CC BY
27
УДК 9 (С) 16 ББК 63.3 (2)7-36
Хрмидов Абдурасул Абдуцодирович, н.и.т., дотсенти кафедраи методикаи таълими таърих ва ууцуц; Махмудов Олимцон Ра^матцонович, н.и.т., дотсент, мудири кафедраи методикаи таълими таърих ва ууцуци МДТ "ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Хомидов Абдурасул Абдукадырович, к.и.н., доцент кафедры методики преподавания истории и права; Махмудов Олимжон Рахматжонович, к.и.н., доцент, заведующий кафедрой методики преподавания истории и права ГОУ "ХГУ им. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Khomidov Abdurasul Abdukadirovich, candidate of historical sciences, Associate Professor of the department of methods of teaching history and law; Makhmudov Olimjon Rakhmatzhonovich,
candidate of historical sciences, Associate Professor, head of the department of methods of teaching history and law under the SEI "KSU named after B. Gafurov"(Tajikistan, Khujand) E-mail: [email protected]
Вожа^ои калиди: салоуият, арзёбй, ангезиши зещ, маърифати цуцуцй, бозщои цуцуцй, методи интерактивй, технологияи педагоги
Дар мацола муносибати босалоуият дар таълими фанни ууцуц баррасй карда шудааст. Муаллифони мацола бо мацсади баланд бардоштани шавцу рагбати хонандагон дар таълими фанни ууцуц усущои фаъолгардонии хонандагон, аз цабили ташкили корцои фардию гуру^й, бозщои дидактики ва гайраро пешнщод намуда, доир ба от;о маводи амалй манзур кардаанд. Хамчунин бо мацсади баланд бардоштани ангезиши дониши хонанда мавод пешнщод карда шудааст. Цайд шудааст, ки дар бораи баланд бардоштани маърифати ууцуци хонандагон бо муносибати салоуиятнокй кор бо матн тарици воситщои аёнй пешнщод кардан лозим аст. Муаллифон ба ин натица расидаанд, ки дар раванди муносибати босалоуият дар омузонидани фанни ууцуц бо мацсади вусъати ангезиши зещи хонанда бозщои цуцуцй мавцеи устувор мебозанд.
Ключовые слова: компетентность, оценка, интеллектуальная моторика, сообщение, правовые игры, легальные игры, интерактивные методы, педагогические технологии
В статье рассмотрен компетентный подход при обучении правоведению. Авторы указвают на повышение активности обучающихся при изучении дисциплины посредством использовния таких приемов, как, например, организация групповых работ, индивидуальная работа, игры, которые способствуют повышению интереса к данному предмету. Отмечают, что в процессе совершенствования правовых знаний учащихся при компетентном подходе используются печатные материалы. Подчеркивают, что для повышения интеллектуального потенциала учащихся обучение проводится с использованием правовых игр.
Key words: competence, evaluation, intellectual motor skills, communication, legal education, legal games, interactive methodology, pedagogical technologies
The article provides a competent approach to teaching the subject of jurisprudence. The authors of the article presented materials that contribute to the process of activating students, such as studying discipline and individual dance games, organizing group work and raising their interest. The article also has materials aimed at increasing the knowledge of the reader. In the process of improving the legal knowledge of students, the competent approach uses printed materials. The training is conducted using legal games to enhance the intellectual potential of the reader.
Дар Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Ч,умх,урии Тоцикистон мухтарам, Эмомалй Рахмон (26 декабри соли 2018) сохаи маориф хамчун омили мухими таъминкунандаи хадафхои асосии рушди щтисодию ицтимоии давлату цомеа таъкид шуда, ислохоту пешрафти он барои бехбудии цомеа ва инкишофи фарханги миллй тавсиф ёфтааст. Дар Паёми Пешвои миллат аз чумла омадааст, ки "Мо ислохоти низоми хамаи
МУНОСИБАТИ БОСАЛОХДЯТ ДАР ТАЪЛИМИ ФАННИ ХУЩУЩ
КОМПЕТЕНТОСТНЫЙ ПОДХОД В ПРЕПОДОВАНИИ ПРАВА
KOMPETETNOSTNYJ APPROACH TO LEARNING THE SUBJECT RIGHT
зинахои тахсилро минбаъд низ давом дода, усулхои фаъоли таълимро чорй мекунем ва ба сатху сифати таълим эътибори аввалиндарача медихем" (1, 13). Яке аз зинахои усули фаъоли таълим ин салохиятнокй ба хисоб меравад. Тибки талабот ва накшахои Стратегияи миллии рушди маорифи Чумхурии Точикистон то соли 2020 "Низоми нави маориф, ки мутобики тамоюлоти чахони муосир ба салохиятнокй асос ёфтааст, бояд ба хонандагону донишчуён имкони аз худ намудани салохияту малакахои асосии ичтимоиро, ба монанди кабули масъулиятнокии карорхо ва банакшагирии пешравй дар касб, илмомузй дар давоми тамоми хаёт, тайёрии касбии ба бозори мехнат мувофик, донишу малака барои худтакмилдихй зарур, малакаи тарзи хаёти солим, арзишхои чомеаи шахрвандй, таъмин намояд" (2, 27).
