CaTe-Ca3In-CaIn KVAZIÜÇLÜ SİSTEMİN LİKVİDUS SƏTHİNİN PROYEKSİYASI Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

94

KiMYA PROBLEML9R1 № 1 2016

UOT 546.41.24+41.682+41.682

CaTe-CasIn-CaIn KVAZIÜCLÜ SiSTEMiN LiKViDUS S8THiNiN

PROYEKSiYASI

N.i.Yaqubov

Baki Dövlat Universiteti AZ1148 Baki, Z.Xalilov küg., 23, e-mail: nagiyagubov@rambler. ru

Diferensial-termiki (DTA), rentgenfaza (RFA), mikroqurulu§ (MQA), elaca da sixligin va mikrobarkliyin ölgülmasi vasitasila CaTe-Ca3In-CaIn kvaziüglü sisteminin daxili kasiklarinda (CaTe) 0,3(Ca 3In) 0,7-(CaTe) 0,3(CaIn) 0,7, Ca 3In)0,95(CaTe) 0,05-

(CaIn)o,95 (CaTe) 0,05 va Ca0,ßIn0,4-CaT faza tarazligi tadqiq edilmi§ va onlarin faza diaqrami qurulmu§dur. Müayyan edilmi§dir ki, har üg kasik qeyri-kvazibinardir. Naticada CaTe-Ca3In-CaIn kvaziüglü sisteminin likvidus sathinin proyeksiyasi qurulmu§dur. Agar sözlsr: qeyri- kvazibinar, evtektika, mikrobarklik, solidus, likvidus.

GiRi§

II qrupun asas yarimqrup elementlari, o cümladan kalsium aktiv element oldugu ü9ün bir 90X metallarla intermetallik birla§malar amala gatirir. Kalsium indium elementi ila CaIn2, CaIn va Ca3In kimi intermetallik birla§malar amala gatirir. Bu tip birla§malarin elektron sanayesinda tatbiq sahalari halalik kifayat qadar öyranilmami§dir [1,2].

Malumdur ki, kalsium xalkogenidlari ila III qrup elementlarinin xalkogenidlari arasinda kimyavi qar§iliqli tasir zamani alinan Ü9IÜ birla§malar lüminessent xassalara malik materiallar kimi lüminoforlarda istifada olunurlar [3-7]. indium xalkogenidlari va onlar asasinda alinmi§ yeni intermetallik va xalkogenidli fazalar yarimke9irici materiallar kimi elektron sanayesinin müxtalif sahalarinda istifada olunurlar [8-10]. Ca-In-Te ü9lü sistemin xalkogenid tarafdan bir sira daxili

kasiklar bizim tarafimizdan tadqiq edilmi§dir [11-17]. Ca3In-CaTe sistemi isa tadqiq edilmami§dir.

Hazirki i§in maqsadi CaTe-Ca3In-CaIn kvaziü9lü sisteminin daxili kasiklarinda (CaTe)o,3(Ca3In)o,7-(CaTe)o,3(CaIn)o,7, Ca3In)o,95 (CaTe)o,o5 -(CaIn)o,95 (CaTe)o,o5 va Ca0,6In0,4-CaTe faza tarazligini tadqiq etmakla, onlarin faza diaqramlarini qurmaqdan, yeni prspektivli fazalari a§kar etmakdan va kvaziü9lü sistemin likvidus sathinin proyeksiyasinin qurmaqdan ibaratdir.

Ca3In birla§masi 765oC-da konqruyent ariyir va kubik sinqoniyada kristalla§ir , qafas sabiti: a = 7.86; sixligi p = 3.15 q / sm3 [ 18].

CaTe birla§masi 151ooC-da konqruyent ariyir va kubik qafas tipind a kristalla§ir, qafas parametri: a =6.348 Ä; faza qrupu Fm-3m, sixligi p =4.354 q/sm3-dir [19].

