CHAYDIŃ TARIYXI HÁM ÓZBEKISTANDA CHAY ÓNIMLERINIŃ ÁHÁMIYETI Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

CHAYDIN TARIYXI HAM OZBEKISTANDA CHAY ONIMLERININ ÁHÁMIYETI

Kuanishbaev Baxtiyar Paraxat uli

Berdaq atindagi QMU Ximiya texnologiya fakulteti Aziq-awqat texnologiyasi qánigeligi student

https://doi.org/10.5281/zenodo.14230174

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 19 th November 2024 Accepted:20th November 2024 Published:27th November 2024

KEYWORDS Qitay chayi ham Assom chayi, presslengen, qant, organikahq ham aminokislotalar ham mineral elementlar, B, PP, B2, C vitaminleri, fermentler,

pigmentler (xlorofill, karotin, ksantofil), efir mayi. an tioksidan t, an tim u tagen, ayyemgi anserogen,

antibakterial, antiviral,

antifibrotik,

Chay ósimligi eramizga shekemgi IV asirde itayda japiraqlari ushin jetistiriw maqsetinde egila baslangannan berli málim. "Chay" ati Kitaysha "chi" sózinen kelip shiqqan bolip, "jas japraq" degen mánisti añlatadi. Bul dúnyadagi en áyyemgi alkogolsiz ishimlik bolip, ol bir neshe jillar dawaminda social hám ádetiy tárzde tutiniw etiledi

Chaydi tayarlaw ushin shiyki zat retinde arnawli plantatsiyalarda kóplegen mugdarda ósiriletugin chay putasiniñ japiraqlarinan paydalaniladi. Chay jetistiriw boyinsha eñ kóp úleske iye bolgan mámleketler Qitay, Indiya hám Afrikada jilina tórt mártege shekem ónim jiynap alinadi. Aldingi eki terimnen alinatugin chay ónimleri sipatli chay esaplanadi. chay jetistiriw ekonomikaliq tárepten ózin aqlaytugin aymaqlardiñ arqa shegarasi shama menen buringi sovet birlespesiniñ qubla respublikalari (Azerbaydjan, Gruziya ) yamasa Rossiyaniñ Krasnodar úlkesi keñliklerinen ótedi.

Joqari sortli chaylar ushin shiyki zat onsha úlken bolmagan (shama menen 0,5 ga maydanda) taw janbawirlarinda tarqagan halda jaylasqan plantaciyalarda ósedi, sol sebepli, japiraqlardi jiynaw jumislarina bir plantaciyadan basqasina ótiw zárúrligi de qosiladi. Chay japiraqlari qol menen jiynalip, sortlarga ajiratiladi. Terimshilerdiñ miyneti jeterli dárejede awir hám bir jilliq jumis esaplanadi: tayar qara chaydiñ hám shiyki japiraqtiñ massaliq qatnasi - shama menen 1/4 ti quraydi, yagniy bir kilogramm chay tayarlaw ushin tórt kilogramm japiraq jiynaw kerek boladi (shama menen 2000 dana japiraq). Terimshiler ushin japiraq terisi normasi kúnine 30-35 kg di quraydi, bunda sapa standartlarina ámel etiw hám putalardan tek kerekli japiraqlardi aliw talap etiledi. Chay japiragin jiynaw hám sortlarga ajiratiwdi mexanizaciyalastiriwga bir neshe márte háreket etip kórilgen, atap aytqanda, SSSRda 1958-jili mexanizaciyalasqan chay jiynaw agregati jaratilgan edi, biraq mexanizaciyalasqan jiynaw texnologiyasi elege shekem aqirina shekem jetkerilmegen: kombaynlar járdeminde jiynagan japiraqlardiñ sapasi júdá tómen boladi,buniñ tiykargi sebebi

- agregatlardagi jat háreketlerdiñ kópliginde boladi, soniñ ushin bunday teri yamasa pást sortli chay islep shigariw ushin, yamasa keleshekte kofein hám chay quramindagi basqa da dárilik zatlardi ajiratip aliw maqsetinde farmacevtika sanaati ushin paydalaniladi.