Дар низоми таълими салохдятнокй омузгор масъулияти рохбаладро ичро карда, бештар талош бар он меварзад, ки кобилияти мустакилона андеша ва амал намудани хонандагонро ривоч дихад. Албатта, дар татбики ин назария сатхи дониш, тачриба, махорат, ирода ва мухаббати омузгор нисбат ба касби интихобкардааш таъсири мухим дорад. Дар муносибати босалохият максадгузорихои омузгор дар асоси муаммогузорй дар раванди таълим огоз мегардад ва дарсро бештар барои ташаккули салохиятхо ба накша мегирад. Ба накшагирй аз руи мархилахои ташаккули салохият ба рох монда мешавад. Мундаричаи таълим бошад ба максади ташаккули салохиятхо аз сарчашмахои гуногун интихоб мегардад. Омузгор тавассути маъсул гардонидани хонанда ба омузиш муносибати босалохиятро ба рох мемонад (3, 191-193). Омузгори фанни хукук низ бояд дар низоми салохиятнокй ухдадории худро аз руи барномаи таълимй ичро намуда, таъсири омузиши фанни хукукро дар зиндагии инсоният муаррифй намояд.
Агар мо дар чараёни таълими хукук усулхои фаъолгардонии хонандагон, аз кабили ташкили корхои фардиву гурухй, бозихои дидактикй ва гайраро ба рох монем, шавку рагбати хонандагон ба омузиши фанни таълим зиёдтар мегардад ва салохияту мустакилияти онхо бештар таъмин мешавад.
Дар доираи татбики низоми салохиятнокии таълим омузгори фанни хукук бояд чунин малакаву махорати касбй дошта бошад:
-сатхи инкишофи инфиродии синнусолй ва равонии хонандагонро муайян карда тавонад; -бо истифода аз усулхои интерактивии таълим, васоити аёнй ва техникии муосир шавку рагбати хонандагонро нисбат ба фанни хукук инкишоф дихад;
-дар чараёни таълим робитахои мантикиро байни худ ва хонандагон таъмин намояд (4,25). Салохияти касбии омузгор, тавре ки дар боло зикр гардид, натичаи дониш, махорат ва малакахое мебошад, ки омузгор дар мавриди зарурй ва шароитхои гуногун оид ба ягон масъала мухокима меронад, дар бахсу талошхо фаъолона иштирок меварзад. Салохияти касбии омузгор дар фаъолияти педагогй, муошират, одобу ахлок ва шахсияти у зохир мегардад.
Фарханги касбии омузгор зухури кобилият ва махоратхои амалие мебошад, ки дар маънавиёт, ахлок (этика), муносибат, фаъолияти эчодй, худтарбиякунй ифода меёбад.
Махорати касбии омузгор мачмуи хусусиятхои шахс, самтнокй, донишхои касбй, технологияи педагогй, кобилиятхои педагогй, суботу пешбинии хушбинонаи омузгор мебошад, ки у дар фаъолияти амалии худ мохирона аз онхо истифода мебарад.
Аз ин лихоз, мо дар ин макола намунаи соати дарсиро аз фанни асосхои давлат ва хукук дар синфи 8-ум, ки бо методи салохиятнокй мегузарад, пешниход менамоем: Мавзуъ: Х,укук ва мо^ияти он (1 соат)
A. Максади умумй: Дар хонандагон ташаккулдихии фахмиш оид ба сохахои хукук. Б. Максадаои мушаххас: Дар дарс хонанда:
-асосхои давлат ва хукук чиро меомузад, бояд донад; -оид ба сохахои хукук маълумот дода тавонад; -фарки хукук ва конунро чудо карда тавонад;
-манбахои маълумоти хукукиро истифода бурда, фикру акидахои худро дар шакли гуногун пешниход карда тавонад.
B. Тач^изот: Китоби дарсй, маводи дидактикй оид ба мавзуъ, компютер, накша, чадвалхо оид ба мавзуъ, проектор.
Г. Методаои таълими мавзуъ: масъалагузорй, пурсишу посух, лексияи хурд, кори гурухй.
