CC BY
17SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 6 I 2021
ISSN: 2181-1601
ERONGA NISBATAN QO'LLANILAYOTGAN SANKSIYALARNING DAVLAT NEFT SANOATIGA TA'SIRI
Gulrux Ismoil qizi Axmedova
TDSHU Sharq sivilizatsiyasi va tarixi fakulteti Tarix (yo'nalishlar mamlakatlar va bo'yicha) mutaxassisligi 2-bosqich magistranti axmedovsoxib@gmail .com
Ilmiy rahbar: Aziz Hilyamovich Xudoyberdiyev
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada Eron Islom Respublikasining muhim sanoat tarmoqlaridan biri hisoblangan neft sanoati va bugungi kunda ushbu tarmoqqa nisbatan qo'llanilayotgan xalqaro sanksiyalarning unga ta'siri va oqibatlari haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: Eron, sanksiya, AQSh, valyuta, neft, eksport, moliyaviy cheklovlar
EFFECTS OF SANCTIONS ON IRAN ON STATE OIL INDUSTRY
ABSTRACT
This article discusses the oil industry, which is one of the most important industries in the Islamic Republic of Iran, and the impact and consequences of international sanctions against this industry today.
Keywords: Iran, sanctions, USA, currency, oil, exports, financial restrictions
Ko'plab hukumatlar va ko'p millatli tashkilotlar Eronga qarshi sanktsiyalarni qo'llashmoqda. 1979-yildagi Eron inqilobidan so'ng Qo'shma Shtatlar Eronga qarshi sanktsiyalar kiritdi va 1995-yilda ularni Eron rejimi bilan savdo qiluvchi firmalar tarkibiga kiritdi.
1979-yildagi sanksiya shoh hokimiyatining ag'darilishi va islom respublikasining tashkil topishi, Erondagi 52 nafar AQSH diplomatlarining garovga olinishi munosabati bilan e'lon qilingan. Sanksiya shartlari - AQSH fuqarolari va kompaniyalarining Eronga kirishiga hamda neft-gaz sohasidagi hamkorlikka taqiqdan iborat edi.
1984-yilda esa Iroq-Eron urushi munosabati bilan Eronga qarshi sanksiyalar e'lon qilingan bo'lib, unda ko'ra xalqaro moliya institutlari tomonidan kreditlar ajratish taqiqlangan. 1987-yilda AQSH va Eron o'rtasida savdo-iqtisodiy aloqalar to liq to'xtagan.
1996-yilda AQSH Kongressi tomonidan qabul qilingan qonunga ko'ra, Eronga 20 mln. AQSH dollaridan ortiq investitsiya kiritgan har qanday mamlakatga nisnbatan sanksiyalar qo'llash kozda tutildi.
2005-yilda Eronning yadro dasturini qayta yolga qo'yishi munosabati bilan AQSH tomonidan sanksiya e'lon qilindi. 2012-yilda mazkur sanksiyaga Yevropa Ittifoqi ham qo'shildi. Sanksiyaga javoban Eron 2012-yilda AQSHga, 2013-yilda esa Yevrova Ittifoqiga neft va gaz eksport qilishni to'xtatdi.
Bir necha yillar davomida Vashington Tehronga qarshi tobora kuchayib borayotgan sanktsiyalarning aksariyati neft va gaz sanoatiga qaratilgan edi. 2010-yilda u 3,54 million barrelga yaqin mahsulot ishlab chiqargan, ammo 2015-yil boshiga kelib ishlab chiqarish 3 million barrelga tushib ketgan. 2011 va 2012-yillarda Qo'shma Shtatlar va Evropa Ittifoqi hozirgi kunga qadar eng qattiq sanktsiyalarni qo'lladilar. 2014 yilga kelib Eronning neft eksporti 2,5 million barreldan 1,4 million barrelgacha pasaygan , bu 1986-yildan beri eng past ko'rsatkichdir. 2013-yilgi oraliq yadroviy kelishuvda cheklangan sanktsiyalar Eronga Xitoy va Hindistonga kondensatlar eksportini kamaytirdi.1 Darhaqiqat, Eronning bazaviy ishlab chiqarishi yiliga 4 foizga kamaymoqda. Yaqinda kashf etilgan yangi manbalar Eronga neft qazib olishni nisbatan barqaror ushlab turishga imkon berdi. Agar ular sanktsiyalar ishlab chiqarishga boshqa cheklovlar qo'ymasa, ular ishlab chiqarish darajasining biroz o'sishiga yordam berishi mumkin edi.
