Научная статья на тему 'Бухоро-Хива нефтгазли ҳудуди Қораиз тузилмаси ва унинг атрофида битум тўпламларининг шаклланиши'

Бухоро-Хива нефтгазли ҳудуди Қораиз тузилмаси ва унинг атрофида битум тўпламларининг шаклланиши Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
98
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Зирабулак-Зиаэтдин тоғлари Қораиз / тектоника / бўр ётқизиқлари / оғир нефть / табиий битум / смола / тоғ жинслари / Зирабулак-Зиаэтдинские горы / Караиз / тектоника / меловые отложения / тяжелая нефть / природный битум / смола / горные породы

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Халисматов И.Х., Шомуродов Ш.Э., Бабалов Ж.Қ.

Мақолада Бухоро-Хива нефтгазли регионида битум тўпламларининг шаклланиши ва уларнинг ҳосил бўлишида тектоник жараёнларнинг таъсири тўғрисигидаги маълумотлар келтирилган. Шунингдек Зирабулак-Зиаэтдин тоғларининг жанубий адири ва Қораиз брахиантиклиналида шаклланган тузилмалар ва уларнинг таркибидаги битумларнинг хусусияти кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье приведена информация об образовании битумных скоплений БухараХивинского нефтегазоносного региона и влиянии тектонических процессов на их формирование. Также рассмотрены особенности структур, образовавшихся в южных предгорьях Зирабулак-Зиаэтдинских гор и Караизской брахиантиклинали, и наличие в них битумов.

Текст научной работы на тему «Бухоро-Хива нефтгазли ҳудуди Қораиз тузилмаси ва унинг атрофида битум тўпламларининг шаклланиши»

УДК 553.98.041:550.514

Халисматов И.Х., Шомуродов Ш.Э., Бабалов Ж.^.

БУХОРО-ХИВА НЕФТГАЗЛИ ХУДУДИ ЦОРАИЗ ТУЗИЛМАСИ ВА УНИНГ АТРОФИДА БИТУМ ТУПЛАМЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ

Халисматов И.Х.- г-м.ф.н., профессор, Шомуродов Ш.Э.-докторант (PhD)., (И.Каримов номидаги ТДТУ); Бабалов Ж.^.-ассистент (КдрМИИ)

В статье приведена информация об образовании битумных скоплений Бухара-Хивинского нефтегазоносного региона и влиянии тектонических процессов на их формирование. Также рассмотрены особенности структур, образовавшихся в южных предгорьях Зирабулак-Зиаэтдинских гор и Караизской брахиантиклинали, и наличие в них битумов.

Ключевые слова: Зирабулак-Зиаэтдинские горы, Караиз, тектоника, меловые отложения, тяжелая нефть, природный битум, смола, горные породы.

The article provides information on the formation of bituminous accumulations of the Bukhara-Khiva oil and gas region and the influence of tectonic processes on their formation. The features of the structures formed in the southern foothills of the Zirabulak-Ziaetdin mountains and the Karaiz brachyanticline, and the presence of bitumen in them are also considered.

Key words: Zirabulak-Ziaetdin mountains, Karaiz, tectonics, chalk deposits, heavy oil, natural bitumen, resin, rocks.

Бугунги кунда ер юзасига якин жойлашган ва казиб олиш осон булган нефть конларини жадал ишлатиш натижасида уларни кескин камайиб кетаётганлигиги сабабли, дунё нефтгаз казиб олиш компаниялари огир нефть ва табиий битум конларини ишлатишга катта эътибор каратмокда. Огир нефт ва табиий битум уюмлари Узбекистон Республикасида хусусан Бухоро-Хива битум-нефтгазли регионида ва унинг атрофида бир канча битум тупламларининг шаклланганлигини ва бу регионда бугунги кунда ушбу ресурсларни бахолаш, излаш ва келгусида махсулотни олиш ва кайта ишлаш масаласини хал килиш долзарб муаммолардан бири.

