Научная статья на тему 'Creative activity of arbatly (1881-1051)'

Creative activity of arbatly (1881-1051) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
114
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КЪЫРЫМТАТАР ШАИРИ УМЕР САМИ АРБАТЛЫ / ХХ АСЫРНЫНЪ БИРИНДЖИ ЧЕРИГИНЕ АИТ ШИИРИЙ МИРАС / КЪЫРЫМДАКИ РУШДИЕ МЕКТЕПЛЕРИ / CRIMEAN TATAR POET UMER SAMI ARBATLY / CRIMEAN TATR POETICAL HERITAGE OF THE FIRST QUARTER OF THE XX CENTURY / CRIMEAN TATAR RUSHDIE SCHOOLS / КРЫМСКОТАТАРСКИЙ ПОЭТ УМЕР САМИ АРБАТЛЫ / КРЫМСКОТАТАРСКОЕ ПОЭТИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ ПЕРВОЙ ЧЕТВЕРТИ ХХ ВЕКА / КРЫМСКИЕ ШКОЛЫ-РУШДИЕ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Керимов Исмаил Асанович

В силу политических и идеологических клише в СССР было запрещено изучение и публикация творчества многих классиков крымскотатарской литературы. Но были и писатели, творчество которых кануло в Лету в связи с тем, что на протяжении полувека крымскотатарский язык и литература были вовсе выведены из школьных программ. Одним из забытых авторов являлся и Умер Сами Арбатлы (1881-1951), который в 1929 году эмигрировал в Турцию. В постсоветское время с открытием границ и архивов, удалось обнаружить некоторые его произведения первой четверти ХХ века, а также сведения, относящиеся к биографии автора. В статье в краткой форме рассматривается его творческий и жизненный путь, делается попытка оценки поэтического наследия, контурно обозначается педагогическое мастерство.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Творческая деятельность Арбатлы (1881-1951)

In the USSR as a result of political and ideological clichés in the country, it was strictly forbidden to study and make publications concerning creative work of many classic writers of the Crimean Tatar language and literature. But there were writers whose works disappeared completely, because during half a century Crimean Tatar language and literature were taken out of school programmes.One of those forgotten authors was Umer Sami Arbatly (1881 1951), who migrated to Turkey in 1929.In the post-Soviet period when the borders and archives were opened, we managed to find some of his lost works dating to first quarter of the XX century, and some information as well concerning his biography.This article briefly considers the main points of his creative work and life, makes an attempt to appreciate his poetical heritage,points out his pedagogical skills.

Текст научной работы на тему «Creative activity of arbatly (1881-1051)»

Литература и язык

УДК 82-94

Арбатлынынъ фаалиети (1881-1951)

Исмаил Асаногълу Керим

(Къырым муэндислик ве педагогика университети; Татарстан Джумхуриети Илимлер Академиям, Ш. Марджани адына тарих Институтынынъ Къырым ильмий меркези)

Анълатма. СССРнинъ сиясий ве идеоложий къалыплары нетиджесинде классик сайылгъан бир чокъ къырымтатар языджыларынынъ иджатларыны огренмек ясакъ эди. Булардан гъайры, къырымтатар тили ве эдебияты мек-теп программаларындан алынып ташланылгъаны ве ич бир мектепте бойле дерслер кечирильмегени себебинден бир гурух къырымтатар языджылары бус-бутюн унутылып къаранлыкъларда къалмакъта эдилер. Иште, сонъкилер арасында Умер Сами Арбатлы (1881-1951) да булунмакъта эди. О, 1929 се-несининъ эмиграция фурсатындан файдаланып аилеси иле Тюркиеге кочьти. СССР дагъылгъан сонъ, ачылгъан девлет сынъырлары, архивлернинъ гизли фондлары, Арбатлынынъ аяты ве фаалиетине аит малюматларны араштырып тапмакъ имкяны булунды. Макъаледе шаирнинъ 1905 сенелеринден башлап язгъан бир сыра эсерлери тахлиль этилип, оларгъа къыймет кесме теджри-беси япыла. Терджиме-и-халына аит весикъалар ачыкълана. Чокъйыллыкъ оджалыгъы, оджалыкъ махарети, къыскъадан олса да, къантарлана.

