Научная статья на тему 'БЮДЖЕТ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ВА УНИНГ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

БЮДЖЕТ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ВА УНИНГ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
105
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Давлат бюджети / стратегия / дастурий бюджетлаштириш / давлат молияси / ўрта ва узоқ муддатли режалаштириш. / Государственный бюджет / стратегия / програмнқй бюджет / государственные финансы / среднесрочное и долгосрочное планирование.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшназаров Тўлқин Шералиевич

Мақолада сўнги йилларда мамлакат молия тизимида амалга оширилган ислоҳотлар, Ўзбекистон Республикаси давлат молиясини бошқариш тизимини такомиллаштириш стратегияси унинг туб моҳияти ва унинг асосий йўналишлари кўрсатилган. Шунингдек, «Дастурий бюджетлаштириш» ва уни жорий этиш, бюджет муносабатларини такомиллаштиришда Давлат бюджетини ўрта ва узоқ муддатли режалаштириш таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ БЮДЖЕТНЫХ ОТНОШЕНИЙ И ЕГО ПЕРСПЕКТИВЫ

В статье освещены реформы, осуществленные в финансовой системе Республики Узбекистан за последние годы, стратегия совершенствования системы управления государственными финансами страны, ее сущность и основные направления. Также анализируется программное бюджетирова­ ние и его внедрение, среднесрочное и долгосрочное планирование государственного бюджета в улучшении бюджетных отношений.

Текст научной работы на тему «БЮДЖЕТ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ВА УНИНГ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

Эшназаров Тул^ин Шералиевич,

иктисод фанлари доктори, Тошкент молия институти "Молия" кафедраси профессори вазифасини бажарувчиси

БЮДЖЕТ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ВА УНИНГ ИСЩБОЛЛАРИ

УУК : 336.14

ЭШНАЗАРОВ Т.Ш. БЮДЖЕТ МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ВА УНИНГ ИСТИЦБОЛЛАРИ

Маколада сунги йилларда мамлакат молия тизимида амалга оширилган ислох,отлар, Узбекистан Республикаси давлат молиясини бошкариш тизимини такомиллаштириш стратегияси унинг туб мох,ияти ва унинг асосий йуналишлари курсатилган. Шунингдек, «Дастурий бюджетлаштириш» ва уни жорий этиш, бюджет муносабатларини такомиллаштиришда Давлат бюджетини урта ва узок муддатли режалаштириш тах,лил килинган

Таянч сузлар: Давлат бюджети, стратегия, дастурий бюджетлаштириш, давлат молияси, урта ва узок муддатли режалаштириш.

ЭШНАЗАРОВ Т.Ш. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ БЮДЖЕТНЫХ ОТНОШЕНИЙ И ЕГО ПЕРСПЕКТИВЫ

В статье освещены реформы, осуществленные в финансовой системе Республики Узбекистан за последние годы, стратегия совершенствования системы управления государственными финансами страны, ее сущность и основные направления. Также анализируется программное бюджетирование и его внедрение, среднесрочное и долгосрочное планирование государственного бюджета в улучшении бюджетных отношений.

Ключевые слова: Государственна бюджет, стратегия, програмнкй бюджет, государственные финансы, среднесрочное и долгосрочное планирование.

ESHNAZAROV T. SH. MODERNIZATION OF BUDGETARY RELATIONS AND ITS PERSPECTIVES

In the article is highlighted reforms carried out in Republic of Uzbekistan's financial system in recent years, the strategy for improving the public finance management system of the country, its essence and main directions. It also analyzes program budgeting and its implementation, medium and long-term planning of the state budget in improving budgetary relations

Key words: State budget, strategy, program budget, public finance, medium and long term planning.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

Кириш.

Сунги йилларда мамлакатимизда кабул килинган 2017-2021 йилларга мулжалланган Харакатлар стратегияси доирасида олиб бори-лаётган ислохотлар жумладан Давлат молияси тизимида хам бир катор туб узгаришлар амалга оширилди. Уни ислох килиш стратегияси кабул килинди. Ушбу тизим хам боскичма боскич жахон молия стандартларига мослаштириб борилмокда. Умумэътироф этилган халкаро тажрибалар амали-ётга татбик, этилмокда. Пировард натижада мам-лакатнинг иктисодий инвестициявий жозибадор-лиги ошишига, шунингдек, молия тизимининг шаффофлиги ва бюджет маблаFларининг сама-рали ишлатилишига эришилади.

