Научная статья на тему 'БУХОРО НИКОҲ ТЎЙИ ҚЎШИҚЛАРИНИНГ ТЎПЛАНИШИ ВА ЎРГАНИЛИШИГА ДОИР БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР'

БУХОРО НИКОҲ ТЎЙИ ҚЎШИҚЛАРИНИНГ ТЎПЛАНИШИ ВА ЎРГАНИЛИШИГА ДОИР БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
201
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жанр / образ / локал хусусиятлар / тўплаш / ўрганиш / никоҳ тўйи маросими / этнофольклористика / мифологик дунёқараш.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гавҳар Яхшибоевна Шербекова

Аждодларимизнинг ўзга олам, бошқа дунё ҳақидаги қадимий-мифологик тасаввур-тушунчалари ва турли диний-эътиқодий қарашлари заминида шаклланиб, ўзига хос бадиий-тадрижий такомилга эришган ўзбек тўй маросими фольклори контекстида Бухоро никоҳ тўйи маросимига алоқадор фольклор намуналари халқ ижодкорлиги ва бадиҳагўйлигининг ўзига хос намуналари сифатида яхлит тизимни ташкил қилади ва алоҳида ўрин тутади. Тўй қўшиқларининг тарихий-маиший асосларини, эпик тафаккур билан боғлиқ тараққиётини, ўзига хос бадиий оламини, жанрий таркиби ва табиатини, регионал ижро хусусиятларини этнофольклористик жиҳатдан аниқлаш жуда муҳимдир. Ушбу мақолада Бухоро никоҳ тўйи қўшиқларининг тўпланиши ва локал хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда ўрганилишига доир баъзи мулоҳазалар билдириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУХОРО НИКОҲ ТЎЙИ ҚЎШИҚЛАРИНИНГ ТЎПЛАНИШИ ВА ЎРГАНИЛИШИГА ДОИР БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР»

БУХОРО НИКОХ ТУЙИ ЦУШЩЛАРИНИНГ ТУПЛАНИШИ ВА УРГАНИЛИШИГА ДОИР БАЪЗИ МУЛОХАЗАЛАР

Гав^ар Яхшибоевна Шербекова

Бухоро давлат университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Аждодларимизнинг узга олам, бошка дунё хакидаги кадимий-мифологик тасаввур-тушунчалари ва турли диний-эътикодий карашлари заминида шаклланиб, узига хос бадиий-тадрижий такомилга эришган узбек туй маросими фольклори контекстида Бухоро никох туйи маросимига алокадор фольклор намуналари халк ижодкорлиги ва бадихагуйлигининг узига хос намуналари сифатида яхлит тизимни ташкил килади ва алохида урин тутади. Туй кушикларининг тарихий-маиший асосларини, эпик тафаккур билан боглик тараккиётини, узига хос бадиий оламини, жанрий таркиби ва табиатини, регионал ижро хусусиятларини этнофольклористик жихатдан аниклаш жуда мухимдир. Ушбу маколада Бухоро никох туйи кушикларининг тупланиши ва локал хусусиятлардан келиб чиккан холда урганилишига доир баъзи мулохазалар билдириб утилган.

Калит сузлар: жанр, образ, локал хусусиятлар, туплаш, урганиш, никох туйи маросими, этнофольклористика, мифологик дунёкараш.

Кириш. Бухоро никох туйи маросими фольклорида шу халкнинг миллий, диний-ахлокий, фалсафий дунёкараши, маънавий-рухий дунёси, узига хос урф-одатлари тарихий дунёкараш махсули сифатида акс этади. Уларнинг шаклланишида аждодларимизнинг мифологик дунёкараши хам катта таъсир курсатганини инкор килиб булмайди. Хуллас, мифологик, фалсафий, тарихий дунёкараш махсули булган туй маросими фольклори мифологик тафаккурнинг поэтик тафаккурга кучиш тамойилларини ойдинлаштириш учун мухим манба вазифасини утай олади. Асосий мотиви турмуш, оила куриш, йигитлар эр холатига, кизлар аёлик оламига утишини, шу жараёнда уларда юз берадиган рухий эврилишларни гох кутаринки, гох дардли холатда кайд этишга каратилган никох маросими кушиклари хар бир даврда кишилик маданияти, диний -эътикодий карашларига кура узига хос тарзда тараккий топиб келган. Кейинги даврларда оммавий маданият таъсирида уларни сунъий замонавийлаштиришга, миллий заминдан узоклаштиришга уриниш холатлари хам учрайди. Бунинг натижасида эса туй маросими билан боглик айрим урф-одатлар мазмунида янгиланишлар пайдо булди. Айримлари эскилик саркити сифатида камситилди,

нописанд килинди, унутилди. Баъзилари хаддан ташкари кулгили холатларга солиб куйилди.