Анахтар сёзлер.Къырымтатар шаири Умер Сами Арбатлы, ХХ асырнынъ биринджи черигине аит шиирий мирас, Къырымдаки рушдие мектеплери.

Мевзунынъ онеми ве актуаллиги. Экинджи Джихан савашындан сонъ-ки советлер девринде къас-къатты идеоложий ве акс-инсаний, акстабий къалыплар булундыгъы себебинден къырымтатар эдебиятынынъ дженктен эввельки буюк бир гурух языджы ве алимлернинъ иджатлары (орта асыр-лар деврининъ языджылары шу джумледе) огренильме, тедкъикъ этильме сырасындан къалып кеткен эдилер. И.Гаспринскийден башлап, Асан Нури,

О. Акьчокьракьлы, А. С. Айвазов, Джафер Сейдамет, И. Леманов, Я. Кемал, А. Ильмий, Ш. Бектуре, Н. Челебиджихан, М. Къуртий, А. Одабаш, М. Не-дим, Я. Н. Байбуртлы, А. Гирайбай, Ф. Абдульхай, М. Ниязий, Ибраим Бах-шыш. Булардан гъайры, о заманда огренильмек ичюн ич бир тюрлю материал булунмадыгьындан, кене бир гурух къырымтатар языджылары кьаран-лыкълар ичинде кьалмакьта эдилер. Булар Хабибулла Керем, Абдульгьафар Шейхзаде, Оджа-Мемет, Джелял Меинов, Сеттар Мисхорлы, Осман Мура-сов, Абдуреим Эфендиев (Сюкютий), Ахмед Нуреддин, А. Пармакъсыз, Но-ман Шейхзаде, Веис Танабайлы, Эдиге Кьырымал ве дигерлери. Иште, бу сонькилер арасында Умер Сами Арбатлы да булунмакьта.

Арбатлынынь иджады ве биографиясына аит бойле кьыскьа малюмат була бильдик.

Арбатлы - Хафуз Умер Сами (1881-1951). Белли оджа, языджы ве публицист. Романияда Добруджа виляетининь Топчу коюнде догъды. Ильк тахси-лини бабасынынъ мектебинде алды. 9 яшында экенде, Истанбулгьа ёлланы-лып Фатих медресесинде окьуттырылды. 1899-да Истанбул Дарульмуалли-мине кирип 1905 сенеси онынь рушдие къысмыны битирди. Бир кьач айлар хукъукъ мектебинде окьуды. 1905 сенеси Кьырымгъа келип оджалыкьнен огьрашты [9]. 1910 сенеси Багьчасарайда «Чоджукьлара аркъадаш» адлы кьыраат китабыны нешир этти. Ичинде кендиси язгьан бир сыра шиирлери де булунмакьта. Мектеплер ичюн дигер кьулланмалар да язды. Меселя, бой-лесини косьтермек мумкюндир: Сами У. Тарих эртегелери. (Мектеплер ичюн кьулланма). Акьмесджит. - 1917.

1912 ве 1914 сенелери кене Багьчасарайда онынь русчадан (Будовичтен) чевирген «Эсап меселелери меджмуасы» [1] ве 1918 сенеси «Ана тили» киби китаплары нешир олунды [2]. Айны сенеси Петроградца «Чоджукьлара ар-кьадаш» китабынынь 3-нджи нешри чыкьа. Джылтынынь узеринде бойле хаберлер бериле: «Мухаррир: Багьчасарай рушдиеси сабыкь муаллимлерин-ден Хафуз Умер Сами. Хэр хакькьы мухафыздыр. Нашри: Али Ахмед Тарпи. 3-нджи табы. Махалл-и-фюрухты /сатылыш ери/: Багьчасарайда «Тефейюз» кутюпханеси». Айны китабынынь 4-нджи нешри де беллидир. «Библиогра-фик косьтергич»имизде бойле шекильде кьайд этильгендир: Сами У. Чоджукьлара аркьадаш. Кьырает биринджи китап. Мухаррири: Багьчасарай рушдиеси сабыкь муаллимлеринден Хафуз Умер Сами. Али Ахмет Тарпи нешри. Дёртюнджи нешир. - Багьчасарай. - 1914. - 87 с. Ишбу китапнынь биз булгьан соньки нешри 1919 сенесине аиттир: Сами У. Чоджукьлара ар-кьадаш. Кьырает биринджи китап. Мухаррири: Багьчасарай рушдиеси са-быкь муаллимлеринден Хафуз Умер Сами. Али Ахмет Тарпи нешри. - Багь-часарай. - 1919. - 87 с. Китапнынь 2-нджи нешри булунмаса да, дигерле-рини Москвадаки Русие Девлет кутюпханесинден тапкьан эдик. 3-нджи не-ширнинь тыпкьысыны (копиясыны) исе, бизге филология фенлери намзети,

