CC BY
1DARYO QALQINDILARINING KOLMATAJLANGAN TUPROQLARNI HOSIL
BO'LISHIDAGI O'RNI 1Sotiboldiyeva Go'zalxon Tolibjonovna, 2Abduxakimova Xusnidaxon Abdullayevna,
3Toxirova Madinaxon Rasuljon qizi
1b.f.f.d. (PhD), 2b.f.f.d. (PhD), 3talaba https://doi.org/10.5281/zenodo.10935644
Annotatsiya. Maqolada allyuvial-prollyuvial yotqiziqlar ustida shakllangan kolmatajlangan tuproqlarning hosil bo'lishida daryo qalqindilarining ahamiyati va xilma-xil qalinliklardagi agroirrigatsion qatlamlarni vujudga kelish sabablari yoritilgan.
Kalit so'zlar: sug'oriladigan tuproqlar, akkumulyatsiya, kolmataj, qalqindi, qatlam qalinligi, sug'orish suvlari, kimyoviy tarkib, loyqalilik darajasi.
Аннотация. В статье описано значение речных отложений в формировании кольматированных почв, формирующихся на аллювиально-пролювиальных отложениях, и причины формирования агроорошения слоев различной мощности.
Ключевые слова: орошаемые почвы, аккумуляция, кольматаж, всплывание, толщина слоя, оросительная вода, химический состав, уровень мутности.
Abstract. The article describes the importance of river sediments in the formation of colmatated soils formed on alluvial-proluvial deposits, and the reasons for the formation of agroirrigation layers of different thicknesses.
Keywords: irrigated soils, accumulation, colmatage, floating, layer thickness, irrigation water, chemical composition, turbidity level.
Tuproq hosil bo'lishi tabiy va tarixiy jarayon bo'lib, bir santimetr tuproq qatlami hosil bo'lishi uchun tuproqlarning genezisiga bog'liq holda bir necha yillar kerak bo'lishi mumkin. Sug'oriladigan kolmatajlangan tuproqlarda asosiy genezis rolini sug'orish suvlari bajaradi. Bu esa o'z navbatida ko'plab omillarga jumladan, sug'orish manbasi bo'lgan daryo suvlarining loyqaligiga va miqdoriga, yillik yog'inlarning kam yoki ko'pligiga, dayorlarning relyefiga, daryolar boshlangan tog'larning tog' jinslariga, daryo sohillarida shakllangan tuproqlarning eroziyalanish darajasiga, oqim tezligiga va boshqa ko'plab omillarga bog'liq.
Daryolar shakllangan joydan tog' jinslarining nurash mahsulotlarini olib keladi. Qalqindilar tarkibi ko'p jihatdan tog' jinslarining va suv yo'lidagi nurash mahsulotlarining tarkibiga bog'liq holda shakllangan bo'ladi. Tog' jinslari tashqi va ichki ta'sirlar natijasida fizik, kimyoviy mexanik va biologik nurashga yuz tutadi. Bu jarayonlarning qanchalik jadal kechishi iqlimning keskinligiga ko'p jihatdan bog'liq. Tog' jinslarini kechalari qattiq muzlab, kundizlari qo'yosh nurida yaxshiroq qizisa bu jarayon tezlashadi va nurash mahsuloti ko'payadi.
Tog' jinslarida iqlim va vaqt ta'sirida yoriqlar hosil bo'lish tezligining asosiy sabablaridan biri bu uning kimyoviy tarkibidagi minerallarning xilma-xilligidir.
Magmatik jinslar tarkibida granit, bazalbt, diabaz, diorit kabi minerallar borliga uchun iqlim cho'kindi jinslarga nisbatan tezroq ta'sir qiladi. Tarkibida ohaktosh, mergel va dolomit tutgan tog' jinslari nurashga tez yuz tutadi. Bu jinslarda fizik nurash tik qiyaliklarda tezroq sodir bo'lgan.
Gil slanetslarda kimyoviy nurashdan ko'ra fizik nurashga ta'sirchanlik yuqoriroq bo'ladi.
Qumtoshlar va kongolomeratlar oldin yirik bo'laklarga bo'linadi, so'ngra ularni tashkil etuvchi qum va toshlarga aylanadi.
