CC BY
0ARTICLE INFO
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
LINGUISTIC AND SOCIO-PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF THE ACT OF COMMAND SPEECH IN
ENGLISH AND UZBEK
Kuchkarova Maftuna Dilmurod kizi
Independent scientific researcher, Uzbekistan state world languages university,
aishkhanna1991@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.12565970
ABSTRACT
Received: 22th June 2024 Accepted: 26th June 2024 Online: 27th June 2024
KEYWORDS Imperative speech act, linguistic, socio-
psychological factors, linguocultural, culture.
The focus of this paper is on the socio-psychological and linguocultural aspects of urgent speech acts realized in Uzbek and English. The study examines the differences in the development, application, and cultural setting of imperative speech acts in Uzbek and English. It illustrates how variations in language and culture influence how imperative speech acts are expressed and used. The impact of sociopsychological elements on the imperative speech acts in both languages is also revealed by the study. A survey of the literature is done on how imperative speech acts are realized in various languages, and the author's insights are also given.
BUYRUQ NUTQ AKTINING INGLIZ VA O'ZBEK TILLARIDA VOQEALANISHNING LINGVOMADANIY VA SOTSIOPSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Kuchkarova Maftuna Dilmurod qizi
O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti mustaqil tadqiqotchisi, aishkhanna1991@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.12565970
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th June 2024 Accepted: 26th June 2024 Online: 27th June 2024
KEYWORDS Buyruq nutq akti, lingvistik, sotsiopsixologik omillar, lingvomadaniy, madaniyat.
Mazkur maqola buyruq nutq aktining ingliz va o'zbek tillarida voqealanishining lingvomadaniy va sotsiopsixologik xususiyatlarini o'rganishga bag'ishlangan. Tadqiqotda ingliz va o'zbek tillarida buyruq nutq aktining shakllanishi, foydalanilishi va madaniy kontekstida voqealanishiga oid o'ziga xos xususiyatlar tahlil qilindi. Lingvistik va madaniy farqlar buyruq nutq aktlarining ifodalanishida va ulardan foydalanishda qanday aks etishi ko'rsatildi. Tadqiqot natijalari ikki tildagi buyruq nutq aktining sotsiopsixologik omillarga ta'sirini ham ochib berdi. Maqolada buyruq nutq aktining turli tillarda voqealanishiga oid adabiyotlar ko'rib chiqildi va muallifning o'z kuzatuvlari ham bayon etildi.
é
UIF = 8.1 | SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
KIRISH
Buyruq nutq aktlari har qanday tilda muloqotning muhim komponenti hisoblanadi. Buyruqning maqsadi tinglovchini muayyan harakatni bajarishga undashdir. Biroq, buyruqlar turli tillarda va madaniyatlarda turlicha ifodalanishi va qabul qilinishi mumkin. Ingliz va o'zbek tillarida buyruq nutq aktining lingvistik, madaniy va sotsiopsixologik xususiyatlarini o'rganish, ularning tahlili milliy madaniyat va psixologik holatlarning qanchalik ta'sir qilishini o'rganishga imkon berib, ushbu sohadagi bilimlarni chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
METODOLOGIYA
Tadqiqot jarayonida lingvistik tahlil, sotsiopsixologik tahlil va madaniy tahlil metodlaridan foydalanildi. Ushbu metodlar orqali ingliz va o'zbek tillarida buyruq nutq aktlarining tuzilishi, ularning ijtimoiy va psixologik omillarga bog'liqligi o'rganildi. Ingliz va o'zbek tillarida yozilgan matnlar va og'zaki muloqotlar tahlil qilindi. Matnlardan misollar yig'ildi va tahlil qilindi. Shuningdek, avvalgi tadqiqotlar va adabiyotlar o'rganildi.
Materiallar
Tadqiqotda foydalanilgan materiallar orasida ingliz va o'zbek tillarida yozilgan adabiyotlar, filmlar, televizion ko'rsatuvlar, va intervyular kiritildi.