къырымтатар филологиясы, медениети ве тарихи Ильмий араштырма инсти-тутынынъ уйкен ильмий хадими Лиля Меметова тевджих эткендир.

Айрыджа оларакъ къайд этмели ки, Арбатлынынъ «Чоджукълара аркъадаш» ве «Хэсап меселелери» китаплары 1914 сенеси муаллимлер ве эфендилер тарафындан сечилип мытлакъ окъунаджакъ китапларынынъ джедвелине кирсетильген эди [12].

Арбатлынынъ о заманларда нешир этильген бойле китабы да беллидир: Сами У. Акъ ёл. (Мектеплер ичюн къулланма). - Акъмесджит. - 1917; Бу сонъкилерининъ матбаа юзюни корьмеси хусусында о заманда нешир этиль-ген «Миллет» газетасы да хабер берген эди.

1920-нджи сенелерининъ матбуатында къырымтатар медениети иле багъ-лы бир сыра макъалелери дердж этильди. «Бу да мы тенкъит яхут нефис эде-биятымыздан парлакъ бир саифе» (1928) [3], «Матбуат куню мунасебетиле» (1927) [4], «Латин харфлери ве Тюркие тюрклери» (1927) [5] киби макъалелери шулар джумлесиндедир. Шу сенелери меракълы икяеси ве даа бир сыра дигер макъалелери матбаа юзюни корьдилер [6] 1928 сенеси Къырымтатар девлет театри онынъ «Эки олю» пьесасыны сахналаштырды.

1929 сенеси СССР Меркезий Иджра Комитесининъ август 5-те чыкъкъан къарарындан файдаланаракъ, Тюркие тебаасы сыфатында СССРден эмиграция акъынтысына уюп хорантасы иле Истанбулгъа дёнди. Бу ерде 1951 сене-си март 14-те вефат этти.

Чокъ сенелер оджалыкъ фаалиети иле огърашыркен, Къырымда ильк руш-дие мектеплерини (бугуньки анъламда толу олмагъан орта мектеплер) ачып, огретме ве огренме меселелерини терендже менимсеп ве анълап, тувгъан тиль ве эдебиятнынъ окъутылмасы иле багълы бир чокъ усул меселелерини озю чезмеге тырышты ве бу иште баягъы муваффакъиетлер эльде этти. Кен-диси тертип ве иджат эткен дерслигини[7] талебелерге якъынлаштырмакъ ве олдукъча саделештирмек макъсадынен бир чокъ парчаларны терджиме этти ве керек олгъан ерде кендиси де манзумелер язды. Китабы нешир олунгъан сонъ, чокъкъа бармай, Къырымда онынъ шиирлерини эзберден бильмеген огренджи ёкъ эди десек, янъылмамыз.

Фикримизни исбатламакъ ичюн къыскъа бир мисаль кетирейик. 1974 сенеси Фатма Шахмурат адлы къартийден (ХХ асырнынъ башында Къы-рымда белли ваизимиз Афуз Шахмуратнынъ уйкен къызы) бир сыра назм парчалары язып алгъан эдик. О вакъыт Фатма къартий манзумелернинъ му-эллифи ким олгъаныны хатырлап оламады. Лякин буларны замандашлары озь вакъытында мектепте окъуп огренгенлери ве чокъусы эзберден биль-генлерини айтты.

Бир факъырым, къалды ишим балтая, Одун кесер котюририм Ялтая.

Къарлы сувукъ яйлалары ашарым, Акъшам олса, ёргъунлыкътан шашарым. Корююрым, окъуянлар не рахат, Бен джахилим, кимседе ёкъ къабаат. Бабам бени окъутсайды кучюктен, Бу халлара къалмаз эдим керчектен...

(«Койлю Вели-къарт», 1910).