Айтиш керакки, Бухоро никох туйи фольклори буйича халигача яхлит бир туплам тузиб чоп этилмаган. Хрлбуки, Д.Ураева ёзганидек: "Х,ар кандай фольклор асарининг илмий жихатдан мукаммал урганилиши купрок унинг тупланиши ва нашр этилиши масаласи билан чамбарчас боглик;". Бу эса унга алокадор поэтик жанрларнинг куламини, жанрий хилма-хиллигини тулик тасаввур этишни мураккаблаштиради. Бухоро никох туйи фольклори узига хос булиб, унинг таркибини ташкил этувчи хар хил бетакрор, анъанавий жанрлар мавжудки, агар уларнинг генезиси очилса, бадиий-композицион ва лингвопоэтик хусусиятлари аникланса, фольклоршунослигимизда узбек никох туйи республикамизнинг турли вилоятларида турлича утказилиши ва хар хил расм-русмларга бойлигини, хар бир удум уз мазмунига мос кушик оркали ташкил килинишини англашга хизмат килади.

Му^окама ва натижалар. Бухоро никох туйи фольклорига алокадор кушиклар жуда куп булиб, уларнинг хар бири уз келиб чикиш тарихига, ижро урни, пайти, максади, вазифаси, ижрочиларига эгалиги жихатидан узаро фаркланиб туради. Улар халк ижодкорлиги ва бадихагуйлигининг узига хос бадиий-эстетик шакли сифатида ижтимоий-этнографик мохиятга хам эга.

Бухоро никох туйи фольклорининг поэтик хусусиятларини, унга алокадор жанрларнинг халк огзаки бадиий ижодидаги бошка жанрлар билан муносабатини, бугунги ва келажакдаги такдири масаласини урганиш унинг узбек халк шеърияти орасида ва тараккиётида тутган урнини белгилашга ёрдам беради.

Узбек туй маросими фольклорининг жанрий таркиби, генезиси, бадиияти масаласи фольклоршунослар томонидан махсус тадкик этилмаган булса-да, М.Алавия, Т.Мирзаев, Б.Саримсоков, О.Сафаров, М.Жураев ва бошкаларнинг маросим ва кушик поэтикасига доир тадкикотлари ва илмий маколаларида бу хакда айрим мулохазалар учрайди.

Узбек туй кушикларини туплаш иши утган асрнинг бошларида йулга куйилган. Лекин узбек фольклоршунослигида туй кушикларини илмий жихатдан урганиш факат утган асрнинг 50-йиллари охирларидан бошланди. 1926 йилдан халк кушикларини туплашга ва урганишга киришган, лекин уз тадкикотларини, асосан, урушдан кейинги йилларда эълон кила бошлаган Музайяна Алавия 1959 йилда нашр килдирган «Узбек халк кушиклари» китобида кушик жанрининг табиатини тадкик килар экан, бошка турдаги халк кушиклари каторида туй кушикларининг куплаб намуналарини илк бор чоп эттиришга эришди.1 Шундан

1 Алавия М. Узбек халк кушиклари. - Т.: Уз ФА нашриёти, 1959.

сунг олима 1974 йилда эълон килган «Узбек халк маросим кушиклари» монографиясида туй кушикларининг айрим жанрий белгиларини курсатиб берди.2

Уч томлик «Узбек фольклори очерклари»нинг биринчи томида келтирилган «Маросим фольклори» бобида туй маросими фольклори Б.Саримсоков томонидан

3

хам тадкик этилган . Шунингдек, яна унинг «Мотам ёр-ёрлари хакида»ги маколаси4, О.Сафаровнинг туй кушиклари хусусидаги5, Т.Мирзаевнинг лапарлар, М.Жураевнинг туй кушиклари тугрисидаги6 илмий маълумотлари бу жихатдан эътиборлидир.

Узбек фольклоршунослигида Бухоро никох туйи фольклорининг жанрий таркиби, таснифоти, унга алокадор жанрларнинг табиати, келиб чикиш асослари, бадиияти, образлар таркиби, асосий мотивлари, метрик курилиши, лингвопоэтик хусусиятлари, такдири каби муаммолар хали уз муайян ечимини топган эмас. Лекин кейинги йилларда бу масалаларга кизикиш бир кадар ортганлигини алохида эътироф этиш мумкин.

