Научная статья на тему 'БУХОРО НИКОҲ ТЎЙИ ҚЎШИҚЛАРИНИНГ ИЖРО БОСҚИЧЛАРИ ВА КЎП ВАЗИФАЛИЛИГИ'

БУХОРО НИКОҲ ТЎЙИ ҚЎШИҚЛАРИНИНГ ИЖРО БОСҚИЧЛАРИ ВА КЎП ВАЗИФАЛИЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
150
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жанр / образ / локал хусусиятлар / тўплаш / ўрганиш / никоҳ тўйи маросими / этнофольклористика / мифологик дунёқараш.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гавҳар Яхшибоевна Шербекова

Бухоро никоҳ тўйи фольклори ўзига хос яхлит бадиий тизимни ташкил этади. Никоҳ тўйи қўшиқлари маълум ижро босқичига ва ўз ижрочиларига эга. Улар тўй маросимининг турли босқичларида турлича ижро қилинади ва маълум ҳаёт воқелигини ўзида бадиий акс эттиради. Ушбу мақолада Бухоро никоҳ тўйи қўшиқларининг ижро босқичлари ва вазифалари хусусида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУХОРО НИКОҲ ТЎЙИ ҚЎШИҚЛАРИНИНГ ИЖРО БОСҚИЧЛАРИ ВА КЎП ВАЗИФАЛИЛИГИ»

БУХОРО НИКОХ ТУЙИ КУШЩЛАРИНИНГ ИЖРО БОСЦИЧЛАРИ ВА

КУП ВАЗИФАЛИЛИГИ

Гав^ар Яхшибоевна Шербекова

Бухоро давлат университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Бухоро никох туйи фольклори узига хос яхлит бадиий тизимни ташкил этади. Никох туйи кушиклари маълум ижро боскичига ва уз ижрочиларига эга. Улар туй маросимининг турли боскичларида турлича ижро килинади ва маълум хаёт вокелигини узида бадиий акс эттиради. Ушбу маколада Бухоро никох туйи кушикларининг ижро боскичлари ва вазифалари хусусида суз юритилган.

Калит сузлар: жанр, образ, локал хусусиятлар, туплаш, урганиш, никох туйи маросими, этнофольклористика, мифологик дунёкараш.

Кириш. Никох туйи маросими кушикларининг жанрий табиати - унинг асосида ётувчи хаётий сабаб: икки ёшни ковуштириш туфайли юзага келган табиий-рухий эхтиёж билан белгиланади.

Инсон учун жудолик огир айрилик, туганмас кайгудир. Бу кайгу кишини нихоятда ларзага солади. Жудолик алами, чексиз гам йигини тугдиради. Бу йиги эса биологик, ижтимоий-этнографик эхтиёж туфайли тугилади.

Кдлбда айрилик дардини сезиб, ич-ичидан уртаниш, узатилаётган киз такдирига ачиниш, кайгуриш, унинг ночорлигини тушуниш уз ифодасини топади. Бу фожиавий вокеликка эстетик муносабат билдириш, уни чукур хис этиб, эстетик ва ахлокий жихатдан бахолаш юз беради.

Кадимги инсонлар йигида сехр-жоду бор, у сирли сув сифатида мархумга хаёт бахш этади, уни кайта тирилтиради деб уйлаганлар. Таникли фольклоршунос К. Имомов йиги магияси хакида тухталар экан, унинг жон бахш этувчи вазифасини эртаклар мисолида талкин этишга уринади. Олимнинг фикрича, ибтидоий инсонларнинг улимдан сунг кайта тирилишга, тирилган мурдага, йигининг таъсир кучига ишончи халк эртакларида йигидан тирилиш мотивининг пайдо булишига асос булган.1

Й^и ёр-ёрларни ижро этганда, одатда, тингловчиларда турли холатлар: баданда жимирлаш, хаяжон, куркув, ачиниш, кайгуриш, хурсиниш юз беради.

