Научная статья на тему 'ХЎЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАР ИҚТИСОДИЙ ФАОЛИЯТИГА СОЛИҚҚА ТОРТИШ МЕХАНИЗМИНИНГ ТАЪСИРИНИ ТАҲЛИЛИ'

ХЎЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАР ИҚТИСОДИЙ ФАОЛИЯТИГА СОЛИҚҚА ТОРТИШ МЕХАНИЗМИНИНГ ТАЪСИРИНИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
135
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
солиқ / солик тизими / корреляцион­регрессион таҳлил / солиқ юки / кор­ хоналар / инвестициялар. / налог / налоговая система / корреляционно­регрессионный анализ / нало­ говая нагрузка / предприятия / инвестиции.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Махматраемов Бахром Омонович

Давлат солиқ сиёсати давлат бюджети харажатларини амалга ошириши учун етарлича тушум таъминлаб бориш ва бунда тадбиркорлар ва хўжалик субъектлар солиқ юкини маълум чегарадан оширмаслик масалаларини уйғунликда хал қилишга қаратилади. Мазкур тадқиқот ана шу чегарани белгилашнинг математик моделини яратишда илмий методик ёндашувларини ёритишга қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ВЛИЯНИЯ МЕХАНИЗМА НАЛОГООБЛОЖЕНИЯ НА ХОЗЯЙСТВЕННУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СУБЪЕКТОВ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА

Государственная налоговая политика заключается в обеспечении доходов, достаточных для покры­тия расходов государственного бюджета, при сохранении налоговой нагрузки на предпринимате­лей и хозяйствующих субъектов в рамках определенного уровня. Настоящее исследование направлено на разработку научно­-методических подходов при создании математической модели определения этого уровня.

Текст научной работы на тему «ХЎЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАР ИҚТИСОДИЙ ФАОЛИЯТИГА СОЛИҚҚА ТОРТИШ МЕХАНИЗМИНИНГ ТАЪСИРИНИ ТАҲЛИЛИ»

Махматраемов Бахром Омонович,

Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитаси х,узуридаги Фискал институт тадкикотчиси

ХУЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАР ИКТИСОДИЙ ФАОЛИЯТИГА СОЛИККА ТОРТИШ МЕХАНИЗМИНИНГ ТАЪСИРИНИ ЩЛИЛИ

УДК: 336.22

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_7_3

МАХМАТРАЕМОВ Б.О. ХУЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАР ИКТИСОДИЙ ФАОЛИЯТИГА СОЛИЦЦА ТОРТИШ МЕХАНИЗМИНИНГ ТАЪСИРИНИ ТАЦЛИЛИ

Давлат солик сиёсати давлат бюджети харажатларини амалга ошириши учун етарлича тушум таъминлаб бориш ва бунда тадбиркорлар ва хужалик субъектлар солик юкини маълум чегарадан оширмаслик масалаларини уЙFунликда хал килишга каратилади. Мазкур тадкикот ана шу чегарани белгилашнинг математик моделини яратишда илмий методик ёндашувларини ёритишга к,аратилган.

Калит суз ва иборалар: солик, солик тизими, корреляцион-регрессион тах,лил, солик юки, кор-хоналар, инвестициялар.

МАХМАТРАЕМОВ Б.О. АНАЛИЗ ВЛИЯНИЯ МЕХАНИЗМА НАЛОГООБЛОЖЕНИЯ НА ХОЗЯЙСТВЕННУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СУБЪЕКТОВ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА

Государственная налоговая политика заключается в обеспечении доходов, достаточных для покрытия расходов государственного бюджета, при сохранении налоговой нагрузки на предпринимателей и хозяйствующих субъектов в рамках определенного уровня. Настоящее исследование направлено на разработку научно-методических подходов при создании математической модели определения этого уровня.

Ключевые слова и фразы: налог, налоговая система, корреляционно-регрессионный анализ, налоговая нагрузка, предприятия, инвестиции.

MAKHMATRAEMOVB.O. ANALYSIS OF THE TAXATION MECHANISM EFFECT TO ECONOMIC ACTIVITY OF BUSINESS SUBJECTS

The state tax policy is to ensure revenues sufficient to cover state budget expenditures, and at the same time maintaining the tax burden on entrepreneurs and business entities within a certain level. The study is aimed to development scientific and methodological approaches to creating a mathematical model for determining that level.