РАВИШИ ДАРС:
Зинаи I. Водоркунй ( 5 дакика)
1. Лахзаи ташкили дарс (2 дакика)
2. Эълони мавзуи нав ва мархалахои дарс (1 дакика) 2.1. Мархалахои дарс: -ангезиши зехн; -эзохоти кутохи омузгор; -кори гурухй бо матн; -муаррифии фаъолияти гуруххо; -баходихй ба фаъолияти гуруххо; -мустахкамкунй (5, 44).
Эзох: Номгуи мавзуъ ва мархилахои дарс тарики проектор пешкаш карда мешавад.
2.1.1. Масъалагузорй бо максади ангезиши донишхои мавчуда ва кайди чавобхои чолиб (2 дакика)
-мафхум, нишона ва навъхои таърихии хукук; -мафхум ва намудхои меъёрхои хукукй; -сарчашмахои хукук; -сохахои хукуки Чумхурии Точикистон; -хукуквайронкунй ва чавобгарии хукукй.
Эзох. Омузгори фанни хукук масъалахоро дар тахтаи синф иншо менамояд ва пас аз рохандозии мухокимаронй чавобхои чолибро зери масъалахои дахлдор менависад. Зинаи II. Даркнамоии мундарича (30 дакика)
2.1.2. Эзохи кутох (лексияи хурд) ( 5 дакика).
Эзох. Омузгор дар доираи сохахои хукук оид ба мавзуи нав сухан меронад.
Мафхуми хукук. Хукук низоми коидахои ба хама хатмии рафтор буда, аз тарафи давлат кабул, мукаррар ва тасдик карда мешавад ва муносибатхои мухими чамъиятиро ба танзим медарорад.
Мохияти хукук. Хукук мохияти умумиичтимой дошта, беистисно ба манфиати хамаи одамон хизмат мекунад, чихатхои ташкил кардан, ба тартиб даровардан, устувор намудан ва инкишоф ёфтани алокахои ичтимоиро таъмин менамояд.
Намудхои меъёрхои хукукй. Ваколатдоркунанда, ухдадоркунанда, манъкунанда. Меъёрхои ваколатдоркунанда ба субъекти хукук барои содир намудани амалиёти мусбат имкон медихад. Меъёрхои ухдадоркунанда иштирокчиёни муносибатхои хукукиро ухдадор менамоянд ки амалиёти муайяни мусбиро содир намоянд. Меъёрхои манъкунанда ба субъектхои хукук содир намудани рафтори муайянеро, ки талаботи хукукро вайрон менамояд, манъ мекунанд.
Сарчашмахои хукук. Шакли зохирии ифодаёбй ва мустахкам кардани меъёрхои хукукиро сарчашмахои хукук меноманд. Сарчашмахои хукук ба конун ва санадхои зерконунй чудо мешаванд. Конун санади меъёрии хукукиест, ки мутобики тартиби мукарраршуда аз тарафи макомоти конунгузор ва ё бо рохи раъйпурсй кабул мегардад ва муносибатхои мухими чамъиятиро танзим мекунад.
Сохахои хукуки Чумхурии Точикистон. Сохахои хукуки Чумхурии Точикистон аз: хукуки давлатй (конститутсионй), хукуки маъмурй, хукуки шахрвандй, хукуки мехнатй, хукуки сохибкорй, хукуки оилавй, хукуки молиявй, хукуки кишоварзй, хукуки чиноятй, хукуки мурофиавии чиноятй иборат мебошад.
Хукуквайронкунй ва чавобгарии хукукй. Хукуквайронкунй кирдори гунахкорона ва зиддихукукии шахсе мебошад, ки ба чамъият, давлат ё шахсони алохида зарар мерасонад. Хукуквайронкунй ду намуд мешавад: чиноят ва кирдори ношоям. Чиноят хатарноктарин навъи хукуквайронкунй мебошад. Тахти мачбурияти давлатй аз тарафи хукуквайронкунандагон ичро гардидани ухдадорихоро чавобгарии хукукй меноманд. Чавобгарии хукукй ба намудхои зерин чудо мешавад: чавобгарии маъмурй, интизомй, шахрвандй ва чиноятй (6, 14-15).
2.1.3. Кор бо матн дар гуруххои хурд тарики воситахои навиштачотй (10 дакика).