Бухоро-Хива битум-нефтгазли региони буйича материаллар тахлилига кура иккита битум намоёнланиш худудига булиш мумкин. Биринчиси Зирабулак-Зиаэтдин тогларининг жанубий адирида ва иккинчиси ^ораиз брахиантиклинал ядросида. Зирабулак-Зиаэтдин тоглари канотлари шимолда ясси (3-50) ва жанубда эса кескин тушган кутарилмалар билан чегараланган. Жанубий канот буйлаб бир-бирига уланиб кетган эгилмали узилмалар тизимли системаси ривожланган булиб, бу узилмали тизимлар А.Г.Бабаев томонидан ^изилкумолди узилмали тизимлар сифатида ажратилган [1].

^ораиз тузилмаси Когон кутарилмасини ички контурининг шимолий кисмида жойлашган. Бу тузилма брахиантиклиналь, ёриб кирган узилмалар билан чегараланган. Бурманинг гумбаз кисми кизил рангли куйи бур ёткизикларидан ташкил топиб, юза кисмида эса апт-альбгача булган ёткизиклар ювилиб кетган. Бур ости катлари канотида юра ёткизиклари очилган булиб, улар гумбаз томон кийиклашган. К^ораиз майдонида нефть намоёнланиши учта ораликга мансуб: энг юкори кисми структуранинг ядро кисмида аникланган альб ёткизикларининг битумли кумтошлари булиб, битум цементловчи масса куринишида барча жинсларни туйинтирган.

Бу катламларда битум Зирабулак-Зиэтдин тогининг жанубий тоголди кисмида бургиланган кудуклардан олинган керн намунасида, шунингдек ^ораиз шимолида жойлашган Азкамар, Акрабат ва Хазар тузилмаларида бургиланган кудуклардан олинган керн намуналарида хам аникланган [2]. Ишлаб чикариш амалиётида махсулдор горизонтлар сифатида ажратилган XI (альб), X, IX (сеноман) ва VIII (турон) горизонтлар алевролитлар, кумтошлар, гравелитлар ва конгломерант терриген жинслари булиб, улар битумлар учун сакловчи жинслар хисобланади. Битум намоёнланишининг иккинчи оралиги бур (XIII горизонт) кизил рангли кавати билан боглик булиб, кудукларни бургилаб утишда унча катта

булмаган нефтгазсув окими олинган. Битум намоёнланишининг учинчи оралиги кам харакатланадиган нефть уюми аникланган юкори юра охактошлари билан боглик.

В.А.Успенский синфланиши буйича табиий битумлар мальта ва асфальтларга мансуб, бу жинслар цементловчи масса куринишида туйинган булиб, говаклар, бушликлар ва ёрикларни тулдиради.

Амударё синклизасида тектоник харакатларнинг жадаллашиши неотектоник ривожланишнинг кечки даври (янги неоген-туртламчи даври) га мансуб булиб, бунда тог жинсларининг парчаланиши хисобига бурмалар ва узилмалар хосил булган. Буларнинг барчаси жинсларда (шунингдек глинали жинсларда) турли ёрикларни пайдо булишига олиб келган. Эрта даврларда хосил булган узилмаларни ривожлантириш ва янги узилмаларни хосил булиши копкок жинсларнинг мустахкамлиги бузилган ва уларнинг герметиклигини бузилишга олиб келган, нефть уюмларининг кайта шаклланиши ва бузилиб кетишига олиб келган ва базалт катламлари тупланган булиб, кучсизланган зоналар ва бушликларда кушимча ёриклар хосил булган.