TacRÜBi HiSSa

Ca3In va birla§malari elementlardan ampula metodu ila sintez edilmi§dir. CaTe birla§masi sintez edilarkan kvars ampulanin daxili qrafitlandirilmi§dir. Sintez avvalca 2oo-250°C temperatur intervalinda 2 gün saxlanilmi§ va har dafa silkalanmakla aparilmi§dir. Sonra sintez temperaturu 50ooC-a 9atdirilmi§ va bir gün hamin temperaturda

sirkalanmakla aparilmi§dir. Daha sonra sintez 1ooo-1100°C temperatur intervalinda 8 saat müddatinda aparilmi§dir. CaTe birla§masini tam t arkibda almaq ü9ün, alinmi§ ovuntu narin azilarak, 2oo atm. tazyiqinda preslanmi§ va ampulada 1200°C-da 2 saat müddatinda barkfazali sintez aparilmi§dir. Sonra temperatur 7oooC-a 9atdirilmaqla, 100 saat

müddatinda homogenla§dirilmi§dir. CaTe birlaçmasini tamiz halda alindiqdan sonra ûçlû arintilarinin sintezi Ca3In va CaTe komponentlarinin 0.133 Pa tazyiqina kimi havasi sorulmu§ kvars ampulada stexiometrik tarkibda götürmakla aparilmi§dir.

örintilar homogenlaçdirildikdan sonra fiziki-kimyavi analiz metodlari (DTA, RFA, MQA , sixligin va mikrobarkliyin ö^ülmasi ) vasit asila tadqiq edilmi§dir.

Nümunalarin DTA analizi alçaqtezlikli NTR-73 markali pirometrda aparilmi§dir. Termocüt kimi xromel-alümeldan istifada edilmi§dir. Nümunalarin qizma sürati 10oC/daq olmuçdur.

örintilarin rentgenoqrafik analizi D-2 PHASER markali rentgen difraktometrinda aparilmi§dir. Bu zaman CuKa §üalanmadan va Ni- süzgacdan istifada edilmi§dir.

Mikroqurulu§ analizi MÍM-8 markali mikroskopda hayata keçirilmi§dir. Faza sarhadlarini müayyan etmak üçün aydinlaçdirici kimi 20 %-li HNO3 + H2O2 = 1:1 nisbatinda mahlul götürülmü§dür.

Mikrobarklik PMT-3 markali mikroskopda ôlçûlmûçdûr. Nümunalarin sixliqlari piknometrik üsulla tayin edilmiçdir, doldurucu mahlul kimi toluol götürülmü§dür.

ÍN MÜZAKÍRaSÍ

CaTe-Ca3In-CaIn kvaziûçlû sistemin likvidus sathinin proyeksiyasi

Kvaziüçlü sistemin daxilinda ^lü evtektik tarazligin koordinatini müayyan etmak üçün (CaTe)0,3(Ca3In)0,7-

(CaTe)o,3(CaIn)o,7, CaTe-(CaIn)o,3(Ca3In)o,7 va (CaTe)o,o5 (Ca3 In)o,95 -(CaTe)o,o5 (CaIn)o,5

tarkibli kasiklar tadqiq edilmiçdir. CaTe-Ca3In-CaIn kvaziüçlü sistemin likvidus sathinin proyeksiyasinin qurulmasinda adabiyyatda öyranilmi§ Ca-In sistemindan da istifada edilmiçdir [1].

1. Ca-In sistemi

Ca-In sistemi [1,2] içinin müalliflari tarafindan fiziki-kimyavi analiz metodlari vasit asila tadqiq edilmiç va onun faza diaqrami qurulmuçdur (§ak.1). Sistemin faza diaqrami kvazibinar olub, evtektik tiplidir. Sistemda CaIn2, CaIn va Ca3In tarkibli ^ birlaçmanin amala galdiyi göstarilir. Har ^ birlaçma uygun olaraq, 765, 895 va 835oC-da konqruyent ariyir. Sistemda dörd evtektik tarkibin amala galdiyi müayyan edilmiçdir. Ca va In elementlarinin bir-birinda hall olmasi açkar edilmamiçdir. Ca va Ca3In komponentlarinin birga kristalla§masi ikili evtektikada ba§a çatir, tarkibinda 10 at. % In olan arintinin arimasi 632oC-dir. Digar evtektika Ca3In va CaIn birlaçmalari arasinda