Usullar
Tadqiqotda lingvistik tahlil, sotsiopsixologik tahlil va madaniy tahlil usullari qo'llanildi. Buyruq nutq aktlarining grammatik tuzilishi, ulardan foydalanish holatlari va madaniy kontekstlari tahlil qilindi.
NATIJALAR
Tadqiqot natijalari buyruq nutq aktlarining ingliz va o'zbek tillarida bir qator farqlarini ko'rsatdi. Ushbu farqlar asosan lingvistik, madaniy va sotsiopsixologik omillarga bog'liq. - Lingvistik Farqlar. Ingliz tilida buyruq nutq aktlari aniq va qisqa bo'lib, odatda buyruq so'zlari bilan boshlanadi. Ingliz tilida buyruq nutq aktlari rasmiy va norasmiy kontekstlarda turlicha ishlatiladi. Rasmiy kontekstlarda buyruq berish jarayoni odob-axloq qoidalariga rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Masalan, "Please complete this task by the end of the day" kabi iboralar rasmiy kontekstlarda ko'proq ishlatiladi. Norasmiy kontekstlarda esa buyruq berish jarayoni kamroq odob-axloq qoidalariga amal qiladi va qisqa iboralar ko'proq ishlatiladi. Masalan, "Do it now!" kabi iboralar norasmiy kontekstlarda ko'proq ishlatiladi. Bundan tashqari Ingliz tilida buyruq nutq aktlari ko'proq imperativ tuzilmalar yordamida ifodalanadi, masalan, "Close the door" (Eshikni yoping). O'zbek tilida esa buyruqlar ko'pincha muloyimroq va qiziqarliroq ifodalanadi, masalan, "Eshikni yopib qo'ying" yoki "Eshikni yopib yuboring". Boshqa hususiyatlari esa o'zbek tilida buyruq nutq aktlari ko'proq murakkab tuzilishga ega va ko'proq ijtimoiy va madaniy omillarni hisobga oladi. O'zbek tilida buyruq berish jarayoni odatda hurmat va e'tibor talab qiladi. Masalan, "Iltimos, bu vazifani bugun yakunlang" kabi iboralar o'zbek tilida ko'proq ishlatiladi. O'zbek tilida buyruq nutq aktlari rasmiy va norasmiy kontekstlarda turlicha namoyon bo'ladi. Rasmiy kontekstlarda buyruq berish jarayoni ko'proq hurmat va e'tibor talab qiladi. Masalan, "Marhamat, bu hujjatlarni tasdiqlang" kabi iboralar rasmiy kontekstlarda ko'proq ishlatiladi. Norasmiy kontekstlarda esa buyruq berish jarayoni kamroq hurmat va e'tibor talab qiladi va qisqa iboralar ko'proq ishlatiladi. Masalan, "Shuni qil!" kabi iboralar norasmiy kontekstlarda ko'proq ishlatiladi.
é
Ws,
- Madaniy Farqlar. Ingliz va o'zbek tillarida buyruq nutq aktlarining lingvomadaniy xususiyatlari ham turlicha namoyon bo'ladi. Ingliz tilida buyruq berish jarayoni ko'proq individualizm va bevosita muloqotga asoslangan bo'lsa, o'zbek tilida esa buyruq berish jarayoni ko'proq kollektivizm va bilvosita muloqotga asoslangan. Ingliz tilida buyruq berish jarayoni odatda bevosita va aniq bo'lsa, o'zbek tilida esa bu jarayon bilvosita va muloyimlik bilan amalga oshiriladi. Ya'niki, madaniy jihatdan ingliz tilida buyruqlar ko'pincha to'g'ri va qat'iy ifodalanadi, o'zbek tilida esa buyruqlar odatda muloyimroq va hurmatli shaklda ifodalanadi. Bu farqlar ikki xalqning madaniy qadriyatlari va kommunikativ odatlari bilan bog'liq.