Бу ве бойле сатырларнынъ муэллифи мытлакъ бир гузель шаир олмалы-дыр -деп тюшюне эдик. Ама бизге белли олгъан шаирлернинъ иджатларын-да бу сатырларны буламагъан эдик. (Акълымда къалгъанына коре, Зиядин Джавтобели 1980 сенелери язгъан макъалелерининъ биринде бу сатырларнынъ муэллифи сыфатында Тохтаргъазыны косьтерген эди ). Сенелер кеч-ти... Умер Самининъ 1910 сенеси нешир олунгъан «Чоджукьлара аркъадаш» дерслигининъ тыпкьысыны (копиясыны) эльде эткен сонь, меселе баягьы айдынланды. Шашыладжакь шей. Фатма-кьартийнинь эзберден айткьан манзумелерининь чокъусы Умер Самининъ дерслигинден экен!

Умер Самининъ соньундан даа бир чокь шейлери басылды. Шулар ара-сында атта риязияткьа (математикагьа) аит, русчадан терджиме суретинде, «Эсап меселелери меджмуасы» (эки нешри: 1912 ве 1914) да бардыр. Онынь 1920 сенелери девамындаки фаалиети, 1997 сенеси Акьмесджитте нешир олунгьан «Медений эснас» китабында ачыкьча корюнмекте [8]. Юкьарыда кьайд эткенимиз киби, Умер Сами кенди кьалемини атта драматургия жан-рында да сынап бакькьандыр. 1928 сенеси онынь «Эки олю» адлы пьесасы Багьчасарай сахнасында кьоюлды [9]. Бу хусуста даа тафсилятлыджа тариф этеджек олсакь, «Еньи дюнья» газетасынынь 1928 сенеси январь 27-де чыкькьан номеринде 20-нджи январь куню Багьчасарайда эдебият акьшамы олып кечкени ве шу акьшамда Умер Самининь «Эки олю» 4 пердели пьесасы сахнагьа кьоюлгьаны акькьында сёз юрютиле.

Аньгьанымыз киби, асылында Умер Сами советлер ватандашлыгьында дегиль де, Тюркие ватандашлыгьында булуна эди. 1929 сенеси бу ал иле фай-даланып Истанбулгьа кочьти... Эм андаки фаалиети эйидже огренильмесе де, базы парчаларындан анда да кьалемини дурултмагьаны корюне. Омрю-нинь соньунда Кьырымдаки ильк рушдиелер акькьында хатыралар язаркен, «Чоджукьлара аркьадаш» китабы узеринде махсус токьталып: «1905 сенеси-не кьадар Кьырымда ана тилинде окьуп-язгьанларнынь сайысы эр алда пек аз эди... Ялыньыз «Терджиман» ана тилинде чыкькьан бир газета олмакь итибарыле бу тильнинь екяне мешьалеси киби эди. Кьырымда мектеплер ичюн «Ходжа-и-субьян»дан башкьа эсер ёкь эди. Кьазан ве Кавказда чыкькьан эсерлер лехдже итибарынен кьырымтатарларына Истанбул лехджесин-ден даа ябанджы эди. Иптидаий тахсиль де тиль ихтияджыны темин этеджек

бир алда дегиль эди. Медреселерде ана тили хич де окъутылмай эди. Ана тилининъ миллий бир варлыкъ олгъаныны такъдир эткен биле пек аз эди... «Чоджукълара аркъадаш» намы алтында тертип ве эки къысым оларакъ нешир эткен къыраат китабымдан усула кельген акс седа мусбет олды. Эки кере бастырдым. Бутюн Къырым мектеплеринде Истанбул къыраат китаплары ерине булар окъутылмакъта эди... (Русофиллерге магълюп тюшмемек ичюн) истер-истемез шаирликни эльге алдыкъ. Зорнен олса да, бир къач манзуме язаракъ, китапларнынъ о ерине, бу ерине къоштыкъ...» [11, с.181-182].

