Научная статья на тему 'Давлат бюджетининг солиқсиз тушумлари таҳлили ва уларни такомиллаштириш йўналишлари'

Давлат бюджетининг солиқсиз тушумлари таҳлили ва уларни такомиллаштириш йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
94
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
давлат божи / йиғимлар / жарималар / давлат улуши бўйича дивидендлар / божхона тўловлари / корреляция коэффициенти / давлат мулки бўйича ижара тўловлари

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Кахрамонжон Акбаралиевич Усмонов

Мазкур мақолада давлат бюджети солиқсиз даромадлари таҳлили ва ривожланиб бориш тенденциялари баён қилинган. Давлат бюджетининг солиқсиз даромадларини шакллантириш мақсадлари ва вазифалари, солиқсиз даромадларнинг ўзига хос хусусиятлари келтирилган. Шунингдек, солиқсиз тўловларни такомиллаштириш юзасидан таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Давлат бюджетининг солиқсиз тушумлари таҳлили ва уларни такомиллаштириш йўналишлари»

Давлат бюджетининг соликсиз тушумлари тахлили ва уларни такомиллаштириш йуналишлари

Кахрамонжон Акбаралиевич Усмонов Узбекистон Республикаси Президенти Администрацияси хузуридаги

Иктисодий тадкикотлар ва ислохотлар маркази

Аннотация: мазкур маколада давлат бюджети соликсиз даромадлари тахлили ва ривожланиб бориш тенденциялари баён килинган. Давлат бюджетининг соликсиз даромадларини шакллантириш максадлари ва вазифалари, соликсиз даромадларнинг узига хос хусусиятлари келтирилган. Шунингдек, соликсиз туловларни такомиллаштириш юзасидан таклифлар берилган.

Калит сузлар: давлат божи, йотимлар, жарималар, давлат улуши буйича дивидендлар, божхона туловлари, корреляция коэффициенти, давлат мулки буйича ижара туловлари

Analysis of non-tax revenues of the state budget and directions

for their improvement

Khakramonjon Akbaralievich Usmanov Center for Economic Research and Reforms under Administration of President

of Republic of Uzbekistan

Abstract: This paper describes the analysis and development tendency of nontax revenues of state budget. The purpose and tasks of non-tax revenues of state budget and their features were stated. As well proposals on improving non-tax revenues of state budget were given.

Keywords: state duty, levies, fines, dividends on the state share, customs fees, correlation coefficient, rent payments on state property

КИРИШ

Давлат бюджетининг соликли даромадлари билан бир каторда соликсиз даромадлари хам булади. Соликсиз даромадларнинг максади, соликли даромадларникидан фаркли равишда турлича булиши мумкин. Масалан, давлат божлари юридик ахамиятга эга харакатларни амалга ошириш учун туланса, жарима хукукбузарлик жазоси сифатида туланади [1].

Давлат уз мулкини жойлаштириш оркали дивиденд, фоиз, ижара хаки олиши мумкин. Турли максадлар учун йотимлар жорий килиниши мумкин, масалан Узбекистонда табиат объектларидан фойдаланиш учун й^им жорий килинган.

Соликли даромадлар давлат солик идоралари томонидан ундирилса, соликсиз туловлар турли идоралар, жумладан Адлия вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги, Давлат божхона кумитаси томонидан ундирилади.

МАВЗУГА ОИД АДАБИЁТЛАРНИНГ ТАН^ИДИЙ ТАХЛИЛИ

Албатта, соликсиз тушумлар буйича илмий адабиётлар хам соликли туловлар буйича тадкикотлар сони каби куплаб учратиш мумкин. Илмий тадкикотларнинг асосий мазмунини соликсиз тушумлар ставкаларини белгилаш, асосан махаллий бюджетлар даромадлари сифатида фойдаланиш ва бундай туловларнинг тури куплиги сабабли уларни тартибга солиш мавзуси доирасида булади.

В.Зайцева ва К.Кадиева Россиянинг 60 та шахарларида махаллий йиFимларни тадкик килиб, бу туловлар махаллий бюджет даромадларида уз урнига эгалиги, уларни ставкаларини белгилаш оркали тушумлар динамикасига таъсир курсатиш мумкинлигини курсатиб беришган [5].