Chaydiñ tariyxi uzaq dáwirlerge barip taqaladi. Eramizga shekemgi IV ásirde Qitayda chay ósimligi chay japiragin jetistiriw maqsetinde egile baslangan.Chay ishimliginin oylap tabiliwi Qitaydiñ ekinshi imperatori Shen Nung ati menen baylanisli. Ol adamlarga diyqanshiliq penen shugillaniwdi úyretken hám medicina boyinsha sabaq bergen.Bunnan derlik bes miñ jil aldin Qitay imperatori bul ishimlikten birinshi márte tatip kórgen.Uzaq tariyxqa ie bolgan bul ishimliktiñ salamatliq, mádeniy hám socialliq-ekonomikaliq rawajlaniwga qosqan úlesi búgingi kúnde de óz áhmietin jogaltpagan.

Dáslep chay shipakerlik ishimlik esaplanip, oni tek imperator sarayi agzalari gana paydalaniwi múmkin bolgan, keyin ala saraydan tisqari puqaralarga da chay paydalaniwina ruqsat berilgen. "Choy" atamasi qitaysha "chi"den kelip shiqqan bolip, "jas japiraq" degen mánisti anlatadi. Házirgi waqitta chay arnawli, az sanli aymaqlarda jetistiriledi hám 13 millionnan aslam xaliq, soniñ ishinde, chay jetistiriw tarmagina baylanisli bolgan kishi fermerler hám olardiñ úy xojaliqlarin ekonomikaliq jaqtan qollap-quwatlaydi.

Jáhánniñ kópshilik xaliqlari súyip paydalanatugin ishimlik - chaydiñ tiykari esaplangan chay ósimliginiñ watani Qubla Aziya esaplanadi. Oniñ eki túri bar: Qitay chayi hám Assam chayi.Ol tropikaliq aymaqlarda jil boyi ósedi, chay ósimligi júz jil hám onnan artiq jasaydi.Oniñ japiraqlarinan qara chay, kók chay, kók hám qara taxta chay ónimleri islep shigariladi. Hindstan, Qitay, Yaponiya siyaqli mámleketlerde sari hám qizil chaylar tayarlanadi. Kópshilik ózbekstanliqlar, ásirese, kók chaydi jaqsi kóredi.

Birinshiden, kók chay ishimligi metabolizm, may eritiw hám energiya islep shigariwdi tezlestiredi. Ekinshiden, fermentlengen chay quramindagi polifenollardiñ mugdari isiniwge qarsi tásirge iye, immunitti bekkemleydi, sonday-aq, rak keselliginiñ aldin aladi. Kúnine 1-2 stakan kók chay denedegi suw almasiwin tezlestiredi, bul terige unamli tásir kórsetedi: ol igallinadi, siliqlanadi hám tasmalar jawiladi. Ishimlik quramindagi B hám E vitaminleri kollagen islep shigariliwin tezlestiredi, ashiwdi kemeyttiredi, sonday-aq, qarsiliq belgilerin kemeytedi.

Shigis Hindstan kompaniyasiniñ Qitay menen sawda monopoliyasiniñ saplastiriliwi jáne bir nátiyjege alip keledi. Uzaq múddetli keleshekte derlik áhmiyetli bolmasa da, tásiri sezilerli edi: chay tez júzetugin jelkenli kemeler dáwirin baslap bergen edi. Kompaniya sawdada monopoliyaga iye bolgan bir waqitta, chaydi Qitaydan Britaniyaga alip kelindi. Biraq 1834-jildan keyin chay sawdasi menen shugillaniwga erkin ruqsat berildi. Jeke tártiptegi sawdagerler hám teñiz kapitanlari óz kemelerinde chay alip keliw hám kóp pul islew ushin tinimsiz háreket etken. Atap aytqanda, inglis hám amerikali sawdagerler ortasinda 1860-jillardiñ belgili keme ayaqlarina alip keletugin básekler bar edi. Birlesken Milletler Shólkemi Bas Assambleyasi pútkil dúnyada chaydiñ uzaq tariyxi, tereñ mádeniy hám ekonomikaliq áhmietin tán alip, 21-maydi Xaliqaraliq chay kúni dep járiyaladi.