Тадк,ик,от долзарблиги. Давлат бюджети тизимида Дастурий бюджетлаштириш ва урта ва узок муддатли режалаштиришни тулик жорий этиш, бюджет муносабатларини такомиллашти-ришда энг мухим омиллардан бири хисобланади. Бугунги кунда ушбу тизимларни куллашга харакат килинаётган булсада, амалиётга тулик жорий этилмаган.

Тадцицот методологияси.

Тадкикот давомида жахонда Дастурий бюджетлаштириш ва урта ва узок муддатли режа-лаштириш жорий этиш ва унинг афзалликлари курсатиб утилган. Бунда халкаро молиявий муас-сасалар тажрибаси жумладан Жахон банкининг Давлат харажатлари ва молиявий хисобдорликни бахолаш "PEFA" методологиясига таянилган. Маколани тайёрлаш жараёнида диалектик, тахлил ва синтез, индукция ва дедукция, илмий абстракция, монографик кузатув, тизимли ва киёсий тахлил усулларидан фойдаланилди.

Асосий натижалар.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев ташаббуси билан жамиятнинг жадал ривожланиши учун шарт-шароитлар яра-тиш, модернизация килиш ва барча сохаларни либераллаштириш буйича устувор йуналишларни амалга ошириш максадида кабул килинган 20172021 йилларга мулжалланган Харакатлар стратегияси1 доирасида Давлат молияси тизимида хам бир катор туб узгаришлар амалга оширилди.

Ушбу ислохотлар биринчи навбатда худудий молиявий бошкариш тизимларини янги боскичга кутариш ва олиб чикиш, махаллий бюджетлар-

1 Узбекистон Республикаси к,онун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда

нинг мустакиллигини ошириш оркали махаллий хокимликларнинг масъулиятини кучайтириш2, бюджет интизомини янада мустахкамлаш, Давлат бюджети туFрисидаги маълумотларининг очиклиги ва шаффофлигини таъминлаш хамда фукароларнинг бюджет жараёнларидаги ишти-рокини фаоллаштиришга каратилди.

Жумладан, 2020 йилдан бошлаб Давлат бюджети лойихаси илк бора Конун шаклида Парламент томонидан кабул килиш амалиётига утилиб бюджет харажатлари вазирлик ва идоралар кеси-мида тасдикланадиган булди. Махаллий бюджет-лар мустакил шакллантирилиб, худудий вакил-лик органлари томонидан тасдикланиши йулга куйилди. Шунингдек, «Фукаролар учун бюджет» ахборот нашри ташкил этилиб, "Очик бюджет" (Openbudget.uz) ахборот портали ишга туши-рилди. Давлат бюджети ижроси туFрисидаги маълумотлар миллий хамда Халкаро валюта жамFармасининг Давлат молиявий статистикаси (GFS) стандартларига мувофик эълон килина бошланди. Шу билан бир каторда худудларда махаллий бюджетлар даромадлари кушимча манбаларининг камида 10 фоизини жамоатчи-лик фикри асосида шакллантирилган тадбирларга йуналтириш амалиёти йулга куйилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 декабрдаги "Узбекистон Республика-сининг "2020 йил учун Узбекистон Республикаси-нинг Давлат бюджети т^рисида"ги Конуни ижро-сини таъминлаш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-4555-сон карорига асосан Молия вазирлиги томонидан бюджетдан молиялаштириладиган дастур ва лойихалар буйича сифат ва микдор курсаткичлари хамда бахолаш индикаторларини жорий килиш Узбекистон Республикаси Халк таъ-лими вазирлиги, СоFликни саклаш вазирлиги, Автомобиль йуллари кумитаси ва Сув хужалиги вазирлиги харажатлари буйича ишлаб чикилди ва Узбекистон Республикасининг "2021 йил учун Узбекистон Республикасининг Давлат бюджети туFрисида"ги конуни билан маблаFлар уларнинг дастурлари кесимида шакллантирилди.