amala galir, tarkibi 35 at. % In olan arintinin arimasi 660oC-dir. ^üncü evtektika CaIn va CaIn2 birlaçmalari arasinda amala galmiçdir. Evtektikanin tarkibi 56.9 at. % In, temperaturu 783oC-dir. Nahayat CaIn2 va In arasinda cirla§mi§ evtektika amala galir, arimasi indium elementinin arima temperaturuna yaxin olub, 156oC-da ariyir. Ca-Ga sisteminda farqli olaraq, Ca-In sisteminda amala galan birlaçmalarin sayi va arima xarakteri farqlidirlar. Ca-In sisteminda amala galan birlaçmalarin hamisi davamli birlaçmalar oldugu halda, Ca-Ga sisteminda yalniz CaGa 2 birlaçmasi davamlidir. Qalan birlaçmalarin hamisi parçalanaraq inkonqruyent ariyirlar.

96

CaTe-Ca3In-CaIn KVAZIÛÇLÛ SÍSTEMÍN LÍKVÍDUS S9THÍNÍN

at %

§ak.1. Ca-In sisteminin faza diaqrami.

Cadval 1. Ca-In sisteminda amala galan birlaçmalarin kristallik quruluçlari

Birlaçmalar Prototip Pirson simvolu faza qrupu Qafas parametrlari, Â ödabiyyat

a c

CaIn2 CaIn2 hP6, P6/mmc 4.895 7.750 [2]

CaIn CsCl cP2, Pm3m 3.856 - [1]

Ca3In - - 7.860 - [1]

Ca-In sistemlarinda amala galan birlaçmalarin kristallokimyavi xassalari c adval 1-da verilmi§dir.

Ca-In sisteminda amala galan CaIn2 tetraqonal sinqoniyada kristallaçir, Caín va Ca3In birlaçmalari isa kubik sinqoniyada kristallaçirlar.

2. (CaTe)0,3(Ca3In)0,7 - (CaTe)0,3(CaIn)0,7 qeyri-kvazibinar kasiyi

Ca-In-Te üçlü sisteminin bir hissasi olnan CaTe-Ca3In-CaIn müstaqil qatiliq ûçbucaginda ûçlû evtektik nöqtanin koordinatini müayyanla§dirmak üçün ikifazali arintilardan ibarat (CaTe)0,3(Ca3In)0,7-(CaTe)0,3(CaIn)0,7 kasiyinda kimyavi qarçiliqli tasirin xarakteri öyranilmi§dir. Bunun ûçûn ikifazali tarkiblar sintez edilmi§ va 600oC-da 100 saat müddatinda saxlanilmaqla tarazliq vaziyyatina gatirilmiçdir. Sonra arintilar fiziki-kimyavi analiz metodlari vasitasila tadqiq edilmiçdir.

(CaTe)0,3(Ca3In)0,7-(CaTe)0,3(CaIn)0,7 kasiyinin arintilarinin diferensial-termiki analizi zamani termoqramlarda ûç endotermiki effektlarin alindigi müayyan edilmiçdir. Sistemda termiki effektlarin çox olmasi mürakkab qar§iliqli tasirin ba§ verdiyini göstarir.

Sistemin arintilarinin faza tarkibinin araçdirilmasi ûçûn mikroquruluç analizi aparilmiçdir. Müayyan edilmiçdir ki, 0-100 mol % CaTe sahasinda olan arintilarin hamisi ûçfazalidir.

t,0C

1400

1200

1010o 1000

S00 710o б00

400

M

M+ CaTe

M+ CaTe+Ca3In

M+ CaTe+CaIn

E7 б300

Ca3In+ CaTe+CaIn

9S0o

780o

(CaTe)0,3(Ca3In)0,7(S1) 20 40 б0 SO (CaTe)0,3(CaIn)0,7 (S2)

mol %

§эк.2. (CaTe)0,3(Ca3In)0,7-(CaTe)0,3(CaIn)0,7 kэsiyinin faza diaqrami.