Chay islep shigariw hám qayta islew millionlagan shañaraqlar, ásirese, rawajlanip atirgan mámleketlerdiñ tiykargi tirishilik dáregi esaplanadi. Bul bayram chaydiñ turaqli islep shigariliwin, paydalaniliwin hám sawdasin xoshametleydi jáne global, regionalliq hám milliy dárejedegi qatnasiwshilarga kámbagalliqti azaytiw, ashliqqa qarsi gúresiw hám tábiygiy resurslardi qorgawda chay sektorin qollap-quwatlaw imkaniyatin beredi. Xaliq araliq waziypa hár kúni chay plantaciyalarinda isleytugin adamlarga itibar qaratiw bolip esaplanadi.Chay plantaciyalari dúnyaniñ kóplegen aymaqlarin qamtip algan: Qitay, Hindstan, Nepal, Keniya, Uganda hám Vetnam usilardiñ qatarina kiredi.Terimshilerdiñ kópshiligi Chay islep shigariwda sheshilmegen mashqalalar kóp - hayal-qizlardiñ huqiqlari, miynetti qorgaw, kishi islep shigariwshilar hám iri korporaciyalar arasindagi báseki usilardiñ qatarina kiredi.

Chaydiñ Ózbekistanga kirip keliwi.Ózbekistanda chay ishiw qashannan baslap úrp bolganligi haqqinda aniq magluwmatlar joq. Ayirim dereklerge qaraganda Orayliq Aziya qalalarinda hind sawdagerleri chay sawdasi menen shugillangan. Demek, oniñ házirgi Ózbekstan aymagindagi tariyxin hesh ekilemesten miñ jillarga baylanistiriw múmkin. Qánigelesken ilimpazlardiñ atap ótiwinshe, VII-IX ásirlerde Qitay menen bolgan sawdada chay tiykargi orinda turgan. Chay bahasinda hár bir attiñ bahasi 56 kg joqari sortli chayga teñ bolgan.

Keltirilgen chay Túrkstan úlkesinde, Buxara ámirliginde hám Xiywa xanliginda satilgan. 1923-jili Orayliq Aziyada birden-bir hám sirttan keltiriletugin shiyki zattan isleytugin Samarqand chay qadaqlaw fabrikasi iske túsirilgen. Bul jerde 1950-1960-jillarda jilina 12-15 miñ tonna chay islep shigarilgan bolsa, 1970-1980-jillarda qosimsha zamanagóy chay qadaqlaw úskeneleri ornatilip, jilliq chay islep shigariw quwatliligi 28-30 miñ tonnaga jetkerildi.

Áyyemgi waqitlardan beri chayxana Ózbekstanda chayshiliq etetugin tiykargi orin bolip kelgen. Ótken ásirlerdegi chay demlew usili júdá qiziqarli esaplangan.Chay tuwridan-tuwri chaynaklarda yaki sút hám sarimay qosip, qazanda qaynatilgan, duz hám qálempir sepilgen. Chay menen birge hár qiyli mazali zatlar, jabilgan issi nanlar tartilgan.Búgin kópshilik ózbekstanlilar kúndi ózleri jaqsi kórgen ishimlik - chay menen baslaydi.

Chay haqqinda qiziqli magliwmatlar:

1. Chay dúnyaniñ barliq mámleketlerinde en kóp paydalanilatugin ishimlik bolip esaplanadi. Ulli Britaniya chaydiñ tiykarii tutiniwshisi esaplanadi. Bul jerde chay ishiw dástúrleri júdá kóp, olardiñ sani boyinsha tek shigis xalqlari inglislerden aldinda bolip kelgen.

2. Chay koroleva Viktoriya tarepinen inglis turmisinin ajiralmas bolegine aylandirilgan, ol jeke ozi "Choy adep-ikramliligi" ("Tea Moralities") - chay ishiw adep-ikramliligi qagiydalarin duzgen.