Эзоу. Хонандагон вобаста ба фан ба гуруууо цудо карда мешаванд. (Масалан: гурууи "Х,уцуц", "Конститутсия ", "Кодекс ". Супориш ба гуруххо:
-Матни мавзуи чории китоби дарсиро хонед ва бо мазмуни он шинос шавед; -Дар варакаи матн ба саволхо чавоб омода намоед. Намуна аз вариантуои варацаи матн ба гуруууо дастрасшаванда Гурухи №1-ум. Мафхум, нишона ва навъхои таърихии хукук.
Гурухи №2-ум. Мафхум ва намудхои меъёрхои ху;у;й.
Гурухи №1-ум. Сарчашмахои ху;у;.
Гурухи №°2-ум Ду;у;вайронкунй ва чавобгарии ху;у;й.
2.1.4. Муаррифии фаъолияти гурувдо ва бартарафнамоии Fалатзо ( 12 да;и;а)
Эзох. Омузгор муаррифии фаъолияти гурущоро роуандози менамояд ва вобаста ба донишуои нави хонандагон дар тахтаи синф цойи цавобуои нодурустро бо дуруст иваз менамояд.
1. Х^у;у;хои и;тисодй- ху;у;хои шахрвандон барои иштироки фаъолона дар хаёти сиёсй (нодуруст). Ч,авоби дуруст: ху;у;хои сиёсй.
2. ^у;у;хои сиёсй -ху;у; ба моликият, сохибкорй, озодона сарф кардани ;увваи кории худ (нодуруст). Ч,авоби дуруст: ху;у;хои и;тисодй.
3. Кодекс- санади меъёрии ма;омоти олии хокимияти давлатй, ки мувофи;и тартиби му;арраргардида ;абул шуда, ;увваи олии ху;у;й дорад (нодуруст). Ч,авоби дуруст: ;онун(7, 47-49).
2.1.5. Ба^оди^й ба фаъолияти гурувдо (3 да;и;а).
Эзох. Омузгор тиб;и мундаричаи арзёбии дониш, малака ва махорати шифохй гурухи голибро муайян менамояд.
Зинаи III. Муло^изаронй ( 10 да;и;а)
2.1.6. Муста^камнамой тарики савол^о оид ба мавзуъ ва арзёбии дониши нави хонандагон (9
да;и;а).
1. Мохияти ху;у; дар чй ифода меёбад?
2. Фар;и ху;у; ва ;онун дар чист?
3. чист?
4. Нишонахои фар;кунандаи ху;у;ро аз дигар ;оидахои рафтор номбар намоед.
5. Кадом хелхои таърихии ху;у;ро медонед?
6. Вазифахои ху;у; чист?
3. Супориши вазифаи хонагй ( 1 дакика)
Эзоу. Омоданамоии цавоб ба саволуои худсанцишй ва ицрои супоришуо, ки дар интщои мавзуи цории китоби дарси пешкаш шудааст.
Супориши № 1 .Ман шахрванди кучоям?
Киргиззани дар Точикистон таваллудшуда шиносномаи Точикистонро дорад. У хомиладор буда, шавхараш марди нигерие мебошад, ки дар Нигерия таваллуд шудааст, лекин шиносномаи ирландй дорад. Онхо бо тайёраи ширкати муштараки хавопаймои кореягй ва чопонй ба Австралия парвоз карда истодаанд. Зану шавхар ба Австралия раводиди сайёхй доранд. Тахминан баъди чор соати парвоз занро дарди кудак мегирад. Дар ин ва;т тайёра аз болои марзи чазирахои Сулаймон (Соломон) парвоз дорад. Баъд аз 20 да;и;а зан духтарча таваллуд мекунад.
Духтарча ба шахрвандии кадом мамлакат даъвогар аст?
4,авоб^ои э^тимолй: Ичрои ин супориш мураккаб аст. Манти;ан кудак дар Корея таваллуд ёфтааст, зеро тайёра аз Корея аст. Лекин ;онунхои он кишвар ба кудак метавонанд шахрвандии он кишварро рад намоянд. Кудак бе чуну чаро метавонад шахрвандии Точикистон ё Ирландияро сохиб бошад. Хдтто агар тайёра таъчилан дар чазираи Сулаймон фуруд ояд хам, аз эхтимол дур аст, ки кудак шахрвандии он кишварро бигирад, зеро ин кишвар дар на;шаи хатти парвоз набуд. Эхтимол кудак ху;у; надорад, ки сохиби шиносномаи Киргизистон ё Нигерия шавад, вале баъзе кишвархо дар асоси табиияти бобову бобокалонхо ба одамон ичозати шахрвандии кишвари хешро медиханд. Кудак ху;у;и шахрвандии Ч,опон ё Австралияро надорад (7, 59). Якчанд чунин супоришхоро ба хонандагон пешниход кардан лозим аст.