Йигининг инсон калбини гамдан тозалаши унинг катарсис вазифасини намоён этади..

Хдётий эхтиёж туфайли яратилиб, узида ижтимоий вокеликни бадиий акс эттирувчи, ижтимоий мохият касб этиб, кишиларнинг турмуш тарзида мухим

1 Имомов К. Йиги магияси // УТА,- 2001,- №2.- Б. 60-62.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz

урин эгаллаган никох туйи маросими кушикларининг социал-ижтимоий вазифасини хам алохида кайд этиб утмок лозим. Чунки улар маълум ижтимоий жараён - туй маросимининг вербал кисмини ташкил этади.

Х,али ун гулидан бир гули очилмай, эрта хазон булган кизларга чимилдик куриб кетсин, армонда кетмасин деган ниятда келинлик либоси кийдириб, чимилдик тутилган, саллабандон килинган. Йигитларга куёвлик чопони ёпинтирилган. Тугмаган аёлларнинг ёнига кугирчок кушиб кумилган. Бу каби одатларда халкнинг мархумларга нисбатан эпик ва этик муносабати намоён булади. Табиийки, бу муносабатлар йиги ва йуклов матнларида хам уз бадиий ифодасини топган. Улар оркали йиги ва йукловларнинг ритуал-этик ёки ритуал-ахлоций вазифаси кузга ташланади.

Узатилаётган киз учун канчалик куп овоз солиш эл орасида унинг иззати деб тушунилган.

Никох туйи жараёнида турли туй кушикларини куйлаш халк орасида узига хос одат тусига кириб ахлокий тамойилга айланган, огиздан-огизга, авлоддан-авлодга утиб яшаб келаётган хамда уз багрида унга алокадор турли урф-одатларни, ирим-сиримларни саклаб колганлиги учун этнографик вазифага хам эга. Уларни ижро этиш миллий одатимиздир.

^изнинг йигиси унинг одоб-ахлокидан дарак берса, киз эгаларининг йигиси уз жигаргушаларига канчалик жонкуярлигини курсатади. ^изнинг узатишдан олдин йигламаслиги одобсизлик, якинларига хурматсизлик сифатида бахоланиб, айбга буюрилади. Багритошлик, мехрсизликда, шафкатсизликда кораланади.

Йиги узатилаётган киз билан унинг якинларини бирлаштириб, улар уртасида рухий-хиссий алока урнатишда мухим ахамият касб этади. Бу унинг коммуникатив (алоца боглаш) вазифасидан келиб чикади.

Шу билан бирга йигилар воситасида маросим иштирокчиларининг рухий ахволига хамда юз бераётган хаётий вокеликка хам бахо берилади. Бундан уларнинг рууцй-психологик вазифага эга эканлиги маълум булади.

Ёр-ёрларда бошга тушган жудолик алами маълум образлар воситасида, бадиий-тасвир воситалари ёрдамида, бадиий тил билан ифода этилади. Бу уларнинг бадиий-эстетик вазифаси хисобланади.

Халк хаёти, турмуш тарзи билан чамбарчас боглик булган, уз багрида миллат тарихи, дунёкараши, урф-одат ва эътикодий карашларини саклаб келаётган туй кушиклари маънавий кадрият сифатида таълимий-тарбиявий ахамият, этнопедагогик мохият хам касб этади. Шуниси билан улар этнопедагогик вазифасида намоён будади.

Умуман олганда, туй кушиклари рухий-физиологик ходиса сифатида ритуал-магик, химоялаш, социал-ижтимоий, ритуал-ахлокий, этнографик,

этнопедагогик, коммуникатив (алока боглаш), катарсис, бадиий-эстетик, рухий-психологик вазифаларни адо этади.