Diferensial-termiki vэ mikroqurulu§ analizlэrinin nэticэlэrinэ эsasэn

(CaTe)0,3(Ca3In)0,7-(CaTe)0,3(CaIn)0,7 kэsiyinin faza diaqrami qurulmuçdur (§эк2). ^sik kvaziüçlü CaTe-Ca3In-CaIn sistemin daxilindэn ûçfazali sahэdэn keçir vэ qeyri-kvazibinardir. ^sik ûçlû evtektikani 40 mol % (CaTe)0,3(CaIn)0,7 tэrkibdэ kэsir. Diferensial-termiki vэ mikroqurulu§ analizlэrinin nэticэlэrini dэqiqlэ§dirmэk mэqsэdilэ эrintilэrdэ rentgenfaza analizi dэ apanlmi§dir. Nэticэdэ mü эууэп edilmiçdir ki, sistemin эrintilэrinin difraktoqramlarinda

mövcud difraksiya xэtlэri CaTe, Ca3In vэ CaIn komponentlэrin difraksiya xэtlэrinin qariçigmdan ibarэtdir, yэni эrintilэr ûçfazalidirlar.

Nэhayэt, DTA vэ MQA-nin nэticэlэrini rentgenfaza analizi dэ tэsdiq edir.

örintitarin termiki analizinin, mikrobэrkliklэrinin vэ xüsusi çэkilэrinin ölçmэlэrinin nэticэlэri cэdvэl 2- dэ verilmiçdir. Cэdvэl 2-dэn göründüyü kimi эrintilэrin mikrobэrkliyinin üç fэrqli qiymэti alrnmi§dir.

Calval 2. (CaTe)0,3(Ca3In)0,7-(CaTe)0,3(CaIn)0,7 kэsiyindэ эrintilэrin tэrkibi, DTA rntic эlэri, _mikrobэrkliklэrinin vэ sixhqlanrnn tэrkibdэn asililigi_

Tэrkib, mol % Termiki, qizma effektbri, 0C Sixliq, q/sm3 Fazalarin mikrobэrkliklэri, MPa

(CaTe)o,3 (Ca3In)o,7 (CaTe)o,3 (CaIn)o,7 CaTe Ca3In CaIn

P=0.05 H P=0.20 H

100 0.0 710,1010 3.20 - - -

90 10 б30,700,1070 3.25 18б0 1380 -

80 20 б30,б70,1100 3.55 18б0 1380 -

70 30 б40,1100 3.59 18б0 1380 1б30

98 CaTe-Ca3ln-CaIn KVAZIÛÇLÛ SÍSTEMÍN LÍKVÍDUS S9THÍNÍN

65 35 630,1115 3.70 - - 1650

60 40 630,665,1120 3.80 - - 1650

50 50 630,680,1120 3.90 1860 - 1650

40 60 630,720,1115 4.18 1860 - 1650

30 70 630,740,1100 4.25 1860 1380 -

20 80 630,755,1080 4.30 - - -

10 90 630,765,1030 4.40 - - -

0.0 100 780,980 4.40 - - -

Mikrobarkliyin 1860 MPa qiymati CaTe-un, 1380 MPa qiymati Ca3In-un va 1630-1650 MPa qiymati isa CaIn birla§masinin mikrobarkliyina uygundur.

örintilarinin xüsusi çakilari tarkibdan asili olaraq xatti dayiçir.

Belalikla, tadqiqatlar asasinda (CaTe)0,3(Ca3In)0,7-(CaTe)0,3(CaIn)0,7 kasiyi-nin faza diaqrami qurulmu§ va müayyan edilmi§dir ki, kasiyin faza diaqrami qeyri-kvazibinardir. Sistemda ilkin komponentlar asasinda bark mahlul sahasi a§kar edilmami§dir.

Э. (Саэ1п)o,95(CaTe)0,05 - (CaIn)o,95((

Ca3In)0,95(CaTe)0,05-(CaIn)0,95(CaTe)0,05 kasiyi CaTe-Ca3In-CaIn kvaziüçlü sisteminin qeyri-kvazibinar kasiyidir. Bu ikifazali arintilardan müxtalif nisbatlarda arintilar 800-1000oC temperatur intervalinda sintez edilmi§dir. örintilar tarazliq halina gatirilmak üçün 600oC-da 150 saat müddatinda termiki emal edilmi§dir.

Tarazliq halina gatirilmi§ arintilar fiziki-kimyavi analiz metodlari ila tadqiq edilmi§dir. Diferensial-termiki analizi zamani sistemin bütün arintilarinin termoqramlarinda üç endotermik effektlar mü§ahida edilir. Sistemda termiki effektlarin çox olmasi onu göstarir ki, komponentlar arasinda mürakkab qarçiliqli tasir ba§ verir.