Key words: tax, tax system, correlation and regression analysis, tax burden, enterprises, investments.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

Кириш.

Республика солик тизимини такомиллаш-тиришда солик юкини изчиллик билан камай-тириш, солик солиш тизимини соддалашти-риш ва солик маъмуриятчилигини такомил-лаштириш иктисодиётни жадал ривожланти-риш хамда мамлакатнинг инвестициявий жози-бадорлигини яхшилашнинг энг мухим шартла-ридан бири булиб хисобланади. Солик солина-диган база буйича соликка тортиш тартибини ислох килиш окибатларини бахолашда, кабул килинган узгаришлар, айникса, солик базаси тар-кибини ва солик ставкаларини узгариши, имти-ёзларнинг бекор килиниши ва амортизацияни хисоблаш тартибининг узгариши солик туFрисидаги конун хужжатларининг узгаришига олиб кел-ганлигини алохида эътироф этиш зарур. Давлат солик тизимининг холати ва йуналишини "2022 йил учун Узбекистон Республикаси Давлат бюд-жети т^рисида", "Узбекистон Республикаси Солик кодексига узгартиш ва кушимчалар киритиш туFрисида"ги Конунларини куриб чикиш оркали бахоланиши мумкин.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Солик сиёсати, солик юкини белгилаш, солик тизимини шакллантириш ва ривожлантиришга бизнинг мамлакатимизда ва хорижда катор тадкикот ишлари баFишланган. Булар каторида А.В.Титов тадкикотлари тадбиркорлик фаолиятини соликлар оркали тартибга солиш1, В.Ю.Шеглов ва Е.В.Федонинанинг тадкикотларидаги солик солишни хужалик субъектлар фаолиятига таъсирининг тахлилларига2 баFишланганлигини алохида таъкид-лаб утса булади. Мамлакатимиз тадкикотчиларидан Э. Гадоев3, Н. Ашурова4, Ж.Абдуллаев5, М. Хайда-

1 Налоговое регулирование предпринимательства. https://www.elibrary.ru/download/elibrary.

2 Щеглов В. Ю., Федонина Е. В. Анализ влияния налогообложения на деятельность хозяйствующих субъектов. https://www.elibrary.ru/downioad/ elibrary_41860255_10421273.pdf.

3 Э. Гадоев Соликка тортиш тартиб-тамоилларини соддалаштириш тадбиркорлик фаолиятини тако-миллаштиришнинг мухим омили. Иктисод ва молия" 2015 й. №1. 30-38 б.

4 Н. Ашурова «Узбекистон Республикаси солик сиёсати ва солик сохасидаги ижтимоий хамкорликни амалга ошириш йуналишлари" Иктисод ва молия" 2012 й. №11. 73-79 б.

5 Солик тизими: муаммолар ва истикболлар https://

www.norma.uz/uz/raznoe/soliq_tizimi_muammolar_va_

istiqbollar1#.

ров6, Г.Рахимова7 ва бошкалар томонидан тадбиркорлик субъектларига солик юки, бизнес мухит ва уни яхшилаш масалаларига баFишланган тадкикотлари мавжуд.

Х.П.Абулкосимов бошчилигида турли мамла-катлар олимлари томонидан хозирги даврда кичик бизнес субъектлари фаолияти чукур тахлил этил-ган ва халкаро монография8 сифатида чоп этилган.

Шунинг билан солик сиёсатини шакллан-тиришда солик юки ва бюджет тушумла-рини уртасидаги мувозанатга эришиш ва унинг уЙFунлаштириш борасида математик моделларни куллаш борасида катор хал килинмаган масала-лар мавжуд. Ушбу йуналишдаги илмий изланишлар маълум нафакат илмий, балки методологий хам ахамиятни касб этади. Тадкик этилган хисоблаш моделига ёндашув амалий ахамиятга хам эга.

Тадцицот методлари.

Тадкикотда киёсий тахлил, адабиёт ва бошка олимлар тадкикиотлари натижаларини урганиш, математик корреляцион-регрессион модели асо-сида тахлил килиш методи кулланилди.