Давлат молияси тизимида Жахон банкининг Давлат харажатлари ва молиявий хисобдорликни бахолаш "PEFA" методологияси хамда Халкаро валюта жамFармасининг шаффофлик кодекси

2 Муминов Н.Г. б Бюджет тизимидаги ислохотларни чукурлаштириш йуналишлари: демарказлаштириш-нинг хусусиятлари // Экономика и финансы (Узбекистан). 2019. № 12. С. 39-46.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

буйича бахолашлари утказилди. Уларнинг нати-жалари асосида Узбекистан Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 2020 йил 24 августдаги 506-сон карори билан 2020-2024 йилларда Узбекистан Республикаси давлат молиясини бошкариш тизи-мини такомиллаштириш стратегияси тасдикланди ва унинг асосий йуналишлари белгилаб олинди.

Давлат молияси тизимининг марказий ва асосий буFини, шубхасиз Давлат бюджети хисобланади.

Давлат бюджети иктисодиётни ривожланти-риш ва тартибга солиш билан бир каторда, ижти-моий соха хамда ундаги узгаришларни амалга ошириш учун зарур молиявий база булиб хиз-мат килади.

Давлат бюджети иктисодиётни ривожланти-риш ва тартибга солиш билан бир каторда, ижти-моий соха хамда ундаги узгаришларни амалга ошириш учун зарур молиявий база булиб хиз-мат килади.

"Макроиктисодий баркарорликни

мустахкамлаш ва иктисодий усишнинг юкори суръатларини саклаб колиш, жумладан, Давлат бюджети барча даражада мутаносиб, мил-лий валюта ва ички бозордаги нарх даражаси баркарор булишини таъминлаш - энг мухим усту-вор вазифамиздир"1.

Кабул килинган Стратегия билан давлат-нинг урта ва узок муддатли максадларига эришиш борасида стратегик урта муддатли истикболларини белгилаш, бюджет ташкилот-лари ва муассасалари хамда давлат улуши мав-жуд булган корхоналарнинг хисобини алохида юритиш, шунингдек, вазирлик ва идораларнинг бюджетдан ташкари маблаFларини консолидаци-ялашган бюджетда акс эттириш, махаллий бюд-жетларни мустакил равишда белгилаш имко-нини берадиган бюджетлараро трансферт-ларни хисоблашнинг шаффоф услубиятини ишлаб чикиш, давлат харидлари ва инвестици-яларини бошкариш самарадорлигини ошириш хамда давлат карзини бошкариш стратегиясини ишлаб чикиш, давлат активлари ва мажбурият-

1 Мирзиёев Шавкат Миромонович. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавоб-гарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайти-рилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь. -Тошкент: «Узбекистан», 2017. - 104 б.

ларини бошкариш учун мавжуд таваккалчили-кларни бахолашнинг самарали тизими жорий этиш назарда тутилди.

Бюджетдан маблаF олувчилар кесимида бюд-жетни таксимлаш ва уларнинг бюджет ваколат-ларини кенгайтириш механизмининг жорий эти-лиши билан бюджет ташкилотлари ва бюджетдан маблаF олувчиларнинг уз максадларини белгилаш ва уларга мувофик равишда аник тадбир-ларни режалаштириш имкониятлари хам кен-гайиб боради. Буларнинг натижасида бюджет маблаFларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириб, уларнинг натижадорлигининг таъмин-ланишига эришилади.

Айни пайтда «Дастурий бюджетлаштириш»ни жорий этишда мазкур тизимнинг афзаллик ва кам-чиликлари урганилишини, зарур булган меха-низмлар яратилишини, жорий ва янги тадбир-ларни молиялаштириш учун харажатларни аник белгилаш услублари ишлаб чикилишини такозо килади Бу эса уз навбатида, амалдаги бюджет тас-нифига узгартириш киритилиб, давлат харажат-ларини дастурлар буйича таснифлашни жорий этилиши талаб этади.

Бюджет муносабатларини такомиллашти-ришда халкаро тажриба Давлат бюджетини урта ва узок муддатли режалаштиришнинг устунли-гини курсатмокда. Бунда давлат молиявий сиёса-тининг баркарорлигига эришилади, хамда давлат-нинг ижтимоий ва иктисодий ривожланиш дастур-ларида кескин узгаришларнинг олди олинади.

Стратегиянинг устувор йуналишларидан бири бу солик-бюджет сиёсатига стратегик ёнда-шувни татбик этиш максадида урта муддатли бюджет асосларини ишлаб чикиш хамда йиллик бюджетни шакллантиришнинг янги «натижага йуналтирилган бюджет» тизимини жорий этиш2 хисобланади.

