18BOSHQARUVDA IJTIMOIY SAMARADORLIK
A. Abdugafarov1, S. S. Achilov2, M. A. Abdukarimova3
!O'zbekiston Respublikasi Davlat statistikasi instituti, i.f.d., prof. аdugafarovаbduxal il @mail. ru 2TATU Samarqand filiali dotsenti, i.f.n., dots., [email protected] Samarqand iqtisodiyot va servis instituti assistenti, magistr. [email protected]
Annotatsiya. XXI asrda mamlakatlarning milliy iqtisodi globallashib, axborotlashgan raqamli iqtisodiyot shakliga aylanmoqda. Ya'ni milliy iqtisoddagi axborot va bilimlarning tutgan o'rni tobora yuksalib va strategik resursga aylanmoqda. Maqolada zamonaviy boshqaruv nazariyasini ijtimoiy qoidalarini -insonlarning tashabbusi va ijodkorligidan foydalanish, umumiy qarashlarni izlash, korporativ qadriyatlar, xulq-atvor namunalarini shakllantirishdan iborat bo'lgan yangi yondashuvning batafsil bayoniga alohida e'tibor qaratiladi.
Kalit so'zlar: boshqaruv samaradorligi, iqtisodiy samaradorlik, ijtimoiy samaradorlik, boshqaruv tizimi, xodimlarini boshqarish, xarajat va foyda, maqsad -natija xarajati, ijtimoiy samarani baholash.
Аннотация. В XXI веке национальная экономика стран глобализируется и становится формой информационной цифровой экономики. То есть роль информации и знаний в национальной экономике возрастает и становится стратегическим ресурсом. Особое внимание в статье уделено подробному описанию нового подхода, который заключается в использовании социальных правил современной теории управления - использовании инициативы и творчества людей, поиске общих взглядов, формировании корпоративных ценностей, моделей поведения.
Ключевые слова: эффективность управления, экономическая эффективность, социальная эффективность, система управления, управление персоналом, затраты и прибыль, стоимость цель-результата, оценка социальной эффективности.
Abstract. In the 21st century, national economies are becoming more globalized and turning into information and digital economies. This means that information and knowledge are playing an increasingly important role in national
April 24, 2024
economies as they become a strategic resource. The article focuses on a new approach that emphasizes the use of social rules from modern management theory, such as encouraging people's initiative and creativity, finding common ground, and shaping corporate values and behaviors.
Keywords: management efficiency, economic efficiency, social efficiency, management system, personnel management, costs and profits, cost-effectiveness, evaluation of social efficiency.
Boshqaruvda samaradorlik tushunchasi odatda tijorat faoliyati bilan bog'liq holda ko'rib chiqiladi, uning nuqtai nazaridan u faoliyat xarajatlari bilan olingan natijalarning nisbati bilan belgilanadi. Biroq, notijorat tashkilotlar misolida bu usul bunday tashkilotlarning mohiyatiga o'z asosini topmaydi, uning asosiy xususiyati shundaki, ularning maqsadi foyda olish emas. Ijtimoiy korxonalar asosan notijorat tashkilotlardir. Va hatto ulardan foyda oladiganlari (masalan, xususiy kasalxonalar, tijorat universitetlari) o'z faoliyati bo'yicha foyda hajmi bo'yicha emas, balki ularning asosiy faoliyati oxir-oqibat maqsadga yo'naltirilgan ijtimoiy natija bilan baholaydilar. Ijtimoiy tashkilotlar duch kelgan asosiy muammo - bu ularning faoliyatining yuqori xarajatlari, shuningdek ularning asoslanishidir. Ularning ko'pchiligi byudjetni moliyalashtirishda bo'lgani bois, mablag' ajratish va ularni maqsadga muvofiq sarflash masalasi eng o'tkir bo'lib qoladi. So'ngi paytlarda davlat hokimiyati byudjet mablag'larini samarali sarflayotganiga alohida e'tibor qaratib, ijtimoiy sohaning samaradorligini baholash sohasidagi turli xil tadqiqotlarni byudjetni moliyalashtirishning asosiy ob'yekti sifatida rag'batlantirdi. Har qanday faoliyat turining ta'siri, uning natijasida moddiy va ma'naviy ishlab chiqarishning ko'payishi, ijtimoiy turmush sharoitlarining yaxshilanishi kuzatilmaydi. Har bir faoliyat turining ta'sirini baholash, tasniflashning o'ziga xos xususiyatlariga ega. Ammo eng tipik ta'sir turlarini ajratish mumkin, ular orasida eng ahamiyatli: ishlab chiqarish, iqtisodiy va ijtimoiy sohalardir.