Иште, бу «зорнен язылгъан манзумелерни» козьден кечиргенде, Умер Са-ми-оджанынъ окъутма анълайышы ве мааретини сезмемек мумкюн дегиль. Бир чокъ бильги ве хаберлерни талебелерге шиир суретинде берип, йырлая-йырлая дерс кечиргени, телебелер исе севине-севине буюк авесликнен окъ-угъанлары корюне. Юкъарыда анъылгъан Фатма-къартийнинъ кучюклигин-де эзберлеген ве омюр бою унутмагъан онларнен манзумелери бойле усул-лы окъумадан келип чыкъкъандыр. Умер Сами йипчиклер узерине инджи данелери тизген киби, энъ саде, ачыкъ ве ифадели келимелерни бир-бири янында тизип, кендисине махсус аджайип бир услюп иле джумле артындан джумлени сыралап, чокъ меракълы ве озьгюн левхалар ярата. Талебелерге яз мевсимини насыл анълаткъанына дикъкъат этейик:

Яз куньлери пек северим гезмейи, Хатириме хич кетирмем безмейи. Бир сененинъ тамам дёрт мевсими вар: Яз, сонъбахарь, къыш, бири де илькбахарь.

Язда емиш, экин отьмек чокъ олур, Язда бутюн инсан, хайван токъ олур. Гузель кунеш хэр кунь сачар зиясын, Джумле махлюкъ язда топлар гъыдасын.

Язын гиджелер къысалыр, кунь узар, Сонъра куньлер къысалыр азар-азар. Илькбахарьде ешилленен чайырлар Язда алтын сарымы ренк алырлар.

Боджеклерин, къушларын чивильдиси, Оракъчы, харманджынынъ гурюльтиси -Бу мевсимин сефасыдыр бу шейлер, Гонъюллерин джулясидир бу шейлер!

(«Яз», 1910).

Языджынынъ истидат къабилиети башта бир къолyндa олгъан матери-алларгъа янашма тарзында, олардан тамам керекли сойларын сечмесинде ве бyлaрнынъ джyмлесини кенди зихин ве къальп меншyрындaн кечирип, омюрнинъ озюне якъын бир левха ярата бильмесинде ачыкъ корюне. Бу нокъта-и-назардан Умер Самининъ «Чоджyкълaрa аркъадаш»таки парча-ларына янашылса, онынъ бала табиатыны, баланынъ дуйгъу дюньясы-ны, къылыкъларыны, отурыш-турушларыны сунийликтен махрум, чокъ уйгъун, инамлы, табий ве гъает джанлы шекильде берип, окъуйыджыгъа (энъ эввеля талебенинъ кендисине) зевкъ ве сефа эйлеп, айрыджа тесир эткени белли ола. Окъума ве бильменинъ къадрини ве къыйметини «Кой-лю Вели-къарт»та косьтерген муэллиф, бу мевзуны «Алининъ къыш гед-жеси» парчасында янъы бир тарзда девам эттире:

Къыш кунюнинъ оджакъ башы сефасы Олмасайды, чекильмезди джефасы, Йыгъын-йыгъын къарлар ягъар этрафе, Санки ерлер бурюнирлер чаршафе.

Къону-къоншу кезер къышта зевкъ иле, Отурырлар, къонушырлар шевкъ иле. Емиш ерлер, къаве ве чай ичерлер Кими окъур, кими тикер, бичерлер.

Аркъадашым кельди бу акъшам бизе Дерс чалыштыкъ, сухбет иттик диз-дизе. Буюк аннем сонъра масал сёйледи, Бир къач саат бизи бойле эгледи.

Сонъра бизи окъутты да динъледи, Кенди бильгисизлигине ах эйледи.

Шимди къыяс этейик. «Койлю Вели-къарт»та сонъки сатырлар:

Бен бу ялан дюньяда кунь корьмедим, Бари окъутсам шу гъарип Ахмедим.

ве «Алининъ къыш геджеси»ндеки сонъки сатырларда:

Сонъра бизи окъутты да динъледи, Кенди бильгисизлигине ах эйледи.

эки къарт, яни Вели-къарт ве бир къызджагъызнынъ буюканнеси, эввель-ден окъумагъанларына языкъсынып, торунларынынъ озьлери киби джахиль къалмайып окъумаларыны арз этелер.

Умер Сами талебелерге Къырымнынъ икълимини анъламакъ, дюльбер Ватанларына севги ашламакъ ве Къырымнынъ маддий дурумына алыштыр-макъ макъсадынен кендисининъ базы лирик парчаларына биле «кяр» ве «за-рар» меселелерини кирсетип, оларнынъ дуйгъуларыны индже шейлер иле ишлетмесинен берабер аятнынъ икътисадий къанунларынынъ эсасларынен таныш этмеге тырыша. Тамам бунъа бенъзер парчаларны биз Сеит Абдулла Озенбашлынынъ дестанларында да расткетирген эдик:

Хунерсиз бир вуджут инсан дегильдир!