Тадкикотнинг биринчи бобида куриб чикилган масалалар юзасидан билдирилган илмий-назарий мулохазаларимизни куйидагича умумлаштириш мумкин:

1. Бухоро никох туйи фольклори узига хос яхлит бадиий тизимни ташкил этади. Тупланган материалларга асосланиб, унинг жанрий таркиби бойлигини

таъкидлаш мумкин.....каби бу жанрлар бевосита Бухоро никох туйи маросимига

алокадорлиги, унга боглик тарзда пайдо булиб, гоявий-бадиий нуктаи назардан тараккий топганлиги, узига хос ижро урни, пайти, максадига, усулига, охангига, вазифасига эгалиги билан алохида эътиборни тортади.

. Бухоро никох туйи кушиклари маълум ижро боскичига ва уз ижрочиларига эга. Улар туй маросимининг турли боскичларида турлича ижро килинади ва маълум хаёт вокелигини узида бадиий акс эттиради.

3. Бухоро никох туйи кушиклари куп вазифалилик касб этади. Улар узатилаётган кизни кузатиш, химоялаш, катарсис, ижтимоий, ритуал- ахлокий, этнографик, коммуникатив (алока боглаш), рухий (психологик), бадиий-эстетик, этнопедагогик вазифаларида намоён булади.

Бухоро никох туйи кушикларининг яратилиши ва куйланиши жуда кадимий даврларга бориб такалса-да, ундаги "никох" сузи бу хил кушикларнинг ислом дини асосида келиб чиккан никох жараёни билан генетик богланишини англатиб туради.

Аслида бундай кушиклар мифопоэтик тафаккур махсули булиб, миф-маросим-фольклор боскичида шаклланган.

Туй кушиклари халк шеъриятининг туй, никох, оила муносабатларини карор топтириш вокеликларини рухий-хиссий кечинмалар асосида ифода этиш эхтиёжидан келиб чиккан. Барча даврларда одамлар рухлар оламига ишониб, рухларга сигиниб келганлар. Рухлар оламига утиш мумкин деб караганлар.

Урхун-Энасой ёдгорликларида хам туй, киз олиш ва бериш вокеликлари кайди мавжуд.

Х асрнинг йирик муаррихи Абу Бакр ибн Жаъфар Наршахийнинг «Бухоро тарихи» китобида Афросиёб Сиёвуш ибн Кайковуснинг кайнотаси экани айтилади.2

Туй фольклорини чукуррок урганиш, уларнинг генетик асосларига назар ташлаш оркали аждодларимизнинг исломгача ва исломдан сунг оила куриш масалалари борасидаги карашларини билиб олиш имконини беради. Чунки уларда шундай мотивлар учрайдики, бевосита этнографик субстратларнинг ёки

2 Абу Бакр Мухаммад ибн Жаъфар Наршахий. Бухоро тарихи. -Т.: «Шарк машъали» журналига илова. Шарк баёзи, 1993.- 23-24-б.

мифологик тасаввурларнинг бадиий моделга айланган шакллари хисобланади. Д.Ураева айтганидек, уларни урганиш натижасида качонлардир истеъмолда булган, лекин хозирги кунда батамом унутилиб кетган ёки кетаётган маросимлар хакидаги маълумотлар кайта тикланади. Шу билан бирга хозирда утказиладиган мотам маросимларининг кандай ва нима учун келиб чикканлиги аникланиб, уларни утказишда йул куйилаётган камчиликлар белгилаб олинади.

Никох туйи ижтимоий хаётнинг муайян томонини узида ифода этишга хосланган. У узок тарихий тараккиётни босиб утган.

Туй маросими оилавий-маиший маросимларнинг катта, оммавий, ижтимоий-хаётий бир тури булиб, узига хос удумлари, табиати, вазифаси, фольклори жихатидан алохидалик касб этади. У оркали инсонларнинг анимистик тасаввурлари, рухнинг бархаётлигига ишонч туйгуси ёркин акс этади Шунинг учун бу маросим хамиша махсус имитация асосида (сахна куриниши сифатида) утказилади. Унда муайян хаёт вокелиги: инсоннинг бир холатдан иккинчи бир холатга утиши санъат конунлари асосида сахналаштирилади.