1. Ishlab chiqarish ta'siri
Ishlab chiqarish effekti (natija) muayyan boshqariladigan ob'yekt qat'iy belgilangan mahsulotlarni ishlab chiqarishga yoki bir xil aniq belgilangan ijtimoiy xizmatni (suv, elektr energiyasi, gaz va boshqalar) taqdim etishga chaqirilganda sodir bo'ladi. Boshqariladigan ob'yektlar faoliyati natijalarida ifodalangan bunday boshqaruv effekti mahsulot (xizmat)ni ishlab chiqarish bosqichidan chiqarishda olingan natijalarni va uning ishlab chiqarish (realizatsiya) xarajatlarini korrelyatsiyalashdan iborat. Ishlab chiqarish samarasi markazlashgan rejali iqtisodiyotdagi faoliyat samaradorligini baholash uchun majburiy bajarilishi lozim
April 24, 2024
5
bo'lgan tabiiy ko'rsatkichlar berildi. Natijada, iqtisodiyotda defitsit, yashirin inflyatsiya, do'konda keraksiz mahsulotlarning ko'payishi kabi salbiy jarayonlar kuzatildi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish bu holatni buzishga mo'ljallangan, lekin ijtimoiy sohaning ko'plab tarmoqlarining monopollashuvi bozorning o'z-o'zini tartibga solish mexanizmlaridan foydalanishga imkon bermaydi. Erkin bozor munosabatlarining printsiplari, azaldan tan olingan bozor iqtisodiy qonunlari asosida dunyoda mahsulot ishlab chiqarishga mo'ljalllangan [1,2].
2. Iqtisodiy ta'sir
Boshqaruv ta'sirining ikkinchi turi iqtisodiydir. Ma'lumki, bor mahsulotni (xizmatni) yetkazib berish muddatiga ta'sir qiladi va bir necha hafta davomida uzoqroq texnik xizmat ko'rsatishni talab qiladi. Mahsulotlar uzoq xizmat muddatiga ega - uzoq xizmat muddati, resurslarni tejash va ishga tushirish, shuningdek, uzoq xizmat muddatidir. Iqtisodiyotni mustahkamlash ongli iqtisodiyotni dinamiklashtirish va rag'batlantirish uchun zarurdir. Faqat iqtisodiy natijaga bashorat qilingan ta'sir tasdiqlanadi. Ijtimoiy ta'sir - ijtimoiy manfaatlar uchun ham katta ahamiyatga ega. Masalan, ish sharoitlari, ish bilan qoniqish, jamoaviy birdamlik, hurmat, kuch, ishonch, ijodiy imkoniyatlarni amalga oshirish va boshqalar. Xodimlarni boshqarish tizimi va texnologiyasini takomillashtirish, iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlik o'rtasidagi fundamental munosabatlarga bog'liq. Bu quyidagilar bilan izohlanadi: bir tomondan, xodimni rag'batlantirish ko'rinishidagi ijtimoiy samaradorlikni faqat tashkilotning mavjudligi ishonchli bo'lgandagina ta'minlash mumkin va u ushbu rag'batlantirishlarni ta'minlash imkonini beradigan foyda keltiradi; boshqa tomondan, xarajatlar samaradorligiga faqat xodimlar o'z ishchi kuchini tashkilotning qo'liga qo'ygan taqdirdagina erishish mumkin. Odatda, ular ijtimoiy samaradorlikning ma'lum darajasi bo'lsagina buni amalga oshirishga tayyor bo'ladilar.
