e'tibor tashqi nazoratga qaratilishi kerak. Tashqi nazorat nazorati organlari korrupsiyada aybdor bo'lgan xodimlarni ma'muriy javobgarlikka tortishi yoki to'plangan materiallarni sudga topshirishi mumkin.
Korrupsiyaga qarshi kurashish muammosi dolzarbligi munosabati bilan davlat xaridlarining raqobatbardosh tizimini rivojlantirishga qiziqish ortib borayotgani ko'rinib turibdiki. Bu, shubhasiz, xalqaro amaliyot ko'rsatganidek, davlat ehtiyojlari uchun xaridlar korrupsiyaning
asosiy manbai ekanligi bilan bog'liq. Aynan shu sohada
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
mansabdor shaxs uchun eng ko'p vasvasalar va mumkin bo'lgan suiiste'molliklar uchun eng ko'p bo'shliqlar mavjud. Shunga ko'ra, butun dunyoda raqobatbardosh xaridlarni tashkil etish, birinchi navbatda, mansabdor shaxslarning suiiste'mollariga qarshi kurashning asosiy vositasi sifatida qo'llaniladi. Garchi davlat xaridlarining raqobatbardosh tizimi boshqa muhim vazifalarni - masalan, byudjet mablag'larini qo'shimcha tejashga erishish, raqobatni rag'batlantirishni ham hal qilishga qaratilgan bo'lsa-da, korrupsiyaning oldini olish baribir eng ustuvor vazifa bo'lib qolmoqda, chunki bu boradagi choralar davlat sektori boshqaruv apparati samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Raqobat tizimini shakllantirish bilan bog'liq bir qator muammolar mavjud. Ixtisoslashgan adabiyotlarda bunday muammolarga mijozlarning ham, yetkazib beruvchilarning ham past malakasi va tajribasining yetishmasligi, yetkazib beruvchilarning insofsiz harakatlari, xaridlar ustidan auditorlik nazoratining yo'qligi va boshqalar kiradi.[7] Biroq, ro'yxatdagi barcha muammolar qaysidir ma'noda asosiy muammolarga tegishli emasga o'xshaydi.
Gap shundaki, raqobat tartib-qoidalarini joriy etishning butun nuqtasi xaridlarni amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning harakat erkinligini maksimal darajada cheklashdir. Mansabdor shaxslar davlat nomidan byudjet mablag'larini tasarruf etadilar. Lekin aynan ular boshqarayotgan davlat moliyasi ularga tegishli bo'lmagani uchun, nega ular (tabiiy ravishda) mablag'larni samarali va maqsadli sarflashdan manfaatdor emasligi tushunarli. Suiiste'mol qilish ehtimolini kamaytirish uchun bunday funksiyani amalga oshirishda byurokratiya erkinligini cheklash muhimdir. Buning uchun qonunchilikda belgilangan batafsil va aniq tartib-qoidalar talab etiladi bu esa mansabdor shaxslar tomonidan suiiste'mollik namoyon bo'lishiga asosiy to'siq bo'ladi. va faqat bunday tartib-qoidalar ishlab chiqilgandan va qonuniy ravishda mustahkamlangandan keyingina, tanlov tartib-qoidalarining to'g'riligini nazorat qilish uchun mutaxassislarni tayyorlash bilan bog'liq muammolarni hal qilish dolzarb bo'lib qoladi.
Yuqoridagilarga asoslanib , biz quyidagilarni qilishimiz kerak:
1. Mansabdor shaxslar tomonidan davlat xaridlarini amalga oshirish jarayonida turli suiiste'molliklarga yo'l qo'yganliklari uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi normalarning jinoiy-huquqiy va ijtimoiy jihatdan juda yuqori darajada ishlab chiqilishiga e'tibor qaratish lozim .
2. Bugungi kunda korrupsiyaning yangi, eng xavfli shakllari paydo bo'ldi va rivojlandi. Jinoyat qonunchiligining bir qator normalarini zudlik bilan qayta ko'rib chiqish zarurati paydo bo'ldi.
3. Korrupsiya transmilliy xususiyat kasb eta boshladi, bu -nafaqat uning sezilarli miqyosida, balki uning ayrim turlari uchun
davlat chegaralarining yo'qligida ham namoyon bo'ldi.
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-787-796
Korrupsiyaga qarshi samarali kurash nafaqat barcha manfaatdor tomonlarning sa'y-harakatlarini birlashtirish, balki o'z jinoyat qonunchiligini ma'lum bir umumiy standartga keltirish orqali ham mumkinligi ayon bo'ldi .
4. O'zbekistonning umume'tirof etilgan jahon qadriyatlari va bozor o'zgarishlariga sodiqligi har qanday qonuniy faoliyat yurituvchi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning, shu jumladan davlat xaridlari tizimida iqtisodiy faoliyat yuritishi va o'sishi uchun normal va kafolatlangan shart-sharoitlarni yaratishni belgilaydi.
REFERENCES
1. Yevropa Kengashining «Jinoyatdan olingan daromadlarni legallashtirish, aniqlash, olib qo'yish, musodara qilish to'g'risida» 141-son konvensiyasi (Strasburg, 1990 yil 8 noyabr); Xorijiy davlat mansabdor shaxslarining xalqaro biznes operatsiyalarida pora olishiga qarshi kurash to'g'risidagi konvensiya (1997-yil 21-noyabrda Konventsiya loyihasini ishlab chiqqan konferensiya tomonidan qabul qilingan); Yevropa Kengashining «Korrupsiya uchun jinoiy javobgarlik to'g'risida » 173-son konvensiyasi (Strasburg, 1999 yil 27 yanvar); "Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risida"gi namunaviy qonun (MDHga a'zo davlatlarning Parlamentlararo assambleyasi tomonidan 1999-yil 3-aprelda 13-4-son bilan qabul qilingan); Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Korrupsiyaga qarshi kurashish" Konvensiyasi (UNCAC) BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan (2003-yil 21-noyabrdagi A / RES /58/4 rezolyutsiyasi)
2. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2008-y., 28-son, 260-modda
3. https://www.oecd.org/sweden/38287504.pdf
4. Левин М. Коррупция есть везде // Коммерсантъ ВЛАСТЬ. 2000. 21 марта. B. 28.
5. https : //www.un. org/press/en/1996/19961031. gash3372.html
6. Денисов С.А. Формирование контрольной ветви государственной власти для противодействия коррупции // Государство и право. 2002. № 3. B. 9-16.
7. Лопатин В.Н. О системном подходе в антикоррупционной политике // Государство и право. 2001. №7. B. 23
8. Мухамеджанова, Л. А., Ермоченко, К. П., & Ивентьев, С. И. (2022). РОЛЬ ПРАВОВОЙ И НРАВСТВЕННОЙ КУЛЬТУРЫ В ВОСПИТАНИИ И ОБРАЗОВАНИИ МОЛОДЁЖИ. In Третьи международные теоретико-правовые чтения имени профессора НА Пьянова (pp. 48-59).
9. MUXAMEDJANOVA, L. (2018). PROFESSIONAL ETIKA
VA ETIKET darslik. https://scienceweb.uz/publication/4491
April, 2023