Granitning parchalanishi natijasida esa kvars qumi va gil hosil bo'ladi. Gilli slanetslarning parchalanishidan maydalangan toshlar va loy hosil bo'ladi.
Denudatsiya jarayoni nurash mahsulotlarini tortishish kuchi ta'sirida hosil bo'lgan joyidan qiyalik bo'ylab pastga harakatlanish hisoblanadi. Bu jarayonning intensivligi qiyaliklarning keskinligi va massa harakatining qarshiligi pasayishi bilan ortadi.
Iqlim ta'sirida hosil bo'lgan mahsulotlarning tuzilishi, namligi va boshqa hususiyatlariga qarab, denudatsiya ko'chkilar va shilinishlarga, ko'chkilar esa o'z navbatida loy ko'chkilari va qoplama sirpanishiga bo'linadi. Tik yonbag'irlari, tog' yonbag'rlari, daryo qirg'oqlari va jarliklar chetlarini nurashi va yemirilishi natijasida tub jinslar va tuproq hosil bo'lishida ko'chkilar muhim ahamiyat kasb etadi. Tog' jinslarining parchalanish mahsulotlarini qor ko'chkisi, zilzilalar natijasida shilinishlar, sellar bilan birga pastga harakatlanadi. Bu mahsulotlar daryo o'zanlarida va vodiylar tubida to'planadi. Bu jarayon uzoq vaqtlar mobaynida davom etib, daryo cho'kindilarini hosil bo'lishi uchun genezis rolini o'ynaydi.
Denudatsiya hodisalari eroziya hamda jarliklar va daryo qirg'oqlarini tik yonbag'irlarining yemirilishi va qulashi paytida eroziya bilan bir vaqtda sodir bo'ladi.
Suv eroziyasi tog' jinslari, tuproqlarning denudatsiyasi va yemirilishi mahsulotlaridan daryo cho'kindilari hosil bo'lib, oqar suvlar ta'sirida yer yuzasining eroziyalanishi mahsulotlari bo'lgan daryolarni cho'kindi bilan boyitadigan eng faol jarayon hisoblanadi. Bu esa o'z navbatida tuproq hosil bo'lishda yetakchi omil sifatida baholanadi.
Suv eroziyalari salbiy holat sifatida baholansada nishablik va kanal eroziyalari tuproq hosil bo'lishida ma'lum darajada ijobiy rolni ijro etadi.
Nishab eroziyasi qiyalikdan oqib tushadigan qor va yomg'ir suvlari tomonidan tuproq va jinslarning yemirilishi va yuvilishi hisoblansa, kanal eroziyasi - kanallarda, kanal tubi va qirg'oqlarida va vodiylar yonbag'irlarida oqib o'tadigan suv oqimlari natijasida yuzaga keladigan jarayondir. Nishab eroziyasi jarayonida oqayotgan suv tuproq va tosh zarralarining birikishini buzadi va ularni suv yig'ish joyidan eroziya mahsulotlarini olib tashlashning asosiy yo'llari bo'lgan chuqurliklarga yuvib boradi. Qor va yomg'ir suvlari bilan birgalikda suv havzasidan oqayotgan suv ma'lum daraja tezlikda shiddatli oqimlarni vujudga keltiradi. Shu sababli eroziya jarayonlari kuchayadi va eroziya, tashish va pirovardida eroziya mahsulotlarini daryolarga olib chiqish ham amalga oshiriladi.
Shubhasiz, barcha eroziya mahsulotlari daryolarga tushmaydi. Ularning katta qismi yer usti suvlari oqimi bo'ylab cho'ziladi va yer yuzasining chuqurliklarini to'ldiradi. Shunga qaramay, havza yuzasining eroziya mahsulotlarining daryo kanallariga etib boradigan qismi daryo cho'kindilarining shakllanishini muhim manbai hisoblanadi.
Shunday daryolarga Farg'ona vodiysidagi daryolarni misol qilsak bo'ladi. Bu daryolar ham o'zida shunday qalqindilarni tutadi va tashiydi, ma'lum miqdorini olib borib, sug'orish jarayonida tuproq yuzasiga yotqizadi va kolmatajlangan tuproq hosil bo'lishida ishtirok etadi.