Даа чокъ му уюр эвляд-и-татар?

Гонъюль, козь хиджабынъ, аджеп, ким ачар?

Хакълы олан бойле гъафлетми ятар?

(«Хэй, гонъюль», 1902)[10].

Лякин Озенбашлынынъ дестанларында эсасен емиш сатмакъ «къаиделе-ри» косьтерильсе, Умер Самининъ «Багъче сефасы»нда кяр этменинъ ёне-лиш ёллары бельгилене. Эм Самиде «икътисадий меселелер» усталыкънен яратылгъан табиат левхалары иле джумлештириле:

Багъчелерин пек гузельдир хавасы-

Джихан-дегер Къырым багъче сефасы.

Агъачларын устю чичек бем-беяз,

Лякин гузель чичеклерин омрю аз...

Ешилленир хэр тарафы багъченинъ,

Багъчеджиде хисабы ёкъ акъченинъ.

Багъчеджидир койлюси ве шехэрлиси,

Фукъарасы, мусафири, ерлиси.

Шенълендирир багъче мытлакъ хэр кими,

Хале хоштыр багъчеджининъ тюркюси.

Язлыкълары саттым, ама олмады, Бу хисаптан масрафымыз толмады. Аллах вируп, кузьлюк олса, сатарым, Къышын эвде рахат-рахат ятарым.

(«Багъче сефасы», 1910).

Нетиджелеме. Юкьарыда кетирильген мисаллерден ачыкь корюнгени киби, Умер Самининь акьикьий шаирлик истидаты хусусында сёз юрютиле билир. Эфендимиз XIX асырнынь соньу ве ХХ асырнынь башындаки меде-ниетимиз инкишафында, шу джумледе миллий эдебиятымызда, хатири сай-ыладжакь киби хызметлерде булунды. Ве онынь ады эдебият тарихимизде къаладжагъы да шубесиздир.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Будович. Хэсап меселелери меджмуасы. [Сборник задач по математике]. Русчадан мютерджими Умер Сами. Акьмесджит. 1912, 170 с.; Даа бир нешри:Сами У. Хэсап меселелери меджмуасы. [Учебник счета]. Мекятиб-и-иптидае шакирдлерине махсус. (Русчадан мютерджими: Умер Сами). Али Ахмет Тарпи нешри.Багьчасарай: Матбаа-и-«Терджиман». 1915, 160 с.

2. Сами У. Ана тили. [Родной язык].Акьмесджит: «Миллет» матбаасы. 1918.

3. Сами У. Бу да мы тенкьит? Яхут нефис эдебиятымыздан парлакь бир сахифе. (А.С. Айвазовнынь «Меюс шаирлеримиз» макьалеси мунасебетиле) // Ileri. 1928, № 7(27). С. 22-26.

4. Сами У. 1917-ден 1927-е. (Матбуат куню мунасебетиле) // Ileri. 1927, № 4. С. 23-25.

5. Сами У. Латин харфлери ве Тюркие тюрклери // Ileri.1927, № 12(20). С. 28-30.

6. Сами У. Романияда Кьырым койлери // Ileri.1926, № 1. С. 20-24.

Сами У. Кьырымда классик шаирлер вармы? // Ileri. 1926, № 2. С. 16-17.

Сами У. «Делирген». Уфакь хикяе // Ileri.1926, № 2. С. 37-41.

Сами У. Бизде шиир техникасы меселеси // Ileri.1926, № 3. С. 47-50; № 4.

С. 44-47; № 5. С. 22-24.

Сами Умернинь «Тюрк-татар эдебиятынынь инкишаф тарихчеси» мевзусында

марузасы диньленильгени акькьында). // Еньи дюнья. 1927, майыс 15.

Сами У. Эдебиятын текямюлинде (олгьунлашмасында) матбуатын ролю // Ileri. 1927, № 3 (11). С. 35-37.

Сами У. (Багьчасарай). А. Куркчи аркьадашын «Риязият» китабы // Ileri. 1927,

№ 5(13). С. 87-90.