Ammo yangi manbalar qisqa vaqt ichida tabiiy pasayishlarni qoplay olmasligi mumkin. Natijada Eron katta miqdordagi yangi sarmoyalarni talab qiladigan tasdiqlangan, ammo o'zlashtirilmagan zaxiralarga tayanishi kerak. Ishlab chiqarish hajmi geologik cheklovlar, mahalliy texnik imkoniyatlarning etishmasligi, moliyaviy cheklovlar va xalqaro sanktsiyalar tufayli pasayishi mumkin.
1990-yillarda Eron xom neft zaxiralarini qazib olish uchun xorijiy kompaniyalarni jalb qilishga uringan, qisman ularni ishlab chiqarish uchun texnik va moliyaviy resurslar etishmagan. Shartnoma shartlari xorijiy neft kompaniyalari tomonidan kon qazib olinib, ishlab chiqarilgan xom neftga to'langan to'lovlar evaziga qaytarib berish shartnomalari deb nomlandi. Qayta ishlash tugallangandan keyin ishlanayotgan maydon NIOC boshqaruviga qaytarildi. Ushbu kelishuvlar bir qancha yirik neft va gaz konlari ishlab chiqilgan bo'lsa ham, xorijiy kompaniyalar bilan unchalik yoqmadi. Shartnomadan norozilik, yangi sanktsiyalar tahdidi bilan bir qatorda aksariyat G'arb kompaniyalarini tark etishga majbur qildi.
2006-yilda BMT Xavfsizlik Kengashi 1696-sonli qarorni qabul qildi va Eron uranni boyitish dasturini to'xtatishdan bosh tortgandan keyin yana sanktsiyalar joriy qildi. AQSh sanktsiyalari dastlab neft, gaz va neft-kimyo mahsulotlariga sarmoyalar, qayta ishlangan neft mahsulotlarini eksport qilish va Eronning respublika gvardiyasi korpusi bilan ishbilarmonlik aloqalariga qaratilgan edi. Bunga bank va sug'urta operatsiyalari (shu jumladan Eron Markaziy banki bilan), yuk tashish, tijorat
1 The Geopolitics of oil.2019 www.jstor.org
maqsadlarida veb-xosting xizmatlari va domen nomlarini ro'yxatdan o'tkazish xizmatlari kiradi.2
Yillar davomida sanktsiyalar Eron iqtisodiyoti va xalqiga jiddiy zarar etkazdi. 1979-yildan beri Amerika Qo'shma Shtatlari Eronning siyosatiga ta'sir o'tkazish uchun xalqaro sanktsiyalarni, shu jumladan G'arb hukumatlari yadro quroli ishlab chiqarish qobiliyatini rivojlantirishdan qo'rqayotgan Eronning uranni boyitish dasturiga ta'sir ko'rsatmoqda. Eron yadro dasturi fuqarolik maqsadlarida, shu jumladan elektr energiyasi va tibbiy maqsadlarda ishlab chiqarishga mo'ljallangan deb hisoblaydi. Eron va G'arb hukumatlari o'rtasidagi yadroviy muzokaralar asosan ikki tomonlama kelishuvlarga erishish uchun qilinganligi sababli, hozirda Eronga qarshi iqtisodiy sanktsiyalarni kamaytirish bo'yicha yangi takliflar muhokama qilinmoqda.
Sanktsiyalar Eronning neft va energetika sohalari uchun zarur bo'lgan mahsulotlarga kirish imkoniyatini pasaytirdi, ko'plab neft kompaniyalarini Erondan chiqib ketishga majbur qildi va shuningdek, ularning samaradorligini oshirish uchun zarur bo'lgan texnologiyalarga kirish imkoniyati kamaygani sababli neft qazib olish hajmining pasayishiga olib keldi. Sanktsiyalar eksport bozorlarini cheklash bilan bir qatorda, Eronga daromadlarni sanktsiyalarga qarshi kurashishning murakkab usullarida qaytarish xarajatlarini ko'paytirish orqali neft daromadlarini kamaytirdi; Eronlik tahlilchilar 2012/2013 moliya yili uchun byudjet kamomadini Eronda mart oyining oxirida yakunlanib, 30 milliarddan 50 milliard AQSh dollarigacha baholashdi.
Bundan tashqari, 2012-yil 23 yanvarda Evropa Ittifoqi Kengashi Eron yadro dasturining o'sishi va mohiyatiga oid tashvishlarini takrorlagan hisobotini e'lon qildi. Natijada, Kengash Eron nefti eksportiga embargo qo'yishini e'lon qildi. Bundan tashqari, u shuningdek, Eron Markaziy banki aktivlarini to'xtatib qo'yishi va qimmatbaho metallar va neft-kimyo savdosini mamlakatga olib chiqish va olib chiqish to'g'risida bayonot berdi. Bu avvalgi Kengashning 2010-yil 27 iyulda e'lon qilingan 423/2007-sonli nizomini almashtiradi va yangilaydi. Yangi sanktsiyalar tashqi savdo, moliyaviy xizmatlar, energetika sohalari va texnologiyalariga cheklovlar qo'ydi, shuningdek, Evropa Ittifoqi sug'urtalovchilari tomonidan sug'urta va qayta sug'urtalashni taqiqlashni o'z ichiga oladi.