Daryolarning suvlari qirg'oqlarni va kanal tubini yemiradi. Biroq, bu jarayonlar bilan ta'minlangan cho'kindilar daryo cho'kindilarining faqat bir qismidir va ularning bir qismi havza yuzasidan olib kelingan kanalga ilgari cho'kgan cho'kindilarning eroziya mahsuloti hisoblanadi.
Suv eroziyasining intensivligi, birinchi navbatda, oqayotgan suvlarning energiyasiga, keyin esa bu suvlar oqadigan sirtning eroziyaga chidamliligiga bog'liq.
Yer yuzasining eroziyaga chidamliligi ushbu sirtning tabiiy xususiyatlariga va birinchi navbatda, tuproq va jinslarning xususiyatlariga, shuningdek, tuproqni eroziyadan himoya qiluvchi o'simlik qoplamiga bog'liq. Har xil turdagi tuproqlar va tuproqlar har xil eroziya qobiliyatga ega.
O'simlik qoplamini yo'q qilish (tozalash, ortiqcha чорва молларини o'tlaтиsh, yong'inlar), yer yuzasini noto'g'ri haydash (qiyalik bo'ylab) va tuproq tarkibini saqlashni ta'minlaydigan agrotexnik qoidalarga rioya qilmasdan tuproqni ishlov berish eroziyaning kuchayishiga, tuproqning mahalliy yuvilishiga, jarliklar eroziyasiga olib kelishi mumkin, pirovardida, daryolar loyqaligining oshishiga.
Shunday qilib, eroziyaning intensivligi va daryo cho'kindilarining shakllanishiga bir qator fizik-geografik omillar va xo'jalik faoliyati ta'sir ko'rsatadi. Bu omillarning ba'zilari zonal, boshqalari esa azonaldir. Zonalga iqlim sharoiti, suv oqimi, tuproq va o'simliklarning tabiati va tarqalishi, azonalga esa yer va to'rtlamchi davr yotqiziqlarining tarqalishi kiradi.
REFERENCES
1. Sotiboldieva, G., Abduxakimova, X., Mirzakarimova, I., Xojiboev, B., & Qirgizova, M. (2022). СУЕОРИЛАДИГАН БУЗ ТУПРО^ЛАР МИНТА^АСИДА КАЛЬЦИЙНИНГ БИОГЕОКИМЁВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ. Science and innovation, 1(A7), 121-126.
2. Yuldashev, G., & Sotiboldieva, G. (2015). Formation of the absorbed foundations of the irrigated gray-brown soils of the Sokhsky cone of carrying out. Europaische Fachhochschule, (5), 3-6.
3. "Test ID: ASU. Arsenic, 24 Hour, Urine, Clinical Information". Mayo Medical Laboratories Catalog. Mayo klinikasi. Arxivlandi asl nusxasi 2012-11-17.
4. Hsueh YM, Wu WL, Huang YL, Chiou HY, Tseng CH, Chen CJ (December 1998). "Low serum carotene level and increased risk of ischemic heart disease related to long-term arsenic exposure". Ateroskleroz. 141 (2):249-57. doi:10.1016/S0021-9150(98)00178-6. PMID 9862173.
5. Sotiboldieva, G., Abduxakimova, X., Yuldashev, A., & Xasanov, R. (2022). СУЕОРИЛАДИГАН КОЛЬМАТАЖЛАНГАН БУЗ ТУПРО^ЛАРДА СТРОНЦИЙНИНГ ПЕДОГЕОКИМЁСИ. Science and innovation, 1(D7), 140-145.
6. Юлдашев F, С. Г. (2015). Кольматажланган тупрокларда стронций ва барий. УзМУ хабарлари, (3/2), 138-143.
7. Сотиболдиева, Г., & Абдуллаева, Л. (2020). Сух ва Исфайрамсой дарё ёйилмаларида шаклланган сугориладиган кольматажланган тупрокларнинг галогенетик хусусиятларини тавсифи. Илм-фан ва таълимнинг ривожланиш истикболлари мавзусидаги илмий канфренция туплами. www. openscience. uz, 27, 309-313.