örintilarin mikroqurulu§ analizinin naticalarina asasan açkar edilmi§dir ki, sistemda ücfazali sahalar mövcuddur.

Diferensial-termiki, mikroqurulu§

analizlarinin naticalarini tasdiq etmak ^ün

aTe)0,05 kasiyinda qarçiliqli tasir

Ca3In)0,95(CaTe)0,05-(CaIn)0,95(CaTe)0,05 kasiyinin müxtalif sahalarindan olan arintilarin rentgenfaza analizi aparilmi§dir. Müayyan edilmi§dir ki, arintilarin rentgenoqramlarinda CaTe, va CaIn birlaçmalarinin difraksiya xatlari içtirak edir.

Belalikla, Ca3In)0,95(CaTe)0,05-

(CaIn)0,95(CaTe)0,05 kasiyinin arintilarinin ûçfazali oldugu müayyan edilmiçdir.

Sistemin arintilarinin mikrobark-liklarinin ö^ülmasi zamani, mikrobarkliyin üç farqli qiymatlari alinmiçdir. Mikrobarkliyin (1860-1890) MPa qiymati CaTe-un mikrobarkliyina, 1380 MPa qiymati Ca3In-un, 1630 MPa qiymati CaIn birlaçmasinin mikrobarkliyina uygundur.

Fiziki-kimyavi analiz metodlarinin naticalarina asasan Ca3In)0,95(CaTe)0,05-(CaIn)0,95(CaTe)0,05 kasiyinin faza diaqrami qurulmuçdur (§ak.3).

t,oC 1000

800 750o 710o

600

400

875o

780o

(Ca3ln)0,95(CaTe)0,05(S3) 20

40

mol %

60

80 (CaIn)0,95(CaTe)0,05(S4)

§ak.3. Ca3In)0,95(CaTe)0,05- (CaIn)0,95(CaTe)0,05 kasiyinin faza diaqrami.

Ca3ln)0,95 (CaTe)0,05 -(CaIn)0,95(CaTe)0,05 kasiyi CaTe-Ca3In-CaIn tabeli ü9bucaqlarinin sahasindan ke9diyi ü9ün qeyri-kvazibinardir. Kasik ikili evtektik tarazliq ayrisini va iki tarafda Ü9IÜ evtektikanin tarkibini 630oC-da kasir. ikili evtektik tarazliq ayrisini 35 mol % (CaIn)0,95(CaTe)0,05 tarkibda kasir. 0-35 mol % (CaIn)0,95(CaTe)0,05 sahada mayedan Ca3In ilkin kristallari ayrilir. Bu saha (M+Ca3In) fazasindan ibaratdir. Takrar 9ökma naticasinda (M + CaTe + Ca3In)-dan ibarat ü9fazali saha amala galir.

35-100 mol % (CaInV ,95(CaTe)0,05

qatiliq

intervalinda mayedan CaIn birla§masinin ilkin kristallari 9ökür. Takrar 9ökma naticasinda 60100 mol % (CaIn)0,95(CaTe)0,05 intervalda üfazali (M + CaTe + Ca3In) saha amala galir. Solidus xattindan a§agida sistemin bütün arintilari (CaTe + Ca3In +CaIn) ü9fazalidir.

Belalikla, tadqiqatlar naticasinda Ca3In)0,95 (CaTe)0,05 -(CaIn)0,95 (CaTe)0,05 kasiyinin faza diaqrami qurulmu§ va müayyan edilmi§dir ki, faza diaqrami qeyri-kvazibinardir. Sistemda ilkin komponentlar asasinda bark mahlul sahalari müayyan edilmami§dir.

4. Ca0,6In0,4-CaTe sisteminda qar^iliqli tasir

Ca0,6In0,4-CaTe sisteminda ba§ veran qar§iliqli tasirin xarakterini aydinla§dirmaq ü9ün sistem geni§ qatiliq intervalinda tadqiq edilmi§dir.

Ca0,6In0,4-CaTe sisteminin arintilari Ca0,6In0,4 va CaTe komponentlarindan 900-1200oC temperatur intervalinda sintez edilmi§dir. Homogenla§dirma aparmaq maqsadila arintilar 600oC-da 200 saat müddatinda termiki emal edilmi§dir. Homogenla§dirmaya mikroqurulu§ va diferensial-termiki analiz metodlari vasitasila nazarat edilmi§dir.