Д.Ряховский ва Н.Акуловалар фикрига кура эса, соликсиз туловлар тушумларини ошириш учун уларни тартибга солиш ва хисоб юритиш тизимини яхшилаш оркали амалга оширилиши керак [6].

M.Purohit ва V.Purohit утказган тадкикотларида давлат бюджетининг соликсиз даромадларини ижтимоий ва иктисодий соха хизматлари буйича айрим туловлар танлаб олиниб, АКШ штатларида таккослама тахлил утказилган [4].

Европа Иттифоки мамлакатларида соликсиз туловлар тушумлари динамикаси соликли туловлар тушумлариникига караганда нобаркарор эканлиги аникланди ва молиявий таваккалчиликнинг асосий манбаси сифатида бахоланди

[3].

ТАДКДК,ОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Соликсиз тушумларни тахлил килиш куйидаги йуналишларда олиб борилиши керак.

1-жадвал

Соликсиз тушумларни тахлил килиш йуналишллари [2]

Тадкикот йуналишлари Кутилаётган натижа

Соликсиз тушумлар эмпирик тахлили Соликсиз тушумлар тенденциялари аникланади.

Соликсиз туловлар ставкалари усиши билан тушумларининг усишини таккослама тахлили Мазкур туловларнинг ставкалар микдорига богликлиги хакида хулоса килиш имкони яратилади.

Божхона туловларининг импорт хажми билан таккослама тахлили Импорт структураси ва божхона туловларининг ставкалари тушумларга кандай таъсир килиши белгиланади

Давлат улуши буйича дивидендлар тушумини фойда солиги билан узаро тадлили

Давлат корхоналари фойдаси ошиб бориши билан улар томонидан инвестицион лойидалар ёки бюджетга туловлар микдори тадлил килинади.

Ушбу йуналишларда тадлил олиб боришда турли усуллардан, мисол учун корреляция коэффициентлари, фойдаланиш мумкин.

Айтайлик, соликсиз тушумларнинг давлат бюджети даромадлари таркибидаги салмогининг ошиб бориши, бюджетга нобаркарор тушумлар асосий манбага айланиб бораётганлигини курсатади.

Шу билан бирга, давлатнинг иктисодий жараёнларда катнашиши натижасида олган фойдаси ошиб бораётганлиги ёки иктисодиётга аралашувини дивидендлар тушуми оркали куриш мумкин.

ТАДКДК,ОТ НАТИЖАЛАРИ МУХРКАМАСИ

Соликсиз туловлар динамикаси уларнинг салмоги сунгги беш йилликда ошиб бораётганлигини курсатмокда.

2-жадвал

Соликсиз туловлар тушуми динамикаси1

№ Тармоклар 2017 йил 2018 йил 2019 йил 2020 йил 2021 йил

1. Соликсиз туловлар, млрд.сум 3 282,0 7 102,8 12 170,0 16 856,0 24 974,6

2. Давлат бюджети даромадлари таркибидаги салмоги, % 6,6 9,0 10,9 12,7 15,2

Соликсиз туловларнинг умумий даромадлар таркибидаги улуши 2017 йилда 6,6% ни ташкил килган булса, 2021 йилда 15,2% га тенг булган (2-жадвалга каранг). Бунинг асосий сабаби, давлат улушига дисобланган дивидендлар улушининг кескин ошишидир. Хусусан, олтин казиб чикарувчи корхоналар солик солиш тизимининг узгариши натижасида давлат улушига дисобланган дивидендлар микдори сезиларли даражада ошган.

3-жадвал

Соликсиз туловлар тушумлари2

(млрд.сум)

№ Тармоклар 2017 йил 2018 йил 2019 йил 2020 йил 2021 йил

Соликсиз туловлар, жами 3 282,0 7 102,8 12 170,0 16 856,0 24 974,6

жумладан:

1. Давлат улушига дисобланган дивидендлар ва давлат корхоналари соф фойдасидан ажратмалар 213,8 148,8 2 662,1 9 832,0 14 016,7

2. Бюджет ссудалари буйича фоизлар 124,6 775,1 1 767,8 1 326,8 1 386,8

3. Давлат божи 833,6 983,9 1 260,9 1 225,8 2 180,5

4. Иигимлар (жумладан, божхона йигимлари) 537,5 810,2 1 367,8 1 215,5 2 068,8

1 Муаллиф томонидан тузилган.