И.С.Старобинец (1966) ^ораиз битум ва нефтларини урганиб, уларни узаро ухшашлиги хакидаги хулосага келган. Унинг фикрича, палеозой ва бур даврлари ёткизиклари оралигидаги стратиграфик номувофикликлар буйича юра ёткизикларидан суюк углеводородларни окиб утиши натижасида альб кумтошларида битумлар йигилган ва кейинчалик узилма буйлаб юкорига физик-кимёвий таркиби турлича булган табиий битумлар тупланган. Лекин, бошка майдонларга (Газли, ^орабаир, Гарбий Юлдузкак, Шимолий Муборак, Учкир, Гарбий Тошли, Тошли, Куюмазор ва бошка купгина майдонларда) битумлар мавжудлиги ёки уларнинг излари бур ёткизиклари киркимида учрайди. Юкори юра ёткизикларида нефт-битумли махсулотлар Бухоро-Хива регионининг барча жойларида учрайди [1].

Нефть, смола концентрацияси, асфальтенлар ва олтингугурт зичлигининг ортиши ётиш чукурлигининг камайиши билан боглик.

Гиперген жараёнлар натижасида нефтнинг оксидланиши, алканларнинг бузилиши ва каттик парафинлар улушининг камайиши содир булган, оксидланган мезонларнинг узок вакт таъсир килиши нефтнинг даврий таснифини кучайишига олиб келганлигини куриш мумкин.

Чарджоу погонасидаги катагенез зонасида булган баъзи нефть конлари (Шимолий Уртабулок, XV горизонт, 2626 м), узининг курсаткичлари буйича умумий катаген хосилаларидан ташкил топган, чунки физик-кимёвий таркиби бир катор жараёнларга боглик хисобланади. Бу Шимолий Уртабулок нефть кони учун хам тааллукли булиб, зичлиги 0,930 г/см3, асфальт-смолали компонентлар (21,0 ва 3,4 %) ва олтингугурт (2,65 %) микдори юкорилиги билан характерланади [3].

Юкоридагилардан келиб чикиб, Бухоро-Хива битум нефтгазли регионида табиий битум ва огир нефть тупланишини куйидагича ифодалаш мумкин. Неоген-туртламчи даврида тузилмали режанинг умумий реконструкцияси хосил булган нефть уюмларининг катаген зонадан гипоген зонага алмашинишга олиб келган.

Фактик маълумотлар тахлили шуни курсатадики, баъзи неоген катламларда локаль тузилмалар юкори бур ёткизикларидаги турли горизонтларда ювилган холатда ётади. Бундай локаль тузилмалар кам чукурликда ювилган палеоген катламларининг гумбаз кисмидаги тузилмаларга, тулик катламламланишини саклаб колган куйи бур махсулдор горизонтларга (Юлдузкак, ^араулбозор, Гарбий Тошли ва б) нисбатан куп учрайди. Шунинг учун Бухоро погонаси худуди неоген даври ёткизикларида сезиларли усиш ва жадал эрозияни бошидан кечирмаган тузилмаларда уюмлар суюк ва газсимон углеводородлар факат юра ёткизикларида мавжуд. Бурмаларда аникланган битум тупламлари Бухоро погонаси худудида жойлашган тог хошияларига якин жойда харакатчан участкаларда купрок учрайди (Куюмазор, ^ораиз, Азкамыр, Хазар, Акрабат ва б). [1]. Бу участкалар кичик калинликдаги копкок жинслар буйича кам чукурликда содир булган бурма ва узилмалар хосил булишини жадал жараёнига учраган. Бугунги кунда жинсларни жадал майдаланиши содир булган булиб, копкок жинсларда турли ёрикларни хосил булишига олиб келган. ^опкок жинслар

мустахкамлиги пасайиши ва жинсларнинг парчаланиши (узилмалар хосил булиши хисобига) натижасида нефть катламларига таъсир килиши лотераль булган ва кейинчалик алохида тузилмалар буйича (Кораиз, Куюмазор, Хазар, Акзамар ва б.) суюк углеводородлар вертикал харакатланган ва ер юзасига чиккан. Глина (Азкамар, куйи турон, сенон) ва ангидритларда (Акджар майдони, Шурчи ва б.) битум тупламларининг мавжудлиги Амударё синеклизасининг периферия кисмларида копкок жинсларнинг мустахкамлиги пасайиши ва улар экраланланиш хусусиятини йукотиши хакида маълумот беради. Бунда чукинди коплама устки юзаси шароитида кислородга ва микроорганизмларга бой булмаган инфильтрацион сувлар таъсири шароитида коллекторлар буйича нефтнинг харакатланиш жараёнида енгил ёки "Муътадил" нефть огир ва юкори ковушкокли нефтга айланади ва кейин мальта ва асфальтга айланади.