Бошка маросимлар каби никох маросими хам азалдан узига хос катъий тартиб-коидалари, урф-одатлари, ирим-сиримларига эга. У бевосита хар бир халкнинг уз урф-одатлари, ирим-сиримлари, диний эътикоди, фольклор айтимлари асосида ташкил килинади ва утказилади.

Никох туйи фольклори икки асосий манба замирида шаклланган: биринчиси - ибтидоий инсонларнинг узга олам, рухий дунё билан боглик турли мифологик тасаввур-тушунчалари, ишонч-эътикодлари асосида. Иккинчиси - шу мифологик тасаввур-тушунчалар ва кадимий ишонч- эътикодлар асосида шаклланган халк удумлари асосида.

Дархакикат, туй кушиклари туй маросимига алокадор турли расм-русумлар, ички маросимларга мазмунан мувофик равишда яратилган ва ижро килиниб келган.

Жумладан, Бухоро никох туйи кушиклари вилоятнинг турли туман ва кишлокларида хар хил расм-русумларга бойлиги туфайли улар мазмунига мувофик келадиган ранг-баранг жанрдаги кушиклар билан ташкил килинади.

Бизнингча, Бухоро никох туйи маросими жуда куп расм-русумлардан, ички маросимлардан ташкил топганлиги боис, уни яхлитлаштириб урганиш максадида олти боскичга булиб тадкик этиш максадга мувофикдир.

Биринчи боскич - овчилик ва совчилик.

Иккинчи боскич - унаштириш ва фотиха, калин кийиш.

Учинчи боскич - туй, никох.

Туртинчи боскич - келинни кутиб олиш, чимилдикка киритиш.

Бешинчи боскич - юз очди, келин салом.

Олтинчи боскич - жой й^ди, бош ювди, чарлар.

Туй бошланишидан олдин, аввало, узок-якин кариндошларга хабар килинади. Кушниларга билдирилади.

Киз учун ок либосдан худди кафан мисол кийим хозирланади. Кетар чогида киз ювинади. Унинг ювинишида янга кумаклашади. Бу билан унинг худди улик мисол икки олам орасида турганига ишора килинади. Кул ва оёк тирнокдари олинади. Тана соч ва туклардан тозаланади.

Туй булаётган кизни ювинтириш маросимининг келиб чикишига ибтидоий инсонларнинг сувни икки оламни бирлаштириб турувчи магик восита деб карашлари хамда «оби хаёт», яъни «тириклик суви» хакидаги мифологик тасаввурлари асос булган. Бунда кизнинг ювиниши унинг кайта тирилиши учун зарур, деб каралган.

Ибтидоий инсонлар тасаввурига кура, сув йули оркали узга дунёга кириб бориш мумкин. Сув у дунё билан бу дунёни туташтирувчи йул, уларни бир-биридан ажратиб турувчи чегара деган тушунчалар булган . Буни Фаргонадан топилган кайик ёки сол куринишини эслатувчи кадимги тобутлар хам

4

тасдиклайди.

Мангу тириклик суви ва уни ер ости ёки сув ости салтанатидан излаб топиш хакидаги мифологик мотивлар узбек халк афсоналари сюжетида алохида

5

урин тутади .

Кахрамоннинг оби хаёт сувини ахтариб ер ости ёки сув ости дунёсига сафар килиши хакидаги афсоналар, оби хаётнинг уликлар оламида мавжуд булиши хакидаги мифологик тасаввурлар IV-III асрларда Юнон-Бактрия маданиятининг шаклланиши жараёнида Урта Осиё халклари фольклорига кириб келган6.

Шумерлар фольклорига оид мифлардан бирида хикоя килинишича, танасига

п

хаёт суви сепилгандан кейин тирилган Иштар ер юзига кайтиб келади.