2 Муаллиф томонидан тузилган.

№ Тармоклар 2017 йил 2018 йил 2019 йил 2020 йил 2021 йил

5. Жарималар 634,2 532,4 653,6 804,1 1 152,7

6. Давлат мулкини ижараси учун туловлар 23,6 32,1 40,0 27,2 51,6

7. Бошка туловлар 914,8 3 820,4 4 417,8 2 424,8 4 117,6

Бюджетга туланаётган турли соликсиз туловларнинг энг катта салмокка эга булгани - давлат улушига хисобланган дивидендлар ва давлат корхоналарининг соф фойдасидан ажратмалардир (3-жадвалга каранг). 2017 йилда атиги 214 млрд.сум тушум шакллантирилган булса, 2021 йилда карийб 14 трлн.сумга етган.

Бунда олтин казиб чикарувчи корхоналардан дивидендлар олиш тизимининг узгаришидан ташкари, Узбекистон Республикаси Давлат бюджети туFрисидаги К,онунларда дивиденд сиёсатининг кучайтирилиши хам сабаб булмокда [7].

Аслида, давлат божи, й^имлар ва жарималар нисбатан баркарор характерга эга (туловчилар сони етарли даражада куп, яъни кичик туловлар хисобига шаклланади) булса-да, маъмурий сохадаги ислохотлар ва айрим омиллар туфайли тушумлар динамикаси бироз узгариб турган [8].

Масалан, фукаролар учун биометрик паспортларини ёппасига берилиши, жарималарнинг бир кисми ундирувчи идора бюджетдан ташкари хисобракамларига ажратма килиниши, айрим йиFимларнинг бекор килиниши хисобига бюджет тушумлари узгариши юз берди.

Божхона божлари ва йиFимлари хам соликсиз туловларнинг таркибий кисми хисобланади. Уларнинг тушумлари эса экспорт-импорт хажми билан чамбарчас боFлик ва тушумларини шу динамикада куриш максадга мувофик.

4-жадвал

Божхона божлари ва божхона йотимлари динамикаси3

Улчов бирлиги 2017 йил 2018 йил 2019 йил 2020 йил 2021 йил

АКШ доллари курси долл./сум 5 140,3 8 069,1 8 851,4 10 064,0 10 623,4

Экспорт млн.долл. 10 079,2 10 920,7 14 023,8 13 097,3 14 063,2

Импорт млн.долл. 14 012,4 19 439,3 24 292,3 21 153,8 25 461,0

Божхона божи ва божхона йетимлари млн.долл. 373,0 272,5 329,0 408,6 530,4

Импортга нисбатан % 2,7 1,4 1,4 1,9 2,1

2017 йилда божхона божлари ва божхона й^имларининг импорт хажмига нисбати 2,7% ташкил килган булса, 2021 йилга келиб 2,1% ни ташкил килган.

Давлатнинг уз активларини жойлаштиришдан, бошкаришдан келадиган даромадлари ривожланаётган давлатларда сезилмайди [9]. Давлат даромадлари хакида суз борганда, доимо хамманинг диккат марказида солик ва божхона туловлари туради. Бирок, давлат активлари буйича келадиган даромадлар хам купчиликни эътиборидан четда колади ва давлат бюджети учун тушиши мумкин

3 Муаллиф томонидан тузилган

булган маблаFлар умуммиллий эдтиёжлар учун бевосита ишлатилмаган долда айрим тармокларнинг манфаати учун колиб кетади. Мисол учун, "Узбекистан темир йуллари" АЖнинг фойдасининг давлат улушига дисобланган кисми бюджетга тушиши шарт булса, бу ташкилот тегишли маблаFларни утказмасдан шу ташкилотнинг идоравий манфаатлари, жумладан инвестициявий тадбирларга йуналтириб юборади.