Ca0,6In0,4-CaTe sisteminin arintilari 050 mol % CaTe qatiliq intervalinda kompakt halinda oldugu halda, 50-100 mol % CaTe intervalda isa ovuntu halinda alinir. Sistemin CaTe-la zangin olan arintilari suya va üzvi halledicilara qar§i az davamlidirlar. Onlar HNO3, HCl tur§ularinda va qüvvatli qalavilarda (NaOH, KOH) yax§i hall olurlar. Nümunalarin homogenla§dirilmasi ba§a 9atdirildiqdan sonra sistemin arintilarinin fiziki-kimyavi analizi aparilmi§dir.

mol %

§эк. 4. Ca0,6In0,4-CaTe sisteminin faza diaqrami.

Homogenta§dirilmi§ nümunэlэr fiziki-kimyэvi analiz metodlari (DTA, RFA, MQA sixligin vэ mikrobэrkliyin ölçülmэsi) vastasi ilэ tэdqiq edilmi§dir.

Diferensial-termiki analizin rnticэsinэ эsasэn müэyyэn edilmi§dir ki, Ca0,6In0,4-CaTe sisteminin эппШэпшп termoqram-larinda 3 endotermiki effekttar mü§aЫdэ edilir. Sistemdэ 0-100 mol % CaTe qatiliq intervalinda solidus хэШ üzrэ 630oC dэrэcэdэn ibaret izotermik effektlэr alinir ki, onlar da ^lü evtektik temperaturuna uygundur.

Ca0,6In0,4-CaTe sisteminin эrintilэrinin mikroqurulu§ (MQA) analizi göstэrir ki, 0-100 mol % CaTe qatiliq intervalinda bütün эппШэг ûçfazalidir. Sistemdэ ilkin komponentlэr эsaslnda bэrk mэhlul sahэsi müэyyэn edilmэmi§dir. Nümunэlэrin rentgenfaza analizinin nэticэlэri göstэпг ki, sistemin araliq

эппШэпшп difraktoqramlarinda ûç fazanin difraksiya xэtlэri içtirak edir. Bu isэ onu göstэrir ki, Ca0,6In0,4-CaTe sistemi CaTe-Ca3In-CaIn üçlü sisteminin qeyri-kvazibinar kэsiyidir.

Fiziki-kimyэvi analiz metodlarinin nэticэlэrinэ эsasэn Ca0,6In0,4-CaTe sisteminin faza diaqrami qurulmuçdur ( §эк3 ). Sistem ikili evtektik tarazliq эyrisini 8 mol % CaTe tэrkibdэ vэ 5 mol % CaTe qatiliqda isэ üçlü evtektika sahэsindэn keçir. 8-100 mol % CaTe qatiliq intervalinda maye fazadan CaTe birlэ§mэsinin ilkin kristallari ayrilir. Tэkrar kristallaçma nэticэsindэ (M+CaTe+CaIn)-dэn ibarэt ûçfazali эrintilэr kristallaçirlar. Solidus xэttindэn açagida sistemdэ

(Ca3In+CaTe+CaIn)-dan ibarэt ûçfazali эrintilэr kristallaçirlar. Tэdqiqatlar nэticэsindэ CaTe-Ca3In-CaIn kvaziüçlü sisteminin likvidus sэthinin proyeksiyasi qurulmuçdur (§эк4).

Cadval 2. Ca0,6In0,4-CaTe sisteminin эrintilэrinin tэrkibi, DTA, sixliqlarinin vэ _mikrobэrkliklэrinin ölçülmэlэrinin nэticэlэri_

Tэrkib, mol % Termiki qizma effekti, 0C Sixlig, q/ sm3 Fazalarin mikrobэrkliyi, MPa

Ca0,6In0,4 CaTe Ca3In CaIn CaTe

P=0.15 N

100 0,0 650,700 3.52 1630 - -

95 5,0 630,685 3.60 1640 1380 -

90 10 630,670,750 3.65 1635 1370 -

SO 20 630,670,900 3.70 1640 - -

70 30 630,675,1030 3.75 1640 1370 1870

60 40 630,670,1125 3.80 - - 1870

50 50 630,670,1200 3.92 - - 1860

40 60 630,670 4.05 - 1380 -

30 70 630,670 4.15 - - -

20 80 630,670 4.22 - 1370 1860

10 90 630,670 4.30 - - 1860

0,0 100 1510 4.35 - - 1860

CaIn

Çak. 4. CaTe-Ca3In-CaIn kvaziüçlü sisteminin likvidus sathinin proyeksiyasi.

l.CaTe, 2- Ca3In, 3- CaIn.