Асосий тахлил ва натижалар.

Солик ислохотларининг натижалари айникса бевосита ва билвосита соликлар нисбати узгарганида яккол куринади. 2018 йилда бюджет даромадлари асосан билвосита соликлар хисобига шаклланган ва уларнинг улуши 50 фоиздан ортикни ташкил килган. Уч йиллик ислохотлар натижала-рига кура бевосита ва билвосита соликларнинг нисбати ижобий томонга узгарган. Узбекистон бюджетида 2021 йил якуни билан бевосита ва билвосита соликлар улуши деярли тенг булган:

6 М. Хайдаров "Солик сиёсатини такомиллашти-ришда ижтимоий хамкорлик ахамияти. Иктисод ва молия, 2013 й. 31-37 б.

7 Nozim Muminov, Gulnora Rakhimova. (2020). THE WAYS OF IMPROVEMENT OF BUSINESS ENVIRONMENT BY ORGANIZING PUBLIC PROCUREMENT SYSTEM

IN UZBEKISTAN. International Journal of Advanced Science and Technology, 29(7s), 607 - 614. Retrieved from http://sersc.org/journals/index.php/IJAST/article/ view/9907

8 Регулирование деятельности субъектов малого предпринимательства в начале XXI века: мировой опыт : Абулкосимов Х.П., Бегжанов Э.О., Бого-мазова И.В., Бондарева Я.Ю., Вдовиченко Л.Ю., Владыка М.В., Волосюк М.В., Гумилевский А.Б., Ефимова А.В., Жанназарова Г.К., Ильина Т.Г., Каз Е.М., Каз М.С., Кашпур В.В., Климова Т.Б., Куклина Т.В., Кулик А.М., Монакова Е.А., Маковеева В.В., Макушина А.Ю. и др.- Томск : Издательский Дом Томского государственного университета, 2020. - 332 с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

1-расм. Давлат бюджети даромадлари нисбати,%1

35,8% - бевосита соликлар ва 34,2% - билвосита соликлар (1-расм).

Умуман олганда, бюджет тушумларида усиш тенденциялари кузатилган булиб, юкорида таъ-кидлаб утилганидек, соликка тортиш тизимида амалга оширилган ислох,отлар натижасида охирги йилларда ККС, фойда солиFи, мол-мулк ва ресурс соликларида кескин ошган (1-жадвал).

Давлат бюджет таркибидаги ижобий узгаришларнинг асосий омили солик тизимидаги узгаришларга каратилган куйидаги йуналишлар булди: иш х,аки фондига солик юкини камайти-риш; дивидендлар куринишидаги даромадлар учун тулов манбаидан олинадиган солик, ставкасини 10 фоиздан 5 фоизгача пасайтириш; юридик шахслар-нинг мол-мулки базасини таркибини к,иск,артириш солинадиган солик ставкасини 5 фоиздан 1,5 фоизгача пасайтириш; кушимча фойда солиFини бекор к,илиш; йиллик айланмаси (даромади) 1 миллиард сумдан ортик булган корхоналар учун умумбел-гиланган солик,ларни тулашга утиш;барча хужалик юритувчи субъектларга, шу жумладан айланмаси (даромади) 1 миллиард сумгача булган юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солик, ер солиFи ва сув ресурсларидан фойдаланганлик учун соликларни тулашни жорий этиш; алох,ида солик ва божхона имтиёзларини бекор килиш.

1 https://www.norma.uz/uz/raznoe/soliq_tizimi_ muammolar_va_istiqbollar1#.

Давлат бюджети даромадлари таркибига иктисодий тармокларда амалга оширилаётган ислох,отлар х,амда жах,он бозорида хом ашё нарх-ларининг узгариши таъсир курсатди. Солик тушум-лари таркибининг х,амда алох,ида солик турлари буйича солик туловчилар сонининг узгариши солик сиёсатининг узгариши билан боFлик (2-жадвал).