2012-yil oktyabr oyida Eron G'arbning sanktsiyalari tufayli yanada pasayishi mumkin bo'lgan neft eksportining pasayishini to'xtatish uchun kurashni boshladi va Xalqaro Energiya Agentligi Eron eksporti 2013 yil sentyabr oyida 850,000 barreliga rekord darajaga tushdi. Qo'shma Shtatlar va Evropaning iqtisodiy bosimining kuchayishi va neft eksportining keskin pasayishi sharoitida Eron qarshilik ko'rsatish
"3
iqtisodiyotini qurishga intildi.
2 The Geopolitics of oil.2019 www.jstor.org
3 www.researchgate.net
Aslida, ushbu o'zgarishlarga ko'ra, Xitoyning neft importi sxemasi Erondan uzoqlashishini ko'rsatmoqda. Xitoy neft importining 11,4 foizidan ko'prog'i uchun hech qachon Eronga qaram bo'lmagan. 2011 va 2012 yillarda Xitoyning import qilinadigan neft manbalari soni (100000 baravardan ko'p) va 2010 va 2012 yillarda Xitoyning Erondan neft importi hajmi kamaydi.
Eronning neft qazib olish salohiyatini oshirish bu ikki mamlakat o'rtasidagi neft savdosini kengaytirishning yaxshi usuli, ammo bu sanktsiyalarni yengillashtirish kabi omillarga bog'liq.4 Shunday qilib, mamlakat neft sanoatida ishtirok etish uchun ko'proq xorijiy kompaniyalarni jalb qilishi va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishi mumkin edi.
Sanktsiyalar neft va tabiiy gaz loyihalariga investitsiyalarning yuqori oqimiga ta'sir ko'rsatdi. Natijada, 2017-2018 yillar davomida xom neft qazib olish, xom neft eksporti va quduqni tugatish faoliyati pasayishni qayd etdi. Qo'shma Shtatlarning sanktsiyalari tufayli kompaniyalar mamlakatdagi neft va gaz sohasiga sarmoya kiritolmaydilar yoki o'zlarini tiyishmoqda. Masalan, ExxonMobil, Total va Lukoil singari yirik xorijiy futbolchilar neft yoki gaz sohasiga sarmoyalarni jalb qilishdi yoki ushlab qolishdi.
Sanktsiyalarga qaramay, Xitoy va Hindiston kompaniyalari o'z ishlarini davom ettirishlari kutilgandi, chunki bu mamlakatlar Erondan neft va gazni yirik import qiluvchilardir va shu sababli mamlakatda o'z faoliyatini davom ettirishdan manfaatdor. Shu bilan birga, Xitoyning yirik milliy kompaniyasi - China National Petroleum Corporation (CNPC) ham Janubiy Pars gaz konining 11-bosqichidagi investitsiyalarini qaytarib oldi. Shu sababli, mamlakatning neft eksportini maqsad qilgan xalqaro sanktsiyalar, Eron energetika sektori bo'ylab rivojlanishiga to'sqinlik qildi.
Ba'zi kompaniyalar allaqachon bosimni his qilmoqdalar va Eronning yuqori oqimidagi loyihalaridan chiqib ketishlari kerak edi. 2010-yilda Yaponiyaning Inpex kompaniyasi neft loyihasidan chiqib ketdi va 2011-yilda Belorusiyaning "Belarusnafta" va "Gazprom" ham unga ergashdilar.
Eron eksporti to'satdan bozorda yo'q bo'lib ketmaydi, chunki ta'minot sanktsiyalarga bog'liq bo'lmagan va oson kreditlar va chegirmalar bilan vasvasaga tushgan Xitoy va Hindiston singari xaridorlarga singib ketadi. Eron, Hormuz bo'g'ozini yopish bilan tahdid qilib, bozorda neft narxini ko'tarish uchun etarlicha tashvish tug'dirishini va shuning uchun o'zi uchun ko'proq neft daromadlarini olishini biladi.
Neft narxining ko'tarilishi Eron eksportining qisqarishini qoplashi mumkin, ammo asosiy neft iste'mol qiladigan davlatlar uchun bu iqtisodiy o'sishga zarar etkazishi mumkin. Bu Evropa Ittifoqiga a'zo davlatlarning Erondan neft importini taqiqlash
4
www.irna.ir
to'g'risidagi kelishmovchiligini tushuntiradi. Xom neftning 14 foizini Erondan import qiladigan Gretsiya kabi mamlakatlar qarorni iloji boricha kechiktirmoqchi.5
Eron milliy neft kompaniyasi ustidan nazoratni amalga oshiradigan Neft vazirligi parlamentga nazorati bilan prezidentga hisobot beradi. Ammo vazirlik va Eronning neft kompaniyasi o'rtasidagi bo'linish chizig'i ko'pincha aniq emas. NIOC boshqaruvchi direktori lavozimi faqat 2000-yilda alohida lavozim sifatida tashkil etilgan. Ammo, aslida, o'tmish qoldig'i sifatida, ikkala muassasa hanuzgacha xodimlar va idoralarni baham ko'rmoqda.