Коллекторларнинг ер юзасига чикиши билан бир вактда нефтни зичлиги, ковушкоклиги, смола ва асфальтенларни микдорини ортиши битум ва нефтли катламларнинг юкори кисмида асфальтли копкок (пропка) хосил булади ва уюмларни бузилишига тускинлик килади. Бундай шароитда тупланган битумлар Азкамир, Акрабат, Хазар ва бошка тузилмаларда XI, X, IX ва "УШ горизонтлар (альб сенон), К^ораиз гумбаз кутарилма кисмида, шунингдек Зирабулак-Зиаэтдин тоглари чекка канот кисмларида учрайди ва олтингугуртли кислород микдори узгариб турувчи махсулотлар хисобланади [3]. Зирабулак-Зиаэтдин тоглари чекка канот кисмларида табиий битумлар туплами томирсимон учрайди ва уларни пайдо булиши асосан ташлама тузилишга эга узилмали ёриклар буйича нефть изолиниялари билан боглик алохида намуналардаги битумларни урганиш шуни курсатадики, уларнинг таркибида деярли 60 % мой ва нейтрал смола ва 17% асфальтенлар ташкил килиши аникланган. Бу битумлар нафтен каторига мансуб булиши мумкин [4]. Олтингугуртли битумлар хосил булиши жараёнида бузилиши ва куринишининг узгаришга учраган нефтлар смолали, асфальтли ва турли микдорда олтингугуртли булиб метан-нафтенли каторга мансуб. Куриладиган табиий битумларга мансуб сувлар сульфат-натрийли турига мансуб. Сульфат-натрий сувлар мавжудлиги бактериаль фаолияти хисобига сувларда сульфатларни биологик тикланиши натижасида Зирабулак-Зиаэтдин тог ён багирларида нефтни оксидланишига хизмат килган. Инфильтрацион сувлардаги бактериялар катализатор хисобланади.

Урганиладиган майдонда бургиланган кудуклар ва шурфдан олинган керн намуналарида битумларни микдори буйича ^ораиз майдонидан ташкари яна олтида майдонда мавжуд: Майзак, Кермине, Сукайти I, Сукайти II, Чадир, Гарбий ва К^ораиз (расм.1) [5].

Майзак битумли майдони Зирабулак-Зиаэтдин тогининг шимолий канотида жойлашган. Майдони-38 км . Бу ерда палеозой ёткизиклари устида 30 метрдан 290 метр чукирликгача юкори сеноман ва куйи турон ёткизиклари ётади, бу ёткизиклар глина, глинали алевролитлар, гравлет ва кумтош оралик катламчалари билан алевролитлардан ташкил топган. Битум тупламлари 40 та кичик чукурликдаги кудукларда 18-290 м ораликлардаги асосан IX горизонт (сеноман) алевролитлар, гравелитлар ва баъзида глинали алевролитларда учрайди.

Кермине битум майдонлари Зирабулак-Зиаэтдин тогининг шимолий канотида жойлашган. Майдони -1,45 км . Битумлар IX горизонт ва куйи турон жинсларида учрайди. Битум тупламлари аникланган (гравелитлар, кумтошлар, алевролитлар, алевритли глиналар) ёткизиклар 86-120 м чукурликда ётади (1-расм).