8. Юлдашев, Г., Исагалиев, М., Сотиболдиева, Г., & Турдалиев, А. БИОМИКРОЭЛЕМЕНТЫ В АГРОЛАНДШАФТАХ ЦЕНТРАЛЬНОЙ ФЕРГАНЫ. ПРИЁМЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПОЧВЕННОГО ПЛОДОРОДИЯ И ОХРАНА ПОЧВЕННЫХ РЕСУРСОВ, 409.
9. Toshmirzayeva, G., & Sotiboldiyeva, G. (2021, July). LIGHT GRAY AND TYPICAL GRAY SOILS OF UCHKURGAN DISTRICT. In Конференции.
10. Sotiboldiyeva, G., Abdukhakimova, K., & Niyozov, Q. (2021, July). ABOUT DIGITAL MAPPING OF BIOMICROELEMENTS. In Конференции.
11. Sotiboldiyeva, G. T. (2018). Farg'ona viloyati kolmatajlangan tuproqlarining biogeokimyoviy xususiyatlari va ulardan foydalanish. Diss. bffd-Toshkent, 31-42.
12. Yuldashev, G., & Sotiboldiyeva, G. (2021, August). BIOGEOCHEMISTRY OF SELENIUM AND ARSENIC IN AGRICULTURAL LANDSCAPES: https://doi.
org/10.47100/conferences. v1i1. 1363. In RESEARCH SUPPORT CENTER CONFERENCES (No. 18.06).
13. Sotiboldiyeva, G., Abdukhakimova, K., & Niyozov, Q. (2021, August). ABOUT DIGITAL MAPPING OF BIOMICROELEMENTS: https://doi. org/10.47100/conferences. v1i1. 1366. In RESEARCH SUPPORT CENTER CONFERENCES (No. 18.06).
14. Юлдашев, F., Сотиболдиева, Г. Т., & Абдухакимова, Х. Х. (2020). BIOGEOCHEMICAL PROPERTIES OF CALCIUM AND STRONTIUM IN GRAY SOILS. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(5), 61-67.
15. Юлдашев, F., Сотиболдиева, Г., & Абдухакимова, Х. (2020). BIOGEOCHEMICAL FEATURES OF RARE ELEMENTS IN IRRIGATED, COLMATED SOILS. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(11), 105-110.
16. Abduxakimova, X. A. (2023). PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR QO'LLASH ASOSIDA TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH. Educational Research in Universal Sciences, 2(4), 471-474.
17. Абдухакимова, Х.А. (2021). Шохимардонсой конус ёйилмаси сугориладиган тупрокларининг геокимёси. Б.ф.ф.д. дисс. автореф. Ф., 42.
18. Юлдашев, Г., Холдарова, М., Исагалиев, М., Турдалиев, А., & Сотиболдиева, Г. (2013). Агрохимические свойства трудномелиорируемых почв Ферганы. Аграрный вестник Урала, (3 (109)), 16-17.
19. Burkhonovich, M. U., & Abdullaevna, A. K. (2023). THE USAGE OF INTERACTIVE METHODS AND TECHNOLOGIES IN TEACHING SOIL PHYSICS COURSE. Science and Innovation, 2(11), 203-208.
20. Исагалиев, М. Т., Юлдашев, Г., Абдухакимова, Х. А., & Обидов, М. В. (2020). Биомикроэлементы в сероземах юга Ферганы. In Аграрная наука-сельскому хозяйству (pp. 364-366).
21. Abdukhakimova K. et al. CHANGE IN AGROCHEMICAL PROPERTIES OF SIEROZEM UNDER THE INFLUENCE OF AGRICULTURE: https://doi. org/10.47100/conferences. v1i1. 1364 //RESEARCH SUPPORT CENTER CONFERENCES. - 2021. - №. 18.06.
22. Abdukhakimova H. GENERAL PHYSICAL PROPERTIES OF IRRIGATED SIEROZEM-MEADOW SOILS //Science and innovation. - 2023. - Т. 2. - №. D2. - С. 140-142.