Хулоса ва таклифлар.

Бизнингча, Давлат бюджетини урта ва узок муддатли режалаштириш натижага йуналтирилган бюджетлаштириш принциплари асосида амалга оширилиши максадга мувофикдир.

Натижага йуналтирилган бюджетлаштириш - бу давлат сиёсатининг устуворликларини хамда бюд-

2 Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 24 августдаги "2020-2024 йилларда узбекистон республикаси давлат молиясини бошкариш тизимини такомиллаштириш стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги 506-сон карори. - https://lex.uz/docs/4966572.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

жет маблаFларидан фойдаланишнинг бевосита кутилаётган ва якуний натижалари жамоат учун мухимлигини инобатга олиб, давлат мак,садлари ва вазифалари буйича бюджет ресурслари так,симланишини таъминловчи бюджетни режа-лаштириш хамда ижро этилишини назорат к,илиш хисобланади1. Натижага йуналтирилган бюджет-лаштиришда ажратиладиган бюджет ресурслари ва уларнинг фойдаланилишидан кутилаётган натижалар уртасида узаро боFликликни таъ-минлаш асосий принцип хисобланади. Бунда бюджет маблаFларининг самарадорлиги айнан унинг натижаси билан улчанади.

Бюджет маблаFларини таксимловчилар натижага йуналтирилган бюджет доирасида, уртача муддатли ва узок муддатли истикболга мулжалланган стратегияни инобатга олган холда улар уз фаолиятида эришмок,чи булган стратегик максадларини, муайян сифат ва хажмдаги хиз-матлар ишлаб чикарилишини назарда тутувчи хамда аник тактик вазифалар хал этилишини таъминловчи дастурлар билан узининг харажат эхтиёжлари хажми ва тузилмасини асослайди.

Ушбу дастурлар узида, микдорий ва сифат жихатдан бахоланадиган ва кутилаётган, шунинг-

дек охирги натижаларнинг таърифини ва дастур-ларни амалга ошириш натижаларини улчаш учун курсаткичлар тизими хамда к,ийматини акс этти-ради.

Натижага йуналтирилган бюджетлашти-риш тизимига утилиши бюджет лойихасини мувофик,лаштириш боск,ичида дастурларни даст-лабки тарзда бахолаш, дастурларни амалга оши-ришда белгиланган максад ва натижаларга эри-шиш даражасини мониторинг килиш ва дастурларни бажаришни амалга ошириш самарадор-лигини бахолаш имконини бериб к,олмай, балки бюджет маблаFлари сарфланишининг самарадор-лигини хам оширади.

Бизнингча чет эл тажрибаларидан келиб чикиб, хамда давлат ва бюджет маблаFларини максадли сарфлаш нуктаи назаридан натижага йуналтирилган бюджетлаштириш тизимини кулланилиши нафакат бюджет маблаFларини самарадорлигини ошириш, балки бюджет сохасида конун бузилишлар, бюджет маблаFларини узлаштириш, максадсиз сарфлаш шунингдек, мавжуд коррупцион холатларни хам олдини олиш учун катта имкониятлар яратили-шига замин яратган булар эди.

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Шавкат Миромонович. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. Мамлака-тимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь. - Тош-кент: «Узбекистан», 2017. - 104 б

2. Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 24 августдаги "2020-2024 йилларда узбекистон республикаси давлат молиясини бошкариш тизимини такомиллаш-тириш стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги 506-сон карори https://lex.uz/docs/4966572.

3. Кильберг В. Натижага йуналтирилган уртача муддатли бюджетни режалаштиришнинг халкаро тажрибаси (Австралия мисолида). Молия маълуотномаси. 2016 й.11 -сон

4. Муминов Н.Г. Бюджет тизимидаги ислохотларни чукурлаштириш йуналишлари: демар-казлаштиришнинг хусусиятлари // Экономика и финансы (Узбекистан). 2019. № 12. С. 39-46.

1 Кильберг В. Натижага йуналтирилган уртача муддатли бюджетни режалаштиришнинг халкаро тажрибаси (Австралия мисолида). Молия маълуотномаси. 2016 й.11-сон

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.