Расм.1. Зиаэтдин тог адирларда ва Крраиз кутарилмасида битум майдонларининг

жойлашиш харитаси

Сукайти I битумли майдон Сукайтин ботиклигида жойлашган. Майдони - 2,5 км2. Битумлар сеноман ёткизикларининг устки юзасига (IX горизонт) мансуб. Гравелитлар, алевролитли охактошлар ва охактошларнинг алохида бушликларида (каверноларида) ва ёгсимон ва хатто суюк (мальта туридаги) битумлар учрайди. Куйи турон гравелитлари ва кумтошларида 36-206 м чукурликда битум тупламлари учрайди.

Сукайти II битумли майдон юкоридаги майдонлар каторида жойлашган. Майдони - 6,5 км бу ерда битумлар сеноман ёткизиклари (IX горизонт) ва куйи турон ёткизикларининг гравелитлар, алевролитли охактош жинсларида учрайди.

Чандир битум майдони Сукайтин ботиклигида жойлашган. Майдони 0,25 км . Битумлар пойдевор устида ётган сеноман алевролитларида ва куйи турон гравелитларида учрайди. Битум тупламлари 11-103 м ораликларида аникланган.

Еарбий битум майдони Зирабулак-Зиаэтдин тогининг гарбий периклиналида жойлашган. Майдони 0,37 км2. Битумлар тупланиши альб кумтошлари ва гравелитлари билан боглик. Булар алохида бушликлар ва ёрикларни тулдиради. Баъзида битум тупламлари цементловчи масса куринишида ва сочилган холда учрайди. Кораиз битум майдони айнан шу номдаги гумбаз тузилмада жойлашган. Майдони 11,25 км2. Битум тупламлари 2-103 м ораликда альб (XI горизонт) кумтошлари билан боглик.

Таъкидлаб утилганидек битум тупламлари Азкамар, Акрабат, Хазир тузилмаларига бургилаш натижасида олинган керн намуналарида олинган. Хазар гумбазли тузилмасига бургиланган 11 кудукда 520-530 м ва 530-546 м ораликда сеноманнинг юпка заррали кумтошларидаги ёрикларда учрайди ва бу битумлар мойсимон, ковушкок кора рангда. Кесим буйича куйида турон ёткизиклари майда заррали кумтошларида, кучли пиритланган говак охактошларида (VIII горизонт 639-942 м ораликда), хам битум тупламлари учрайди.

Юкорида келтиридган маълумотлар асосида куйидагича хулоса килиш мумкин. Барча битум тупламлари кенг стратиграфик диапазонда таркалганлигига карамай (палеозойдан бошланиб сеноманда тугайди), асосан альб, сеноман, куйи турон хосилаларига мансуб булиб, алевролит, кумтош ва гравелит тог жинслари билан боглик. Катламнинг максимал калинлиги битумларга бой (суюк, суюксимон ёки синувчи), куп холларда 15 м ни ташкил килади. Бу эса турон ва сенон глина ва глинали алевролитларида учрайдиган битум тупламлари Амударё

синклизаси периферия кисмидаги жинсларнинг муртлиги ва экранлашиш хусусиятини

йукотганлигидан дарак беради.

АДАБИЁТЛАР:

1. Хаимов Р.Н., Ходжаев Р.А. Закономерности размещения и условия формирования скоплений природных битумов и высоковязких нефтей // Ташкент: Фан, 1987, С. 79-86.

2. Шоймурадов Т.Х. «Тяжелая нефть и природный битум - новый источник увеличения производства нефтепродуктов в Республике Узбекистан». Специальный узб. журнал «Нефть и газ», 2012 г.

3. Пулатова У.П. и др. Отчет «Геологическое изучение, добычи и переработки тяжелых нефтей и природных битумов в Республике Узбекистан, 2012, фонды АО «ИГИРНИГМ»

4. Юдин Г.Т., Жабреева Л.С. и др. Изучение условий залегания природных битумов. М., Недра. 1981. С. 22-26.

5. Бабалов ЖД., Эшмуродов О.Р. Размещение и скопление битумов в Бухаро - Хивинском регионе, //Научные горизонты, 2020 №5(33) 249-252.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.