Замонавий иктисодий шароитда давлатнинг солик тизими, унинг таркиби ва фаолият курсатиш механизми катта ах,амиятга эга. У бир вактнинг узида давлат бюджети сиёсати талабларига жавоб бериши ва корхоналарнинг нормал моли-явий ривожланиш учун шароит яратишга булган эх,тиёжларини кондириши керак, чунки тадбиркор-лик субъектлари мамлакат иктисодиётини ривож-лантиришнинг асоси х,исобланади.

Тадбиркорлик фаолиятини солик билан тар-тибга солиш, шунингдек умуман х,ар кандай иктисодий фаолиятни солик билан тартибга солиш фаол солик сиёсатини утказишга йуналтирилган солик солишнинг бир жих,ати х,исобланади ва шунинг учун тартибга солиш солик солишдан ажралмасдир. Соликка тортиш ва соликни тартибга солишнинг ягона бутунлигига боFланиш бозор механизмлари ва режалаштирилган таксимлаш усуллари ва механизмларини биргаликда узаро боFлик х,олда куллаш асосида интеграциялашган (аралаш) бизнес модели шароитида амалга оши-риш мумкин.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

1-жадвал. Республика буйича 2016-2021 йилларда бюджет тушумлари тyfрисида (солик, турлари

кесимида)!.

№ Солик турлари номи 2016 й 2017 й 2018 й 2019 й 2020 й 2021 й

Республика буйича жами 31 428.5 37 750.9 54 202.8 83 323.9 103 561.7 127 867,0

шу жумладан:

I. Солик тушумлари 25 540.9 33 885.8 49 941.8 80 229.5 97 979.1 122 218,2

1 Кушилган киймат солиFи 6 958.1 8 634.1 13 734.8 23 660.7 20 485.6 25 572,0

2 Акциз COЛИFИ 3 618.7 6 138.4 6 547.3 11 603.0 10 838.8 12 279,0

шундан, бензин, дизель ва табиий газ буйича истеъмол 1 531.3 1 784.6 1 543.9 2 105.1 2 086.4 2 333,0

COЛИFИ

3 Жисмоний шахсларнинг даромад солиFИ 4 137.4 5 895.9 7 421.9 13 322.7 15 140.8 18 918,0

шундан, катъий солик 822.3 1 019.4 999.2 653.8 286.3 283,6

4 Фойда солиFИ 2 617.0 2 890.7 5 030.2 9 975.8 28 712.3 38 363,0

шундан,ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани 721.9 685.5 0.0 0.0 0.0 0.0

ривожлантириш COЛИFИ

5 Айланмадан солик (ягона солик) 2 956.0 3 459.5 4 704.2 1 986.2 1 396.5 1 400,0

шундан,

Савдо ва умумий овкатланиш 1 440.8 1 751.7 2 597.2 1 726.9 1 342.5 1 367,0

Микрофирма ва кичик корхоналар 1 515.3 1 707.8 2 106.9 259.2 54.0 33,0

6 Ер каъри фойдаси учун солик 2 517.7 3 474.1 8 264.8 14 692.9 16 565.2 18 462.2

7 Мол-мулк COЛИFИ 1 606.5 2 129.7 2 606.1 2 360.4 1 974.3 2 457,0

шундан юридик шахслар учун мол-мулк COЛИFИ 1 214.1 1 554.1 1 897.8 1 553.7 1 240.8 1 548,0

8 Ер COЛИFИ 966.7 1 091.8 1 504.2 2 313.3 2 386.8 4 083,0

шундан, юридик шахслар учун ер солиFИ 289.4 349.5 624.8 1 134.7 1 156.1 2 114,0

9 Сув ресурси фойдаси учун солик 162.6 171.8 128.4 314.5 478.8 684,0

II. Соликсиз тушумлар (бошка) 5 887.6 3 865.1 4 261.0 3 094.4 5 582.6 5 648.8

Бошкарувнинг бундай модели (тизими) дав-латни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг комплекс стратегиясини ишлаб чикиш ва амалга оширишни назарда тутади, иктисодиётни тарки-бий кисми булмиш - соликни тартибга солиш-нинг барча воситаларидан фойдаланган х,олда фаол солик сиёсатини амалга оширишдир2. Солик туловларини тулаш корхонанинг ишлаб чикариш ва

1 Давлат солик кумитаси маълумотлари асо-сида Фискал институтда амалга оширилаётган "Хужалик юритувчи субъектлар иктисодий фаолия-тини соликлар воситасида тартибга солишни тако-миллаштириш" мавзусидаги тадкикотлар доирасида амалга оширилган тах,лиллар.