- Sotsiopsixologik Farqlar. Ingliz va o'zbek tillarida buyruq nutq aktlarining sotsiopsixologik xususiyatlari ham turlicha. Ingliz tilida buyruq berish jarayoni ko'proq individual psixologik holatga asoslangan bo'lsa, o'zbek tilida esa bu jarayon ko'proq ijtimoiy psixologik holatga asoslangan. Ingliz tilida buyruq berish jarayoni odatda bevosita va shaxsiy talablar asosida amalga oshirilsa, o'zbek tilida esa bu jarayon ijtimoiy talablar va madaniy qadriyatlar asosida amalga oshiriladi. Umuman olganda, sotsiopsixologik jihatdan ingliz tilida buyruqlar ko'pincha rasmiy va norasmiy holatlarda bir xil ifodalanadi, o'zbek tilida esa rasmiy va norasmiy holatlar uchun turli ifodalanish usullari mavjud. Masalan, o'zbek tilida keksalar yoki yuqori mavqega ega insonlarga nisbatan muloyimroq buyruqlar beriladi.
MUHOKAMA
Natijalar ingliz va o'zbek tillarida buyruq nutq aktlarining turlicha ifodalanishini ko'rsatadi. Bu farqlar ikki xalqning lingvistik, madaniy va sotsiopsixologik xususiyatlari bilan izohlanadi. Shuningdek, bu natijalar xalqaro muloqot va tarjimada ham muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot buyruq nutq aktlarining til va madaniyatga oid ko'plab jihatlarini ochib berdi.
Tilshunoslik tadqiqotlari - Tilshunoslik sohasida ushbu tadqiqot buyruq nutq aktlarining turli tillarda ifodalanishi va qabul qilinishiga oid yangi bilimlar beradi. Bu natijalar lingvistik nazariyalarni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Madaniyataro Muloqot - Madaniyataro muloqotda buyruq nutq aktlarining to'g'ri qabul qilinishi va tushunilishi muhimdir. Ushbu tadqiqot natijalari tarjimonlar va xalqaro muloqot sohasidagi mutaxassislar uchun foydali bo'lishi mumkin.
Sotsiopsixologik Tadqiqotlar - Sotsiopsixologik jihatdan buyruq nutq aktlarining turli tillarda qabul qilinishi va ta'siri muhimdir. Tadqiqot natijalari bu sohadagi bilimlarni kengaytiradi.
XULOSA
Buyruq nutq aktlarining ingliz va o'zbek tillarida voqealanishining lingvomadaniy va sotsiopsixologik xususiyatlari ko'p jihatdan farqlanadi. Ingliz va o'zbek tillarida buyruq nutq aktlarining lingvomadaniy va sotsiopsixologik xususiyatlari tahlili milliy madaniyat va psixologik holatlar qanchalik ta'sir qilishini ko'rsatdi. Ingliz tilida buyruq nutq aktlari aniq va qisqa bo'lsa, o'zbek tilida esa murakkab va muloyimlik bilan amalga oshiriladi. Ushbu farqlar tillarning lingvistik tuzilishi, madaniy qadriyatlari va kommunikativ odatlari bilan bog'liq. Ushbu farqlar tillarning lingvomadaniy va sotsiopsixologik xususiyatlarini o'rganishga imkon beradi va ularni yanada chuqurroq tahlil qilish uchun yangi imkoniyatlar ochadi. Tadqiqot natijalari xalqaro muloqot, tarjima va tilshunoslik sohalarida qo'llanilishi mumkin.
é
Ws,
References:
1. Makhmudova, Z. (2019). O'zbek tili va madaniyataro muloqot. Toshkent: Ma'naviyat.
2. Xudoyberdiyev, S. (2015). O'zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat Ilmiy Nashriyoti.
3. Brown, P., & Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some Universals in Language Usage. Cambridge University Press.
4. Fraser, B. (1990). Perspectives on Politeness. Journal of Pragmatics, 14(2), 219-236.
5. Searle, J. R. (1975). A Taxonomy of Illocutionary Acts. In K. Gunderson (Ed.), Language, Mind, and Knowledge (pp. 344-369). University of Minnesota Press.
6. Wierzbicka, A. (2003). Cross-Cultural Pragmatics: The Semantics of Human Interaction. Mouton de Gruyter.