Узбек этнографларидан Г.Гафуров, Б.Х.Кармишева, УДорабоев, М.Сатторов, А.Ашировлар халкимизнинг туй маросими удумлари, узига хос этик карашлари, ижтимоий турмуш билан богликлиги ва унга алокадор тадбирлар

у

масаласига муносабат билдирадилар .

Туй маросими фольклори намуналарини ёзиб олиш XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошларидан бошланган. Бу ишни дастлаб айрим жонкуяр кишилар, зиёлилар, купрок илмий ташкилот ёки уюшмалар амалга ошира бошлаган. Таникли фольклоршунос М.Алавия «Узбек халк ижоди» сериясида нашрга тайёрлаган «Ок олма, кизил олма» тупламида .... мисра (1972), С.Рузимбоев билан хамкорликда тартиб берган «Совет даври халк кушиклари» тупламида ....мисра (1984) туй кушикларини нашр килдирди. Шу сериядаги «Гулёр» номли Фаргона халк кушиклари тупламида .... мисра (нашрга тайёрловчи Х,.Раззоков, 1967) йиги ва йукловлар чоп этилган.

Шунингдек, яна фольклоршунос О.Собиров туплаб, нашрга хозирлаган «Келиной кушиклари» (1981) тупламидан .... сатр, М.Обидова чоп эттирган «Тафаккур чечаклари» (1982) тупламидан .... мисра туй кушиклари урин олган.

2 Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. - Т.: Фан, 1974. - 140-151-бетлар.

3 Саримсоков Б. Мотам маросими фольклори // Узбек фольклори очерклари. Уч томлик. 1-том. - Т.: Фан, 1988. -208-223-бетлар.

4 Саримсоков Б. Мотам ёр-ёрлари хакида // Узбек тили ва адабиёти. - 1983. - 5-сон. - Б. 29-33.

5 Сафаров О. Болаларни эркаловчи узбек халк кушиклари. -Т.: Фан, 1983. - 16-бет.

6Навруз йуклови // Навруз (Навруз билан боглик кушиклар, афсоналар, одатлар ва иримлар). Тузувчилар: Т.Мирзаев ва М.Жураев. - Т.: Фан, 1992. - 31-бет.

7 Fафуров F. Удумларда-халк калби. - Т.: Ёш гвардия, 1986. - 171-186-бетлар.; Кармышева Б.Х Архаическая символика в погребально-поминальной обрядности узбеков Ферганы // Древние обряды, верования и культы народов Средней Азии. - М.: Наука, 1986. - С.139-181; Корабоев У. Узбекистон байрамлари. - Т.: Укитувчи, 1991. -172-175-бетлар; Сатторов М. Узбек удумлари. - Т.: Фан, 1993. - 207-216 бетлар; Насриддинов К. Узбек дафн ва таъзия маросимлари. - Т.: Халк мероси, 1996; Аширов А. «Авесто»дан мерос маросимлар. - Т.: Халк мероси, 2001; Рузиева М. Посмертная траурная одежда узбеков г.Ташкента // Костюм народов Средней Азии. - М.: Наука , 1979.

EygapgaH Tam^apu, ^.3moHK;ygoB Ba H.ASgypaxMoHoBgap Ty3raH «Acpgapra TeHrgom Kymusgap» HoMgu yp$-ogar Ba MapocuMgapuMrora goup KymuKgap Ma^Myacuga x,aMga T.Fo3u6oeB Ba A.CoSupoBgap HaMaHraHga HampgaH nu^apraH «HaMaHraH xagK oF3aKu Saguufi u^ogu HaMyHagapu» (1993) TyngaMuga ... caTp Tyfi KymuKgapu KegTupugraH.

Eyxopo Tyfi KymuKgapuHu TyngaS oMMagamTupumga O.Ca^apoB, ^.YpaeBa Ba ^.Pa^aöoBnapHHHr xroMaraapu KaTTa Syggu. O.Ca^apoBHuHr "Tyfi MySopaK, ëp-ëp" TyngaMuga 108 Mucpa Tyfi KymuKgapu Hamp KuguHraH.

2004 fiug Eyxopoga non этнgгaн «Ey3gapgaH ynraH Fa3ag-afi» (TynnoBHH Ba Hampra TafiëpgoBnugap O.Ca^apoB Ba ^.YpaeBa) KuToSuga MOTaM ëp-ëpgapu Ba MOTaM fiyKgoBgapu non эттнpнgгaн.