Тавассути чунин бозй-муаммо метавон тафаккуру доираи фахмиши хонандаро вустъат дод ва ёхадди а;ал барои фикр намудан водор намуд. Ин тарзи муносибат дар баробари он, ки боиси тавлиди ангезиш гардад, раванди омузишро шав;овар ва рангоранг мегардонад. Хонанда метавонад як масъалаи мубрами ху;у;иро тавассути муаммогузорй ё бозй азхуд намояд. Хусусан, барои хонандагони синфи хаштум, ки аз чихати равонй даври гузариш ба хисоб меравад, ин тарзи муносибат хеле муфид аст, зеро ди;;ати онхо ба раванди таълим бештар гардида, салохиятнокй ва муста;илияти онхо таъмин мегардад.
Хамин тавр, салохияти омузгор чузъи таркибии сифатхои касбй буда, асосхои он дар мактаб огоз ёфта, дар донишгох ташаккул меёбад, дар чараёни фаъолияти амалй такмил ёфта, сохибашро ба дарачаи шоистагй мерасонад. Салохият дар натичаи омухтан, донистани унсурхои мухими чараёни педагогй, фаъолияти мунтазам, тачрибаи амалй арзи вучуд мекунад, аз як зина ба зинаи дигар, яъне ба салохиятнокй мегузарад. Технологияи педагогию маънавияти волою фарханги олишон салохиятнокии омузгорро обутоб дода, ба у болу пар мебахшанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Паёми Президента Чумхурии Точикистон, Пешвои миллат мухтарам Эмомали Рахмон "Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилию хоричии Ч,умхурии Точикистон" ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон(26.12.2018)//jumhuriyat.tj/index.php?art_id=36277
2. Бахромов, Т. Таълими асосхои давлат ва хукук дар синфи 8/Т.Бахромов.- Душанбе, 2007. - 41 с.
3. Лутфуллозода, М. Андешахо перомуни салохиятхо ва ташаккули онхо/ М.Лутфуллозода/ М. Лутфуллозода, F. Бобизода. - Душанбе, 2017. - 145 с.
4. Масъалахои мубрами таълим дар замони муосир. Маводхои конференсияи таълимй-методии чумхуриявй бахшида ба соли рушди сайёхй ва хунархои мардумй ( 27-28-уми ноябри соли 2018) -Хучанд, 2018.- 378 с.
5. Методика дар низоми таълими салохиятнокй (Дастур барои омузгор). Модули 3. Мураттибон: Ниёзов Ф., Алиев А., Нусратов Б., Чрнмирзоев Э., Крдиров Н., Иргашева М., Зиеёв К. -Душанбе, 2016. - 141 с.
6. Мирзоахмедов, Ф. Методхои самараноки таълим/ Ф. Мирзоахмедов, Б. Боев, З. Шукурова. -Душанбе, 2014.- 203 с.
7. Сайфуллоев, С. Шахрвандй ва иштирок дар идоракунй/ С. Сайфуллоев, С.Наимбоев. -Душанбе, 2003. - 265 с.
REFERENCES:
1. The Message of Tajikistan Republic President, the Leader of the Nation, Emomali Rahmon "On the Main Directions of Domestic and Foreign Policy of Tajikistan Republic" to Majlisi Oli of the Republic of Tajikistan (26.12.2018) // jumhuriyat.tj/index.php?art_id=36277
2. Bahromov, T. Teaching the Grounds of State and Law for 8-th Grade. - Dushanbe, 2007. - 41 p.
3. Lutfullozoda, M., Bobizoda G. Ideas Dealing with Competencies and their Evaluation. - Dushanbe,
2017. - 145 p.
4. Actual Issues Concerned with Education in the Modern World. Materials of the Republican Methodological Conference on Tourism and Craft Development (November 27-28, 2018) - Khujand,
2018. 378 p.
5. Methodology in the System of Competence Tuition (Teacher's Guide). Module 3. Compiled by F. Niyozov, A. Aliyev, Nusratov B., Jonmirzoev E., Kadyrov N., Irgasheva M., and Ziyoev K. -Dushanbe, 2016. - 141 p.
6. Mirzoahmedov, F., Boev B., Shukurova Z. Effective Teaching Methods. - Dushanbe, 2014. - 203 p.
7. Saifulloev, S., Naimboev, S.Kh. Citizenship and Participation in Governship. - Dushanbe, 2003. -265 p.