Сами У. (Багьчасарай). Насыл тенкьит керек // Ileri.1927, № 8-9 (16-17).

С. 33-35.

7. Сами У. Чоджукьлара аркьадаш. Кьырает биринджи китап. [Друг детей. Книга для чтения]. Энь саде бир тарзда тертип олунан ишбу китап Багьчасарай рус ве татар муаллимлери иле Акьмесджит Мекятиб-и-Ресмие /ресмий мектеплер/ Китап Комиссиясы тарафындан сурет-махсуседе тедкьикь олунаракь такьдир идильмиштир. Хэр хакькьы махфуздыр. Махал-и-фюрухты (сатылгьан ери): Багьчасарайда « Тефейюз» («Прогресс») кутюпханеси. (Китапнынь баш сахифесинде муэллиф акькьында бойле хабер бериле: Багьчасарай рушдие муаллимлеринден Хафуз Умер Сами).Багьчасарай: «Неджм-и-истикьбаль матбаасы». 1910, 136 с. [Фияты: 25 капик яхут 3 кьуруш].

8. Керим И. А. Медений эснас (1920-1938). Акьмесджит: Таврия. 1997, 496 с.

9. Мухбир. Багъчасарайда оджаларнынъ эдебият акъшамы // Енъи дюнья. 1928, январь 27.

10. Озенбашлы Сеид Абдулла. «Хэй, гонъюль». Шиир // Терджиман. 1902, майыс 31.

11. Арбатлы У.С. Къырымда рушдие мектеплерининъ ачылувы ве оларнынъ тесирлери // Йылдыз.1996,№ 2.С. 169-184.

12. Дерс китаплары иляны // Терджиман. 1915. № 46, февраль 27.

Творческая деятельность Арбатлы (1881-1951)

Исмаил Керимов

(Крымский инженерно-педагогический университет; Крымский научный центр Института истории им. Ш. Марджани АН РТ)

Аннотация. В силу политических и идеологических клише в СССР было запрещено изучение и публикация творчества многих классиков крымскотатарской литературы. Но были и писатели, творчество которых кануло в Лету в связи с тем, что на протяжении полувека крымскотатарский язык и литература были вовсе выведены из школьных программ. Одним из забытых авторов являлся и Умер Сами Арбатлы (1881-1951), который в 1929 году эмигрировал в Турцию. В постсоветское время с открытием границ и архивов, удалось обнаружить некоторые его произведения первой четверти ХХ века, а также сведения, относящиеся к биографии автора. В статье в краткой форме рассматривается его творческий и жизненный путь, делается попытка оценки поэтического наследия, контурно обозначается педагогическое мастерство.

Ключевые слова: Крымскотатарский поэт Умер Сами Арбатлы, крымскотатарское поэтическое наследие первой четверти ХХ века, крымские шко-лы-рушдие.

Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор Научно-исследовательского института крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, Крымский инженерно-педагогический университет; ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); alimes@mail.ru

Creative activity of Arbatly (1881-1051)

Ismail Kerimov

(Crimean Engineering and Pedagogical University; Crimean Scientific Center of Sh. Marjani institute of History of AS rt)

Abstract:In the USSR as a result of political and ideological clichés in the country, it was strictly forbidden to study and make publications concerning creative work of many classic writers of the Crimean Tatar language and literature. But there were writers whose works disappeared completely, because during half a century Crimean Tatar language and literature were taken out of school programmes.One of those forgotten authors was Umer Sami Arbatly (1881 - 1951), who migrated to Turkey in 1929.In the post-Soviet period when the borders and archives were opened , we managed to find some of his lost works dating to first quarter of the XX century, and some information as well concerning his biography.This article briefly considers the main points of his creative work and life, makes an attempt to appreciate his poetical heritage,points out his pedagogical skills.

Keywords: Crimean Tatar poet Umer Sami Arbatly, Crimean Tatr poetical heritage of the first quarter of the XX century, Crimean Tatar Rushdie schools

REFERENCES

1. Budovich. Hehsap meseleleri medzhmuasy. [Collection of math problems]. [Translation from Russianby Umer Sami. Simferopol. 1912, 170 p.; Another edition]: Sami U. Hehsap meseleleri medzhmuasy. [A magazine of acconting problems. Account tutorial]. Mekyatib-i-iptidae shakirdlerine mahsus. (TranslationfromRussianbyUmerSami). Publisher Ali Ahmet Tarpi. Bakhchischaray. Publisher "Terdzhiman". 1915, 160 p.