Tyfi MapocHMH KeHr KaMpoBgu xpguca SyguS, yHra ago^agop пoэтнк HaMyHanapHHHr Ma3MyH-MoxuaTHHH nyKyp ugpoK этнm ynyH ^ogtKgop TapuxugaH TamKapu Tyfi MapocHMH SugaH öofhhk yp$-ogaraapHu, pacM-pycyMgapHu, ygapHuHr Tapuxufi TapaKKUëTHHH x,aM nysyp Sugumra TyFpu Kegagu. Yhh apxeogorua, этнoгpa$нa, ^ogtKgop, Tapux, MycuKa Syfiuna SuguMgapra TaaHHÖ ypraHum MatKyggup. fflyHgaruHa ygapHuHr acg moxh^thhh TyguK ëpuTum Ba aHrgam MyMKHH Sygagu.

Tyfi KymuKgapuHuHr Tapuxufi-Maumufi acocgapuHu, эпнк Ta^aKKyp SugaH öofhuk TapaKK^TuHu, y3ura xoc Saguufi ogaMuHu, ^aHpufi TapKuSu Ba TaSuaraHu, peruoHag u^po xycycuaTgapuHu этнo$ogbкgopнcтнк ^M^argaH aHuKgam ^yga MyxuMgup.

EomKagap KaSu Eyxopo hukox, Tyfiu x,aM y3 Tysugumu, y^asugum MaKcagu, Ba3u^acu, ypHu, Tap3u, umrapoKHugapura Kypa Myafi^H axguT tu3umhu xpcug Kugagu Ba MatgyM uhku rypyxgapHu TamKug этagн. ^yMgagaH, ku3 oBgam, coBHuguK, hoh cuHgupgu, ^oraxa, pax 3aHoH, hukox,, KeguH y3aram, KeguH Keggu, nuMugguK Tyrgu, HuMugguKKa KupuTum, ^ofi coggu, W3 ongu, cap myëH, KeguH cagoM, ^ofi fiuFgu Ba Som^agap mygap cupacura Kupagu. YgapHuHr x,ap Supu hukox TyfiuHuHr Myafi^H Sup ogaru SugaH SoFgaHumu ^M^aragaH agoxugaguK KacS этagн.

Eyxopo ^ogtKgopuga myHgafi ®:aHpgap ëKu KymuKgap MaB^ygKu, ygapHuHr u^pocu pecпy6gнкaмнзнннг Som^a xygyggapuga amoBnu axpgu ypTacuga Ky3aTugMafigu. "Ëp-ëp, ëpoHu", "HmuMMa" Kaöu KymuKgap mygap ^yMgacugaHgup. EuHoöapuH, M.^ypaeB "Ofi ogguga 6up wggy3" TyngaMuga "Ëp-ëp, ëpoHu" KymuKgapugaH HaMyHagap öepap экaн, y x,aKga: "Eyxopo Bugo^TuHuHr ^opaKyg, OgoT TyMaHgapuga, TypKMaHucToH PecnySguKacuHuHr Oopoö TyMaHuga yTKasugaguraH hukox Tyfiu MapocuMu ^ogtKgopuga MaB^yggup" geS KypcaTagu.8

8 Ofi ogguga 6np Mggy3. Y3ÖeK xagK MapocuM KymuKgapu / Tyngaö, Hampra TafiëpgoBnn, Kupum cy3u Ba roo^gap Myaggn^n M.^ypaeB. - T.: F.FygoM HoMugaru AgaSuëT Ba caHtaT HampuëTu, 2000, 102-6eT.

Бухоро никох туйи маросимига алокадор кушиклар таркибида "Дейди-ё", "Дугона, дугона дейман" лапарлари, ёр-ёрлар, етим келин-куёвга айтиладиган ёр-ёрлар, уланлар, "Ёр-ёр, ёроне", "Хуш келибсиз" кушиклари, келин саломлар, "Гул базми термалари хам ижро килинади.

Жуда узок даврлар мобайнида вужудга келиб, баъзан эса айрим узгаришларга учраб, то хозиргача яшаб келаётган туй кушиклари турмушга узатилаётган киз, уйланаётган йигит, келин олаётган кайнона ва кайнота, янга олаётган кайнсингил ёки кайниука, невара ёки чевара келин куриб кувонаётган кайнбува ёки кайнбувилар рухиятидаги турли-туман узгаришларни бадиий ифода этади. Шунинг учун уларда вокелик ифодаси гох мунгли, гох хурсандчилик билан алмашиб туради. Бунда куёв томон рухиятини ифодаловчи кушиклар кутаринки кайфиятда булиши табиий. Чунки уларда купайиш юз беради. Келин хонадонида эса бир инсоннинг орадан кетиши худди мотамдагидек тушкун рухиятни, гам-ташвиш, шубха-гумонни уйготади. Шунинг учун уларда хатто ака хам синглиси учун гам чеккани, хавотирланиши, иккиланиши сезилади: Шилдир-шилдир камишга

Сиргам тушди, ёр-ёр.