3. Ijtimoiy ta'sir
Amalda boshqaruv qarorlarining samaradorligi asosan iqtisodiy ko'rsatkichlar yordamida baholanadi. Biroq, bog'liq ijtimoiy natijalarni hisobga olmasdan bunday bir tomonlama yo'nalish albatta jiddiy oqibatlarga olib keladi. Ijtimoiy samaradorlik korxona xodimlarining ijtimoiy-iqtisodiy umidlari, ehtiyojlari va manfaatlarini qondirishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi amalga oshirilishi bilan ta'minlanadi. Ijtimoiy samaradorlik quyidagi paytlarda namoyon bo'ladi: birinchidan, xodimlar potentsialining rivojlanishida; ikkinchidan, bu potentsialni amalga oshirish imkoniyatida. Ijtimoiy samaradorlik tushunchasiga har bir xodimning xulq-atvorini uyg'un rivojlantirish, uning malakasini oshirish va moslashuvchanlik va harakatchanlikni kengaytirish, qulay ijtimoiy iqlimni shakllantirish, ijtimoiy faollikni
April 24, 2024
6
kuchaytirish va butun turmush tarzini yaxshilashga qo'yiladigan talablar kiradi. Ijtimoiy sohani boshqarishda, xalq xo'jaligining asosiy ob'yektlaridan biri sifatida, natijalar asosan ijtimoiy ta'sirlar bilan baholanishi kerak. Bu erda xususiy mulk, bozor iqtisodiyoti, tadbirkorlik, shaxs manfaatlari va erkinliklari o'rtasidagi barcha ziddiyatlar va munosabatlar diqqatga sazovordir. Davlat, shu jumladan, ijtimoiy sohadagi vazifalarning real bajarilish darajasini jamiyat va odamlarga ma'lum foyda keltiradigan, ularni moddiy va ma'naviy jihatdan rivojlantiruvchi ijtimoiy ta'sirlar bilan belgilashi lozim [3,4].
Boshqaruvda ijtimoiy samaradorligini baholash va oshirish Ijtimoiy sohada boshqaruv samaradorligini oshirishning yaxlit dasturi usul va yondashuvlar to'plami asosida shakllantirilishi mumkin. Bu dasturga buxgalteriya, moliya, kadrlar, rejalashtirish, o'lchash, baholash va qaror qabul qilish tizimlarini boshqarishning turli xil yo'llari va tizimlari kiritilishi mumkin. Bunday kompleks sohalarni keng tanlash quyidagidarni o'z ichiga oladi: baholash mezonlarini ishlab chiqishdan tortib, shaxsiy xodimga individual psixologik ta'sir ko'rsatishgacha, jamoaviy kelishuv usullaridan tortib, boshqaruv ob'yekti bilan sub'yekt o'rtasidagi hamkorlikning aniq shakllarigacha, jamoada umumiy axloqiy iqlimni shakllantirishdan tortib, xodimlar bilan ishlashda moddiy rag'batlantirishni amalga oshirishgacha va boshqalar. Ijtimoiy boshqaruvning samaradorligi "maqsad-natija xarajati" zanjirni o'rganish orqali juda aniq o'lchanishi mumkin.
1 - чизма. Ташкилот бошцарув тизими Natijani xarajatlar bilan taqqoslaganda vazifa boshqaruv samaradorligi darajasini ko'rsatish, ya'ni "maqsadga bu yaqinlashuv qanday natijaga erishilgan" degan savolga javob berishdir. Keyin samaradorlikni maqsadning erishish darajasi ham, resurslar iste'moli darajasi ham deb tushunish kerak.
Ijtimoiy boshqaruv samaradorligini baholash imkoniyati har qanday ijtimoiy tizimda ancha alohida quyi tizim bo'lib, xizmat ko'rsatish xususiyatiga ega ekanligi bilan izohlanadi. Har ikkala quyi tizimda ham, boshqaruvda ham ma'lum bir sondagi
April_24,_2024_
7
odamlar ish bilan ta'minlanadi, ular tegishli moddiy yoki ma'naviy ta'sir kuchiga ega. Boshqaruvning quyi tizimi o'zi uchun emas, balki moddiy yoki ma'naviy foyda yaratuvchi boshqariladigan quyi tizimning to'g'ri ishlashini va rivojlanishini ta'minlash uchun yaratilgan [5].
Ijtimoiy boshqaruv samaradorligini baholashning texnologik sxemalari
Boshqaruv samaradorligini baholashning texnologik sxemalari - boshqaruv jarayonini bosqichli baholash: (1-chizma).
1) qabul qilingan maqsadlarni amalga oshirish bilan bog'liq xarajatlarni aniqlash, shuningdek boshqaruv tizimini yaratish va faoliyat ko'rsatadigan xarajatlarni aniqlash;
2) boshqaruv tizimi tomonidan ta'minlangan ta'sirni aniqlash;
3) har bir o'rnatilgan boshqaruv maqsadini amalga oshirishda ta'minlangan samaradorlik;
4) bir nechta boshqaruv maqsadlarini amalga oshirishda ko'rsatilgan umumiy iqtisodiy samaradorlikni hisoblash.