Хулоса. Хуллас, мифларга хос «жонсиз танага тириклик сувини сепиш оркали унга яна кайта хаёт бахш этиш» мотиви халк маросимларига кучиб утиб, кизларни турмушга узатишдан олдин ювинтириш оркали поклаш ва шу йул билан уларга абадий хаёт инъом этиш эътикодининг келиб чикишига таъсир курсатган.

REFERENCES

1. Алавия М. Узбек халк кушиклари. - Т.: Уз ФА нашриёти, 1959.

2. Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. - Т.: Фан, 1974. - 140-151-бетлар.

3 Басилов В.Н. Следы культа умирающего и воскресающего божества в христианской и мусульманской агиологии // Фольклор и историческая этнография.- М.,1983. -С.135.

4 Литвинский Б.А. Курганы и курумы западной Ферганы. - М., 1972.- С.117.

5 Носируддин Бурхонуддин Рабгузий. Кисаси Рабгузий. 2-жилд.-Т.,1990.-94-95-б.

6 Рахмонова М. Узбек халк тарихий афсоналарининг узига хос хусусиятлари, генезиси ва таснифи. Ф.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация.- Т.,2003.- 46-50-б.

7 Хук С.Г. Мифология Ближнего Востока. -М.,1991.-С.32.

3. Саримсоков Б. Мотам ёр-ёрлари хакида // Узбек тили ва адабиёти. - 1983. - 5-сон. - Б. 29-33.

4. Гафуров F. Удумларда-халк калби. - Т.: Ёш гвардия, 1986.

5. Ой олдида бир юлдуз. Узбек халк маросим кушиклари / Туплаб, нашрга тайёрловчи, кириш сузи ва изохлар муаллифи М.Жураев. - Т.: F.Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000, 102-бет.

6. Yakhshibaevna S. G. Artistic Expression of Bukhara Wedding Customs in Ceremonial Songs //CENTRAL ASIAN JOURNAL OF LITERATURE, PHILOSOPHY AND CULTURE. - 2021. - Т. 2. - №. 10. - С. 141-145.

7. Yakhshibaevna S. G. Some Features of the Language of Bukhara Wedding Songs //CENTRAL ASIAN JOURNAL OF LITERATURE, PHILOSOPHY AND CULTURE. - 2021. - Т. 2. - №. 10. - С. 146-151.

8. Sherbekova G. ARTISTIC REFLECTION OF THE REGIONAL FLORA FAUNA IN BUKHARA WEDDING SONGS //НАУКА, ОБРАЗОВАНИЕ, ИННОВАЦИИ: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ И СОВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ. - 2021. - С. 127-129.

9. Yakhshibaevna S. G. Composition of Genresof Bukhara Wedding Folklore //European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). - 2021. - Т. 12. - С. 447452.

10. Шербекова Г. Я., Бафоева Н. А., Нурова Ю. У. Особенности узбекской литературы XVII-XIX веков //Вестник науки и образования. - 2020. - №. 2-2 (80).

11. Bahronovna R. G. Epic Interpretations of the Image of Trees in Uzbek Folk Tales //European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). - 2021. - Т. 12. - С. 330334.

12. Golibovna S. S. The Image of" DOPPI" in Uzbek Folk Songs Regional Species //European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). - 2021. - Т. 12. - С. 229235.

13. Uraeva D. S., Khakharova I. S., Khakhorova G. S. Meaning of emotional words in the formation of expressions in English and Uzbek languages //Scientific reports of Bukhara State University. - 2020. - Т. 3. - №. 2. - С. 54-62.

14. Urayeva D., Nazarova G. COMPARATIVE ANALYSIS OF MYTHOLOGICAL NAMES AND MYTHOLOGISMS IN THE ENGLISH AND UZBEK LITERATURE //Philology Matters. - 2021. - Т. 2021. - №. 1. - С. 3-21.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.