Синалмаган жойларга,

Синглим тушди, ёр-ёр.

Никох туйи билан боглик хар бир жанр ушбу жараённинг маълум бир томонини, аник бир боскичини узида ифодалаб ифодалаб келади.

Узбек фольклоршунослигида никох туйи маросими фольклори намуналарининг бирмунча ёзиб олинаётганлиги ва уларни назарий йуналишда урганишнинг кучайгани, поэтик ходисаларнинг тадкикоти долзарблашгани, уларни йигиш, нашр килиш ишлари бир кадар жонлангани жанрий таркиби таснифотини амалга ошириш имконини кенгайтирган.

Хулоса. Ёр-ёрлар, келинсаломлар, саломномалар, келин утирсин, куёв утирсин, хуш келдингиз, мухаммаслар Бухоро никох туйи фольклорининг катта кисмини ташкил этади. Уларнинг хар бири алохида-алохида, мустакил жанрлар сифатида яшаб келмокда. Бунинг учун улардан хар бирининг энг мухим жихатлари, доимий, баркарор белгилари, никох маросими жараёнидаги хаётий вазифаси, гоявий мазмуни, ижро урни ва вакти, ижрочилари таркиби асос булиб хизмат килади.

Номи курсатилган кушик турлари Бухоро никох туйи маросимида муайян урин тутиши, вазифадорлиги, маълум ижро боскичига эгалиги, мавзу доираси, купинча профессионал ижрога мослашганлиги, эшитувчилар гурухига мулжалланганлиги, оила куриш муносабати, келинни узатишда куйланиши, ижро усули, йиглоки оханги билан узига хослик касб этади.

REFERENCES

1. Алавия М. Узбек халк кушиклари. - Т.: Уз ФА нашриёти, 1959.

2. Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. - Т.: Фан, 1974. - 140-151-бетлар.

3. Саримсоков Б. Мотам ёр-ёрлари хдкида // Узбек тили ва адабиёти. - 1983. - 5-сон. - Б. 29-33.

4. Гафуров F. Удумларда-халк калби. - Т.: Ёш гвардия, 1986.

5. Ой олдида бир юлдуз. Узбек халк маросим кушиклари / Туплаб, нашрга тайёрловчи, кириш сузи ва изохлар муаллифи М.Жураев. - Т.: F.Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000, 102-бет.

6. Yakhshibaevna S. G. Artistic Expression of Bukhara Wedding Customs in Ceremonial Songs //CENTRAL ASIAN JOURNAL OF LITERATURE, PHILOSOPHY AND CULTURE. - 2021. - Т. 2. - №. 10. - С. 141-145.

7. Yakhshibaevna S. G. Some Features of the Language of Bukhara Wedding Songs //CENTRAL ASIAN JOURNAL OF LITERATURE, PHILOSOPHY AND CULTURE. - 2021. - Т. 2. - №. 10. - С. 146-151.

8. Sherbekova G. ARTISTIC REFLECTION OF THE REGIONAL FLORA FAUNA IN BUKHARA WEDDING SONGS //НАУКА, ОБРАЗОВАНИЕ, ИННОВАЦИИ: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ И СОВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ. - 2021. - С. 127-129.

9. Yakhshibaevna S. G. Composition of Genresof Bukhara Wedding Folklore //European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). - 2021. - Т. 12. - С. 447452.

10. Шербекова Г. Я., Бафоева Н. А., Нурова Ю. У. Особенности узбекской литературы XVII-XIX веков //Вестник науки и образования. - 2020. - №. 2-2 (80).

11. Bahronovna R. G. Epic Interpretations of the Image of Trees in Uzbek Folk Tales //European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). - 2021. - Т. 12. - С. 330334.

12. Golibovna S. S. The Image of' DOPPI" in Uzbek Folk Songs Regional Species //European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). - 2021. - Т. 12. - С. 229235.

13. Uraeva D. S., Khakharova I. S., Khakhorova G. S. Meaning of emotional words in the formation of expressions in English and Uzbek languages //Scientific reports of Bukhara State University. - 2020. - Т. 3. - №. 2. - С. 54-62.

14. Urayeva D., Nazarova G. COMPARATIVE ANALYSIS OF MYTHOLOGICAL NAMES AND MYTHOLOGISMS IN THE ENGLISH AND UZBEK LITERATURE //Philology Matters. - 2021. - Т. 2021. - №. 1. - С. 3-21.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.