2. Sami U. Ana tili. [A mother tongue]. Simferopol: Millet Publishers. 1918.

3. Sami U. Bu da my tenk"it? YAhut nefis ehdebiyatymyzdan parlak" bir sahife. (A. S. Ajvazovnyn" «Meyus shairlerimiz» mak"alesi munasebetile) [Is it a critics? Or is it one of the pages from our brilliant literature (In connection withthe article of A.S. Ayvazov "Our desperate poets" )] Ileri [Forward]. 1928, no. 7(27). Pр. 22-26.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Sami U. 1917-den 1927-e. (Matbuat kunyu munasebetile) [ In connection with the Press Day] Ileri [Forward]. 1927, no. 4. Pр. 23-25.

5. Sami U. Latin harfleri ve Tyurkie tyurkleri [Latin letters and Turks of Turkey] Ileri [Forward]. 1927, no. 12(20). Pр. 28-30.

6. Sami U. Romaniyada K"yrym kojleri [Settlements of the Crimean Tatars in Romania] Ileri [Forward]. 1926, no. 1. Pр. 20-24.

Sami U. K"yrymda klassik shairler varmy? [Are there any classic poets in the Crimea?] Ileri [Forward]. 1926, no. 2. Pp. 16-17.

Sami U. «Delirgen». Ufak" hikyae ["Crazy". Little story.] Ileri [Forward]. 1926, no. 2. Pp. 37-41.

Sami U. Bizde shiir tekhnikasy meselesi [Problems of our poetic technique] Ileri [Forward]. 1926, no. 3. Pp. 47-50; no. 4. Pp. 44-47; no. 5. Pp. 22-24. Sami Umernin" «Tyurk-tatar ehdebiyatynyn" inkishaf tarihchesi» mevzusynda ma-ruzasy din"lenil'geni ak"k"ynda) [About listening to the lecture of Sami Umer "History of development of Turk-Tatar literature"] En"i dyun'ya [New world]. 1927, May 15.

Sami U. E Hdebiyatyn tekyamyulinde (olg"unlashmasynda) matbuatyn rolyu[Role of press in the development of literature] Ileri [Forward]. 1927, no. 3 (11). Pp. 35-37. Sami U. (Bag"chasaraj). A. Kurkchi ark"adashyn «Riyaziyat» kitaby [(Bakhchisarai). The book "Riyaziyat" by comrade A. Kurkchi] Ileri [Forward]. 1927, no. 5(13). Pp. 87-90.

Sami U. (Bag"chasaraj). Nasyl tenk"it kerek [What kind of criticism we need] Ileri [Forward]. 1927, no. 8-9 (16-17). Pp. 33-35.

7. Sami U. CHodzhuk"lara ark"adash. K"yraet birindzhi kitap. [A friend of children. Book to read]. Bakhchischaray: «Publisher Nedzhm-istikbbal».1910, 136 p.

8. Kerim I. A. Medenij ehsnas(1920-1938)[Cultural process (1920-1938)]. Simferopol: Tavriya. 1997, 496 p.

9. Muhbir [Correspondent].Bag"chasarajda odzhalarnyn" ehdebiyat ak"shamy [Li-teraryparty of the Bakhchisarai teachers.]En"i dyun'ya[New world]. 1928, January 27.

10. Ozenbashly Seid Abdulla. «Hehj, gon"yul'». SHiir ["Oh, soul". Poem.] Terdzhi-man [Interpreter]. 1902, May 31.

11. Arbatly U. S. K"yrymda rushdie mekteplerinin" achyluvy ve olarnyn" tesirleri [Opening of the Rushdie-schools in the Crimea and influence they made.] Jyldyz [Star]. 1996, no. 2. Pp. 169-184.

12. Ob"yavleniya ob uchebnikakh [Textbook ads] Terdzhiman [Translator]. 1915. no 46, February 27.

About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Dr. sci. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean philology, history and culture of the Crimean ethnos, Crimean Engineering and Pedagogical University; Leading Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Maijani Institute of History of AS RT (7A, Baturin st., Kazan, 420111, Russian Federation); alimes@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.