2 Титов А.В. Налоговое регулирование предприни-

мательства. https://www.elibrary.ru/download/elibrary.

молиявий х,олатига, унинг инвестиция фаолиятига ва бозорда мах,сулот рак,обатбардошлигига янада таъсир килади. Ушбу таъсирнинг кулами соликка тортиш тизимига, хусусан: солик йиFимларининг таркиби ва фискал даражасига, уларни ундириш усулларига, солик тизимининг баркарорлиги ва мукаммаллик даражасига боFлик3. Агарда тад-биркор даромад олиш истикболларини курмаса ёки бозорда корхоналар самарали юритаётиб, юкори ва прогрессив соликлар куринишидаги кучли тусикка тукнаш келса, унинг иктисодий фаол-

3 Щеглов В.Ю., Федонина Е.В. Анализ влияния налогообложения на деятельность хозяйствующих субъектов. https://www.elibrary.ru/downioad/ elibrary_41860255_10421273.pdf.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

2-жадвал. Солик, туловчи юридик шахслар сони буйича маълумот1

№ Солик турлари номи 2016 йил 2017 йил 2018 йил 2019 йил 2020 йил 2021 йил

1 Кушилган киймат солиFи 6 972 13 948 38 745 84 479 115 572 117 852

2 Акциз COЛИFИ 861 685 298 3 670 3 757 3 842

3 Фойда солиFИ (+ кушимча фойда) 10 571 11 245 11 582 61 574 120 671 121 854

4 Айланмадан солик (ягона солик) 164 144 178 314 210 905 229 737 328 388 328 958

5 Ер каъри фойдаси учун солик 1 250 1 286 1 398 1 501 1 787 1 587

6 Юридик шахслар мол-мулк солиFИ 4 656 4 754 5 162 67 581 58 856 59 547

7 Юридик шахслар ер солиFИ 4 981 5 109 11 241 77 557 65 556 67 656

8 Сув ресурси фойдаси учун солик 5 306 5 350 12 583 52 800 141 204 142 424

9 Ижтимоий солик (Ягона ижтимоий тулов) 353 735 390 771 408 617 419 588 452 817 465 717

3-жадвал. Ах,оли жон бошига даромадга омиллар таъсирининг корреляцион матрицаси2

Y X1 X2

Y - корхоналарни уз маблаFлари хисобидан асосий капиталга инвестиция улуши ,%да 1

X1 - фаолият курсатаётган корхоналар сони 0.195749 1

X2 - кушимча хисобланган соликлар, миллиард сум -0.71702 0.191487 1

лиги пасаяди, тадбиркорни ишлаб чикаришга жалб килиш борасидаги барча саъй-харакатлар бехуда кетади3.

Дунёнинг турли мамлакатларида соликка тор-тишнинг тупланган тажрибаси шуни курсатадики, солик туловчилар даромадларининг 1/3 кисмидан купроFини олиб куйиш чекловчи чизик булиб, шу мезонни жорий килиш солик туловчиларнинг жамтармаларининг усишини ва шунга мос равишда иктисодиётга инвестициялар микдорини шаклла-нишига олиб келади. Солик туловчилар дарома-дининг 40% дан ортик ставкалари тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш ва ишлаб чикаришни кенгайтириш учун раFбатларга салбий таъсир курсатади4.

1 Давлат солик кумитаси маълумотлари асо-сида Фискал институтда амалга оширилаётган "Хужалик юритувчи субъектлар иктисодий фаолиятини соликлар воситасида тартибга солишни тако-миллаштириш" мавзусидаги тадкикотлар доирасида амалга оширилган тахлиллар.

2 Мазкур макола доирасида амалга оширилган тахлиллар асосида муаллиф хисоб-китоблари.

3 Тошматов Ш.А. Корхоналарни ривожлантиришда соликлар роли. Монография. Тошкент, "Фан ва технологиялар" - 2008. 48 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4 Panskov V.G. Nalogovaya sistema Rossiyskoy Fed-eratsii: problemy stanovleniya i razvitiya: monografiya [Tax system of the Russian Federation: problems of formation and development: monograph]. Moscow: INFRA-M, 2018, p. 159.

