CC BY
0"BUYUK DEPRESSIYA" VA UNING AQSH IQTISODIYOTIGA TA'SIRI
Abdug'aniyev Bekzod Abduvali o'g'li
Samarqand Davlat Universiteti 2-bosqich magistranti abduganievbekzod2409@gmail.com
Annotatsiya: XX asr birinchi yarmida jahon iqtisodiy tizimida yuz bergan eng muhim voqealardan biri shubhasiz, AQSHda yuz bergan iqtisodiy inqiroz "Buyuk Depressiya"dir. Bu iqtisodiy inqirozning kelib chiqish sabablari va natijalarini o'rganish, yangi davr dunyo davlatlari uchun kelajakda bunga o'xshash inqirozlarni oldini olishga yordam beradi.
Kalit So'zlar: "Buyuk Depressiya", AQSH, Franklin Delano Ruzvelt, AQSh iqtisodiyoti, 1929-yilgi fond bozorining qulashi, "Qora seshanba", 1930-yildagi Smoot-Hawley tarif qonuni, O'rta G'arbda Chang havzasi qurg'oqchiligi.
"GREAT DEPRESSION" AND ITS EFFECT ON THE US ECONOMY
Abstract: Undoubtedly, one of the most important events that happened in the world economic system in the first half of the 20th century is the Great Depression, an economic crisis in the United States. Studying the causes and results of this economic crisis will help prevent similar crises in the future for the countries of the new era.
Keywords: Great Depression, USA, Franklin Delano Roosevelt, US economy, stock market crash of 1929, Black Tuesday, Smoot-Hawley Tariff Act of 1930, Midwest Dust Bowl anxiety.
Buyuk Depressiya (1929-1939) AQSh tarixidagi eng jiddiy iqtisodiy inqirozlardan biri bo'lib, AQSh iqtisodiyotiga va global bozorlarga keng ko'lamli oqibatlar olib keldi. Quyida bu iqtisodiy inqirozning kelib chiqish sabablariga to'xtalib o'tamiz.
Inqirozning kelib chiqish sabablari:
1. 1929-yilgi fond bozorining qulashi: 1929-yil 29-oktabrdagi "Qora seshanba" kuni fond bozorining qulashi bir kechada milliardlab dollar miqdoridagi boylikni yo'q qildi, bu moliya institutlariga bo'lgan ishonchni yo'qotishga olib keldi.
2. Ortiqcha ishlab chiqarish va kam iste'mol: Sanoat ishlab chiqarilgan mahsulotlardan ko'ra ko'proq mahsulot ishlab chiqardi, bu esa foydaning pasayishi, ishdan bo'shatish va iqtisodiy pasayishga olib keldi.
3. Bank tizimidagi muvaffaqiyatsizliklar: Vahima kuchaygan sari odamlar o'z omonatlarini olishga oshiqdi, bu esa ko'plab banklarning yopilishiga sabab bo'ldi. Banklarga bo'lgan ishonch yo'qolgani tufayli iqtisodiy rivojlanish yanada turg'unlashdi.
4. Qarzlar ko'payishi: 1920-yillarda ko'plab amerikaliklar uy, avtomobil va aksiyalar sotib olish uchun katta qarz olishgan edi. Qulash yuz berganda, ular qarzlarini to'lay olmasdan, keng tarqalgan defolt holatiga tushishdi.
5. Xalqaro savdo pasayishi: 1930-yildagi Smoot-Hawley tarif qonuni kabi yuqori tariflar import bojlari oshirilishiga olib keldi, bu esa global savdoning pasayishiga sabab bo'ldi, chunki boshqa mamlakatlar ham o'z tariflarini oshirishdi.
"Buyuk Depressiya"ning mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga ta'sirlari quyidagilar:
1. Sanoat tanazzuli: Yirik sanoat tarmoqlari, jumladan, ishlab chiqarish, tog'-kon va qurilish, jiddiy pasayishni boshdan kechirdi. Zavodlar yopildi va ishlab chiqarish darajalari keskin tushib ketdi
2. Ommaviy ishsizlik: 1933-yilda ishsizlik darajasi eng yuqori cho'qqisida 25 foizga yetdi va millionlab amerikaliklar ishsiz qolishdi. Ishsizlar ko'pincha ovqat uchun oshxonalarga va non qatorlariga murojaat qilishgan.
3. Qishloq xo'jaligi inqirozi: Qishloq xo'jaligi sektori ayniqsa qattiq zarba oldi. Mahsulot narxlari tushib ketdi, fermerlar kreditlarini to'lay olmay qolishdi va ko'plab yerlar tortib olindi.
4. Qashshoqlik va uysizlik: Ko'plab oilalar o'z uylarini yo'qotishdi va "Huverviller" deb nomlangan shahar chekkalarida vaqtinchalik boshpanalarda
yashashga majbur bo'lishdi. Bu nom Prezident Herbert Huverga qaratilgan tanqid edi, chunki u iqtisodiy inqirozni bartaraf etishda yetarli choralar ko'rmagan deb hisoblangan.
5. Deflyatsiya: Tovar va xizmatlar narxi keskin tushib ketdi, bu esa iqtisodiy pasayishni yanada kuchaytirdi. Narxlarning pasayishi, daromadlar kamayishiga olib keldi.
Hukumatning javobi va Yangi kelishuv:
Prezident Franklin D. Ruzvelt 1933-yilda lavozimga kelgach, iqtisodiyotni rag'batlantirish va og'ir ahvolda bo'lganlarga yordam berishga qaratilgan Yangi kelishuv dasturini boshladi. Dastur quyidagi asosiy qismlardan iborat edi:
- Ijtimoiy ta'minot to'g'risidagi qonun (1935): Keksa va ishsiz fuqarolar uchun ijtimoiy himoya tizimini tashkil etib, pensiyalar va ishsizlik sug'urtasini ta'minladi.
- Fuqarolarni muhofaza qilish korpusi (CCC) va Ijtimoiy qurilish boshqarmasi (PWA): Ushbu dasturlar davlatning yo'llar, ko'priklar va maktablar qurilishi kabi loyihalar orqali ish o'rinlari yaratish uchun amalga oshirildi.
- Bank islohotlari: Glass-Steagall qonuni tijorat va investitsiya banklarini ajratdi, Federal depozit sug'urta korporatsiyasi (FDIC) esa omonatlarni sug'urtalash uchun tashkil etildi, bu esa bank tizimiga bo'lgan ishonchni tikladi.
- Qishloq xo'jaligini moslashtirish to'g'risidagi qonun (AAA): Ushbu qonun qishloq xo'jaligi mahsulotlari narxlarini barqarorlashtirish maqsadida ishlab chiqarishni qisqartirish va fermerlarga subsidiya berishni nazarda tutdi.
Adabiyotlar ro'yxati:
1. "The Great Depression: America 1929-1941" Robert S. McElvaine
2. "The Great Crash 1929" John Kenneth Galbraith
3. "Freedom from Fear: The American People in Depression and War, 19291945" David M. Kennedy
4. "Lords of Finance: The Bankers Who Broke the World" Liaquat Ahamed
5. "The Forgotten Man: A New History of the Great Depression" Amity Shlaes
6. "A Monetary History of the United States, 1867-1960" Milton Friedman and Anna Jacobson Schwartz