Vazirlik shuningdek, Eron milliy gaz kompaniyasi, Eron milliy neft-kimyo kompaniyasi va Eron milliy neftni qayta ishlash va tarqatish kompaniyasini nazorat qiladi. 2006-yilda vazirlik parlamentga NIOCga to'rt kompaniyani ham boshqarishni taklif qiladigan qonun loyihasini taqdim etdi. Ammo qonun loyihasi qabul qilinmadi, chunki Ahmadinajod tarafdorlari vazirlikning ko'proq avtonom kompaniyalar yaratishini xohlamadilar.
Xalqaro hamjamiyat tomonidan mamlakatning yadroviy dasturi tufayli kiritilgan sanktsiyalar Eron iqtisodiyotiga bir necha yil davomida yomon ta'sir ko'rsatdi. 2015-yilda Prezident Hasan Ruhoniy AQSh va boshqa beshta jahon kuchlari bilan ushbu sanktsiyalarni bekor qilish evaziga Eronning yadroviy faoliyatini cheklash to'g'risida kelishuvga erishdi.
Keyingi yili, bitim amalga oshirilgandan so'ng, Eron iqtisodiyoti orqaga qaytdi va Eron Markaziy banki ma'lumotlariga ko'ra, YaIM 12,3 foizga o'sdi. Ammo bu o'sishning katta qismi neft va gaz sanoati bilan bog'liq edi va boshqa sohalarni tiklash ishlari ko'plab eronliklar kutganidek ahamiyatli emas edi.
Xalqaro sanktsiyalarning tugashi qisqa muddat ichida neft va gaz sohasiga sarmoyalarni qayta tiklashi mumkin, bu esa neft va gaz ishlab chiqarish hajmining ko'payishiga olib kelishi mumkin.
Agar sanktsiyalar bekor qilinadigan bo'lsa, neft qazib olish hajmining oshishi va eksport eksport daromadlarini ko'paytirishi mumkin. Neft va gaz sohasiga ko'proq jalb qilingan xorijiy investitsiyalar ham iqtisodiy o'sishni oshirish va tashqi hisobvaraqlarning likvidligini yaxshilashga yordam beradi.
Xalqaro valyuta jamg'armasi ma'lumotlariga ko'ra, sanktsiyalar natijasida Eronning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) 2018 yilda taxminiy 4,8 foizga qisqargan va 2019 yilda yana 9,5 foizga qisqarishi kutilgan. Ayni paytda ishsizlik darajasi 2018-yilda 14,5% dan 2019-yilda 16,8% gacha ko'tarildi.6
Sanksiyalardan tashqari, Eronning neft eksportini ko'paytirishga bo'lgan intilishlari oldida turgan uchta muammo - bu eski infratuzilma, ichki talab va ichki siyosiy kelishmovchilik.
5 Carole Nakhle. Iran's oil industry: Facing a new crisis. May 15, 2011
6 Iran: Sanctioned countries. Overviev of Sanctions in Iran. 2021. www.complyadvantage.com
Har yili qo'llaniladigan sanksiyalar har yili Eron eksportining taxminan 33 foizini kamaytirdi va Eron savdosiga 104 milliard dollar zarar etkazdi.
Eronning eksporti hozirgi kunda kuniga 1 million barreldan ozroq neftni tashkil etadi, bu esa Eron valyutasining asosiy manbai hisoblanadi. Ushbu daromad oqimi qat'iy sanksiyalardan sezilarli darajada zarar ko'radi. O'z navbatida, Eron importni moliyalashtirishda qiyinchiliklarni sezilarli darajada oshirdi va shartnomalar bo'yicha
n
o'sishni boshdan kechirdi.
REFERENCES
1. The Geopolitics of oil.2019 www.jstor.org
2. Iran: Sanctioned countries. Overviev of Sanctions in Iran. 2021. www.complyadvantage.com
3. Elizabeth Rosenberg. Impact of US sanctions on Iran oil. April 2019. www.iranprimer.org
4. Carole Nakhle. Iran's oil industry: Facing a new crisis. May 15, 2011
5. www.researchgate.net
6. www.irna.ir
7 Elizabeth Rosenberg. Impact of US sanctions on Iran oil. April 2019. www. iranprimer. org