Давлат солик кумитаси ва солик статистик маъ-лумотларга асосан амалга оширилган регрес-сион тахлилда мамлакат буйича 2016-2021 йиллар давомида корхоналар уз маблаFлари хисобига асосий капиталга инвестиция улушига (Y - боFлик узгарувчи) ва таъсир этувчи омиллар (Xn - мустакил узгарувчилар) фаолият курсатаётган корхоналар сони, кушимча хисобланган солик суммаси олинган. Регрессион тахлилда боFлик узгарувчи сифатида корхона молиявий курсаткичларидан хисобланган уз маблаFлари хисобига асосий капиталга килинган инвестиция олинган булиб, бунда таъсир этувчи омиллар тан-ловида кушимча хисобланган солик ва молиявий жарималар мустакил узгарувчи сифатида олинган булиб, бу хисоботда хисобланган солик тушумла-ридан ташкари турли кушимча хисобланган солик ва молиявий жарималар микдорини хисобга оли-нишини талаб килади.

Узаро боFлик узгарувчи ва таъсир этувчи омиллар сифатида олинган мустакил узгарувчилар уртасида корреляцион боFлик мавжуд деган хуло-сага келиш мумкин. Шундай килиб, корхоналарни уз маблаFлари хисобидан асосий капиталга инвестиция улуши (Y) ва фаолият курсатаётган корхоналар сони (r1=0,195749) сезиларсиз даражада, кушимча хисобланган соликлар уртасида (r2=-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

6-жадвал. Модель параметрларининг нук,тали бах,олаш

СОЛИК СИЁСАТИ / НАЛОГОВАЯ ПОЛИТИКА 23

4-жадвал. Регрессион тахлил моделини натижалари1

Куплик корреляция коэффициенти R 0.793257

Детерминация коэффициенти R2 0.629256

тузатилган детерминация коэффициенти R2 0.546869

Стандарт хатолик 6.383319

Кузатувлар 12

5-жадвал. Дисперсион тах,лил натижалари2

df ББ MS Р Мухимлик Р

Регрессия 2 622.4283042 311.2141521 7.6377639 0.0115035

Колдик 9 366.7208625 40.74676249

Умумийси 11 989.1491667

Коэффи-циентлар 1>статистика Р- мухимлик даражаси

Y-кесишмаси 45.83076 5.728157684 0.000284

Х1 - фаолият курсатаётган корхоналар сони 0.000545 1.671875866 0.128881

Х2 - кушимча хисобланган соликлар, миллиард сум -0.00482 -3.78752492 0.004299

0,71702) тескари узвий боFликлик мавжудлиги аникланган (3-жадвал).

Куплик корреляция коэффициенти R-0.793257 боFлик1 узгарувчи (корхоналарни уз маблаFлари хисобидан асосий капиталга инвестиция улуши) ва таъсир этувчи детерминантлар булган мустакил узгарувчилар фаолият курсатаётган корхоналар сони, кушимча хисобланган соликлар уртасидаги кучли статистик боFликликни тавсифлайди. Куп корреляция коэффициентининг 1 га якинлиги курсаткичлар уртасидаги туFридан-туFри ва жуда кучли чизикли боFликни англатади. Детерминация коэффициенти R2-0.629256 индика-тори кийматининг 1 га интилиши, боFликликлар адекватлигини, корхоналарни уз маблаFлари хисобидан асосий капиталга инвестиция улу-шининг 62,9 % узгариши танланган мустакил узгарувчиларнинг узгариши билан изохланади (4-жадвал). Корхоналарни уз маблаFлари хисобидан асосий капиталга инвестиция улу-шига уларнинг фойдасидан туланадиган кушимча хисобланган солик ва молиявий жарималарнинг юкори таъсир курсатиши табиий холатдир.

Дисперсияни тахлил килиш натижаларига кура, модель мухим ва статистик маълумотларга адекват

1 Мазкур макола доирасида амалга оширилган тахлиллар асосида муаллиф хисоб-китоблари.

2 Муаллиф хисоблари.