Belalikla, CaTe-Ca3In-CaIn kvaziüçlü sisteminin likvidus sathinin proyeksiyasini qurmaq va daxilinda ûçlû evtektikanin koordinatini va temperaturunu daqiqlaçdirmak üçün üç (Ca3In)o,95 (CaTe)o,o5 -

(CaIn)0,95(CaTe)0,05, (CaTe)0,3(Ca3In)0,7-

(CaTe)0,3(CaIn)0,7, Ca0,бIn0,4-CaTe daxili kasiklar tadqiq edilmi§dir. CaTe-Ca3In-CaIn

kvaziüçlü sisteminin daxilinda CaTe, Ca3In va CaIn birla§malarinin kristalla§ma sarhadlari müayyan edilmi§dir. CaTe birlaçmasinin kristallaçma sahasi e1E7 va e3E7 monovariant tarazliq ayrilari ila ahata olunmuçdur. Ca3In birlaçmasinin kristallaçma sahasi e1E7 va e2E7, CaIn birlaçmasi isa e2E7 va e3E7 monovariant tarazliq ayrilari ila hüdudlanmi§dir.

102 CaTe-Ca3In-CaIn KVAZIUCLU SiSTEMiN LiKViDUS SOTfflNiN

REFERENCES

1. Bruzzone G.I., Ruggiero A.P. Calcium-indium binary alloy phase diagram. J. Less. Comman. Met. 1964, no.7, pp.368372.

2. Iandelli A. Structure, characterized by an ordered distribution of all atoms. Z. Anorg. All.Chem. 1964, Bd.330, pp. 221232.

3. Physics and chemistry of the compounds An BV . Moscow.: Publ. Mir, 1970, 624 p.

4. Georgobiani A.N., Tagiev B.C., izzatov B.M., Jabbarov R.B. The photo luminescence of CaGa2S4 and doped whiz Rare -Earth elements. Cryst. Res. Technol., 1996, vol. 31, pp. 849-852.

5. Tagiev B.G., Tagiev O.B., Dzhabbarov R.B., Musaeva N.N., Kasimov U.F. Photoluminescence in Ca4Ga2S7:Ce3+ and Ca4Ga2S7:Pr3+ compounds. J.Neorgan. Materialy - Inorganic Materials. 2000, vol. 36, no. 1, pp.3-6. ( In Russian).

6. Guo C., Tang Q., Huang D., Zhang C., Su Q. Influence of co-doping different rare earth ions on CaGa2S4 : Eu2^ RE3+ (RE= Ln) phosphors. Journal of Physics and Chemistry of solids. 2007, vol.68, pp.217223.

7. Popov P.A., Fedorov P.P., Garibin E.A., Smirnov A.N, Gusev P.E., Krutov M.A. Thermal conductivity of Ca i_x _Hox F2+ x optical ceramics. J. Neorgan. Materialy - Inorganic Materials. 2012,vol. 48, no. 8, pp.557-560. (In Russian).

8. Petrusevich V.A., Sergeeva V.M. Optical and photoelectric properties of In2Te3. Fizika tverdogo tela - Physics of the Solid State, 1960, no. 2, pp.2858 -2862. (In Russian).

9. Zorina E.L., Guliev T.N. Infrared absorption of monocrystallic InSe. Optika i spektroskopia - Optics and Spectroscopy. 1967, vol.22. B6. pp.919-923. (In Russian).

10. Kolomiec B.T., Ryvkin S.M. Photoelectric properties of sulphide and selenide of indium.

Jurnal tehnicheskoy fiziki - Technical Physics. 1974, no. 19. pp.2041-2046. (In Russian).