3. Qitayda chay barqulla miymanlarga hurmet belgisi sipatinda usiniladi.Miymandi kutiw maresimi juda quramali, uzaq waqit dawam etken bolip, eki bolimge bolingen ham tiykarinan arnawli chayxanada bolip otken, 21-may Xaliq araliq chay kuni dep belgilengen.

5. Chay japiraqlari daslep tek gana ajayip inglislerdin uylerinde payda bola baslagan dawirlerde, lekin hamme onnan duris paydalaniwdi bilmegen

6. Jaqsi chay har qashan juda qimbat bolgan.XVII asirdin aqirina shekem chay japiraqlarinin kishi kvadrat oramlari pul sipatinda paydalanilgan.En qimbat chay ziyapati xaliqaraliq miymanxanalar tarmagi "Ric-Carlton"da sholkemlestiriledi, bul jerde onin bahasi 10 000 dollarga shekem jetip bariwi mumkin.

7.Dunyadagi en qimbat qitay elita chayi esaplanip, 1 kilogramm bahasi aukcionda 685 min dollarga bahalangan.Bul chay "Da Xong Pao" dep ataladi, bul qitayshada "ulken qizil xalat" degen manisti anlatadi. Bul turdegi chay ushin japiraqlar tek 350 jil bolgan 6 putaqtan alinadi.Olar Tyansin monastiri janinda osedi.Bul chaydan jilina 500 g nan az onim alinadi.

8. Daslep chayga qumsheker emes, duz salingan.

9. Isbilermen amerikaliqtin jane bir qiziqli janaligi suwitilgan chaydan ("muz chayi" dep atalatugin) paydalaniw bolgan. Bugingi kunde AQShta muzli chay paydalaniwi chay uliwma mugdarinin 85% in quraydi.

Juwmaq

Chay tiykarinan ishimlikler ishinde issi ishimlik bolip esaplanadi.Chay Indiya ham Qitayda tiykarnan jaqsi ondiriledi. Bizin xalqimizda kok chay ham qara chay kop paydalaniladi. Al kok chay adam oganizimi ushin paydali bolip oni tek issi ishimlik retinde emes balki darilik shop retinde qollansa boladi. Kunnine 1, 2 stakan kok chay ishiw terini jasartadi. Chayda insan ushin zarur bolgan har qiyli vitaminler bar: C (jasil chayda qaraga qaraganda 10 marte kop), B1, B2, PP, A, K, E. Bul vitaminlerdin kopshiligi demleniwge otedi. Belok zatlari erkin aminokislotalar menen birgelikte 16 dan 25% ke shekem chaydi quraydi (asirese beloklarga bay jasil chay).

Paydalanilgan adebiyatlar.

1. «Ozbekistan milliy enciklopediyasi». Mamleket ilimiy baspasi Tashkent. https://n. ziyouz. com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi. (Ch) 134-b

2. Kurbanbayeva, G. . (2023). INNOVATIVE WAYS OF INCREASING GRAIN PRODUCTIVITY IN THE AGRICULTURE. Journal of Agriculture & Horticulture, 3(9), 21-24. Retrieved from https://internationalbulletins.com/intjour/index.php/jah/article/view/1332

3.Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2024). GRAIN AND GRAIN STRUCTURE. American Journal of Applied Science and Technology, 4(03), 29-33.https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06

4. Kurbanbaeva , G. ., & Dauletiyarova , M. (2024). QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASIDA BIOSTIMULYATORLARNI BOSHOQLI DON EKINLARGA QO'LLASH VA HOSILDORLIGINI OSHIRISH. Евразийский журнал академических исследований, 4(4), 146-151.

https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06

5. Kurbanbaeva Gulshad Sarsenbaevna, & Masharipova Bahor Ixtiyor qizi. (2023). ADDITIVES ADDED TO BAKERY PRODUCTS. Intent Research Scientific Journal, 2(5), 162-166. Retrieved from https://intentresearch.org/index.php/irsj/article/view/113

6. Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2023). GRAIN RAW MATERIALS AND THEIR CLASSIFICATION. Intent Research Scientific Journal, 2(5), 61-64. Retrieved from https://intentresearch.org/index.php/irsj/article/view/97