(мутаносиб) деган хулосага келдик, чунки Фишер-нинг адекватлик мезони (РхИСобЛанган=7.6377639) Фишер мезонининг жадвал кийматидан (0.01) катта (5-жадвал). а= 0,05 ахамиятлилик даража-сидаги Р-мезонининг хакикий киймати унинг критик кийматидан каттарокдир. Шу сабабдан 0,95 эхтимоллик билан боFлик узгарувчи ва олинган мустакил узгарувчилар уртасида боFликлик мав-жудлигини билдиради.

Олтинчи жадвалга мувофик эконометрик моделни курамиз:

у=45.8307+ 0.0005х1-0.0048х2 (1)

Хулоса.

Регрессион тенгламадан куриниб турибдики, корхоналарни уз маблаFлари хисобидан асосий капиталга инвестиция улушига кушимча хисобланган соликлар ва молиявий жарима сум-масининг салбий таъсири мавжуд. Бундан солик конунчилигига риоя килинмаслиги ва муддатида туланмаган солик ва туловларга хисобланган молиявий жарима суммаси корхоналар молиявий курсаткичларига, хусусан инвестицион потен-циалига юкори даражада таъсир курсатган деган хулосага келиш мумкин.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

Фойдаланилган адабиёт:

1. Узбекистон Республикаси Солик кодекси (https: // lex. uz/ docs / 4674902 ).

2. Узбекистон Республикаси Бюджет кодекси (https://lex.uz/acts/2304138)

3. Титов А.В. Налоговое регулирование предпринимательства (https://www.elibrary.ru/ download/elibrary).

4. Щеглов В. Ю., Федонина Е. В. Анализ влияния налогообложения на деятельность хозяйствующих субъектов (https: // www.elibrary.ru/ download/ elibrary 41860255_10421273.pdf).

5. Panskov V. G. Nalogovaya sistema Rossiyskoy Federatsii: problemy stanovleniya i razvitiya: monografiya [Tax system of the Russian Federation: problems of formation and development: monograph]. Moscow: INFRA-M, 2018, p. 159.

6. Маликов Т.С, Соликлар ва соликка тортишнинг долзарб масалалари. Монография. -Т.: Академия, 2002.

7. Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Давлат солик кумитаси ва Давлат статистика кумитасининг маълумотлари.

8. Горобинская В. Процесс налогового регулирования как процесс реализации экономических интересов / В сб. Государственное регулирование трансформационных экономик. Ростов-на-Дону.: Изд-во рГу. 2003.

9. Рахматуллаева Ф. "Солик имтиёзларининг мохияти ва иктисодиётни раFбатлантиришдаги роли". Молия илмий журнали №2.2016.

10. Хлыстова Е.В. Развитие малого предпринимательства в современной российской экономике / Сб. материалов ВИ Междунар. науч.-практ. конфер. «Финансовые проблемы и пути их решения: теория и практика». СПб. Изд-во Политех. ун-та, 2005.

11. Беркинов Б.Б. Эконометрика: укув кулланма. - Т.: "Fan va texnologiya", 2015, 184 бет.

12. Регулирование деятельности субъектов малого предпринимательства в начале XXI века: мировой опыт: Абулкосимов Х.П., Бегжанов Э.О., Богомазова И.В., Бондарева Я.Ю., Вдовиченко Л.Ю., Владыка М.В., Волосюк М.В., Гумилевский А.Б., Ефимова А.В., Жанназа-рова Г.К., Ильина Т.Г., Каз Е.М., Каз М.С., Кашпур В.В., Климова Т.Б., Куклина Т.В., Кулик А.М., Монакова Е.А., Маковеева В.В., Макушина А.Ю. и др.- Томск : Издательский Дом Томского государственного университета, 2020. - 332 с.

13. Nozim Muminov, Gulnora Rakhimova. (2020). THE WAYS OF IMPROVEMENT OF BUSINESS ENVIRONMENT BY ORGANIZING PUBLIC PROCUREMENT SYSTEM IN UZBEKISTAN. International Journal of Advanced Science and Technology, 29(7s), 607 - 614. Retrieved from http://sersc.org/ journals/index.php/IJAST/article/view/9907

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.