11. Jagubov N.I., Aliev I.I., Musaeva R.L., Veliev S.A., Gasymov V.A. Research into nature of interaction in the triple system Ca-In-Te. / Xth International Kurnakov meeting on physical-chemical analysis. Samara, 2013, pp.105-107. (In Russian).

12. Jagubov N.I., Aliev I.I., Mehtieva S.A., Culeymanova M.G. Physical-chemical research into the triple system CaTe-In-Te and plotting of liquidus surface projection. Collected materials of the conference «Fundamental and applied aspects of new highly effective materials. Voronej, 2013, p.183. (In Russian).

13. Yaqubov Y.N., Aliyev ii., ismayilov F.i. Phase diagram of CaIn2-CaTe system. Az.Kimya jurnali - Azerbaijan Chemical Journal. 2014, no.1. pp. 70-74. (In Azerbaijan).

14. Yaqubov N.i. 9liyev i.i Phase diagram of Ca3In-CaTe system. BDU Xeberleri -News Baku University, 2014, no.3, pp. 1823. (In Azerbaijan).

15. Yaqubov N.I., Aliyev I.I, Babanli K.N., Shahbazov M.H. Nature of chemical interaction in the system Te-CaTe. Collected papers. 2014, pp.32-35. (In Azerbaijan).

16. Yagubov N.I., Aliyev I.I., Veliyev C.A., Ali Riza KUL. Likvidus Surface Projection for the CaTe-In-Te Quasi-ternary system. Jurnal of Allous and Compound. 2014. pp.1-6.

17. Bruzzone G., Ruggiero A.P. Calcium-indium binary alloy phase diagram. J. Less-Common Metals, 1964, no. 7, pp. 368-372.

18. Luo H., Greene R.G., Ghadehart K.L., Ruoff A.L. Structural phase transformations and the equations jf state of calcium chalcogeneds at high pressure. Phys. Rev. B. Solid. State. 1994, vol.50, pp.16233-16238.

102 CaTe-CasIn-CaIn KVAZIUCLU SiSTEMiN LiKViDUS S9THiNiN

LIQUIDUS SURFACE PROJECTION FOR CaTe-Ca3In-CaIn QUASI-TERNARY SYSTEM

N.I.Yaqubov

Baku State University

Z.Xalilov str., 23, Baku AZ 1148, Azerbaijan Republic; e-mail: nagiyagubov@rambler. ru

Using differential-thermal (DTA), X-ray diffraction (XRD), microstructure (MSA) analyses, as well as micro hardness measurements and density determination, internal sections (CaTe)0,3(Ca3In)0,7- (CaTe)0,3 (CaIn )0,7; Ca3In)0,95 (CaTe)0,05- (CaIn)0,95 (CaTe)0,05 and Ca0,6In0,4-CaTe of quasi-ternary system CaTe-Ca3In-CaIn have been examined and their phase diagrams built. It found that all of these sections are non-quasi-binary. As a result, the projection of liquidus surface of quasi-ternary system CaTe-Ca3In-CaIn built. Keywords: non-quasi-binary, eutectic, microhardness, liquidus, solidus.

ПРОЕКЦИЯ ПОВЕРХНОСТИ ЛИКВИДУСА КВАЗИТРОЙНОЙ СИСТЕМЫ CaTe-Ca3In-CaIn

Н.И.Ягубов

Бакинский государственный университет AZ 1148 Баку, ул. З.Халилова, 23; e-mail: nagiyagubov@rambler. ru

Методами дифференциально-термического (ДТА), рентгенофазового (РФА), микроструктурного (МСА) анализов, а также измерением микротвердости и определением плотности исследованы внутренние разрезы (CaTe)0,3(Ca3In)0,7-(CaTe)o,3(CaIn)o,7, Ca3In)0,95(CaTe)0,05- (CaIn)0,95(CaTe)0,05 и Ca0,6In0,4-CaTе квазитройной системы CaTe-Ca3In-CaIn и построены их фазовые диаграммы. Установлено, что все указанные разрезы являются неквазибинарыми. В результате построена проекция поверхности ликвидуса квазитройной системы CaTe-Ca3In-CaIn. Ключевые слова: неквазибинарный,, эвтектика, микротвердость, солидус, ликвидус.

Redaksiyaya daxil olub 14.12.2015.