Шу каби, давлат ихтиёрида турган буш объектларни ижарага бериш оркали бюджетга катта маблаF тушириш мумкин булса-да, бюджет ташкилотлари - буш объектларнинг эгалари ижара дакларини кам белгилаб, аслида тадбиркорлар учун бозор нархида бериб, уртадаги фаркни бюджетга утказмайди.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Шу билан бирга, давлат бюджети даромадларини шакллантириш механизмини такомиллаштириш максадида, куйидагилар таклиф килинади.

1. Давлат мулкларини ижарага беришда аукцион тизимини ривожлантириш, ставкаларни мадаллий докимликлар томонидан оширилиши тартибини кайта куриб чикиш;

2. Давлат улушига дисобланган дивидендларни бюджетга утказиш буйича катъий сиёсат олиб бориш;

3. Соликсиз туловлар тушуми дисобини яхлитлаштириш ва бюджетдан ташкари жамFармаларга ажратмалар тизимини бекор килиш;

4. Давлат божи, жарималар ва йотимларни бюджет буFинлари уртасида таксимланиш механизмларини кайта куриб чикиш.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Kaplow, Louis. The theory of taxation and Public economics. New Jersey: Princeton university press, 2008. - 472p.

2. Lisa Kayaga. Tax policy challenges facing developing countries. Canada, Ontario, Queen's University Kingston, 2007, 150p.

3. Mourre, G., Reut, A. Non-tax revenue in the European Union: A source of fiscal risk? The journal of "International Tax and Public Finance" 26, 198-223 (2019). https://doi.org/10.1007/s10797018-9498-z.

4. Purohit, M.C., Purohit, V.K. Mobilising Non-tax revenue: An empirical analysis of trends in States. The journal "Economic and Political Weekly" Vol. 44 No. 5 (Jan.31 - Feb., 6, 2009), pp. 54-62 (9 pages). https://www.jstor.org/stable/40278460

5. Зайцева В.И., Кадиева К.К. Оценка формирования ставок местных налогов и неналоговых платежей в городах России. https://elibrary.ru/item.asp?id=46232251

6. Ряховский Д.И., Акулова Н.Г. Неналоговые платежи в налоговой системе России. https://www.cyberleninka.ru/article/n/nenalogovye-platezhi-sisteme-rossii/viewer

7. Jumaniyazov, I. T. (2021). The Progressive Foreign Experiments in the Activity of Sovereign Wealth Funds. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 109116.

8. Jumaniyozov, I. (2018). Impact of Development Finance Institutions on Economic Growth: Implications for Reconstruction and Development Fund of Uzbekistan. International Journal of Management Science and Business Administration, 4(2), 84-88.

9. Jumaniyozov, I. (2020). ISSUES OF ENSURING THE TRANSPARENCY OF SOVEREIGN WEALTH FUNDS. International Finance and Accounting, 2020(5), 1.

10. Jumaniyazov, I. (2020). FOREIGN EXPERIENCE IN THE ACTIVITIES OF SOVEREIGN FUNDS. International Finance and Accounting, 2020(2), 1.

11. Jumaniyazov, I. T. (2021). Transparency Is A Key Indicator Of The Activity Of Sovereign Wealth Funds. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(05), 30-37.

12. Жуманиязов, И. Т. (2016). Основные задачи Фонда реконструкции и развития Республики Узбекистан. Наука, образование и культура, (7 (10)), 27-28.

13. Жуманиязов, И. Т. (2016). Направления использования средств Фонда реконструкции и развития Республики Узбекистан. Economics, (7 (16)), 28-29.

14. Jumaniyazov, I. T. (2022). O'zbekistonda davlat moliya tizimidagi islohotlar va rivojlantirish istiqbollari. Science and Education, 3(5), 1637-1645.

15. Inomjon Turaevich Jumaniyazov, & Bexruz Hazratov (2022). Foreign experience in the development of special economic zones in Uzbekistan. Science and Education, 3 (5), 1628-1636.

16. Jumaniyazov Inomjon Turaevich, & Juraev Maqsud Annaqulovich (2022). Korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish va risklarni baholash usullari. Science and Education, 3 (5), 1646-1654.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.