Boshqaruv jarayoni bilan shug'ullanuvchi har bir menejer va mutaxassis umumiy maqsadni amalga oshirish bilan bog'liq aniq vazifa va vazifalarga ega, ammo ularning harakatlarini yagona umumiylashtirilgan ko'rsatkich (mezon) yordamida baholash har doim ham mumkin emas. Ko'pgina hollarda, ko'rsatkichlar to'plamidan foydalanish maqsadga muyasssas bo'ladi, keyin individual xodimning faoliyati ta'sirini aniqlash ko'proq samara beradi. Bunday ko'rsatkichlar boshqaruvning asosiy faoliyati va vazifalariga to'g'ri kelishi, bir-biridan farq qilishi va mustaqil aniq shakllantirilishi kerak.
Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligi
Boshqaruv faoliyatining ijtimoiy natijasini ifodalagan holda boshqaruvning ijtimoiy samaradorligini ham ko'rib chiqish mumkin. Mehnat jamoasi va har bir xodimning salohiyatidan foydalanish darajasi, ijodiy qobiliyatlari, jamoa rivojlanishining ijtimoiy muammolarini hal etishdagi muvaffaqiyatlari bilan ajralib turadi. Boshqaruv samaradorligi ko'rsatkichlarini hisoblash olingan natijalarning nisbati va sarflanadigan xarajatlarni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, korxonalar faoliyatining ijtimoiy natijalari - bu mehnat va turmush sharoitlari, xodimlarning malakasi, faoliyatini tashkil etish va rag'batlantirish va boshqalar. Xarajatlar sifatida ba'zi hollarda texnik boshqaruv uskunalarini sotib olish, xodimlarni o'qitish va malakasini oshirish, korxona xodimlari uchun uy-joy qurish, sanatoriy va kurort davolash va dam olish uchun ishchilarni dam olish va boshqalar.
Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligining berilgan ko'rsatkichlari, ma'lum hodisalarning holati yoki darajasini xarakterlovchi ko'rsatkichlar statistikasidir. Ularni
April 24, 2024
8
ijtimoiy hodisalarning rivojlanishini xarakterlovchi dinamik ko'rsatkichlar bilan uzviy bog'lanishi mumkin. Bundan tashqari, ba'zi ko'rsatkichlarning o'sishi (xodimlarning malakasi darajasi, ishchilarni uy-joy bilan ta'minlash, mehnatni mexanizasiyalash darajasi va boshqalar), boshqalarning pasayishi (xodimlarning o'lim darajasi, ziddiyat darajasi va boshqalar) mumkin.
Shu bilan birga, erishilgan ko'rsatkichlarni asosiy ko'rsatkichlar bilan taqqoslash mumkin, bu bizga ushbu korxona jamoasidagi ijtimoiy o'zgarishlar darajasini tasavvur qilish imkonini beradi. Biroq, ijtimoiy natijalarni baholashni aslida ijtimoiy jihatdan zarur bo'lgan ko'rsatkichlar bilan taqqoslash kerak, bu jamoaning ijtimoiy rivojlanishining talab qilingan darajasini aks ettiradi. Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligi ko'rsatkichlari iqtisodiy va statistik hisobotlar, xodimlarning so'rovnomalari, ekspert baholashlari usuli va boshqalar yordamida aniqlanadi. Bundan tashqari, ba'zi ko'rsatkichlar muayyan darajadagi shartli aniqlik bilan belgilanadi, boshqalari esa miqdoriy ravishda ifodalanishi mumkin emas. Bu muayyan ko'rsatkichlar boshqaruvning ijtimoiy samaradorligini bir tomonini xarakterlaydi [6,7].
Uning ko'p tomonlama baholash integral, umumiylashtiruvchi ko'rsatkichi bilan beriladi. Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligining umumiylashtiruvchi - integral ko'rsatkichini muayyan ko'rsatkichlarning hisob-kitoblarning mahsulotlarini ifodalash orqali olish mumkin. Ushbu ko'rsatgich yordamida turli davrlarda tashkilotni boshqarishning ijtimoiy samaradorligini, shuningdek, tegishli tashkilotlarni boshqarish samaradorligini solishtirish mumkin. Boshqaruv samaradorligining ijtimoiy va iqtisodiy tarkibiy qismlari orasida tashqi e'tiborsizlik yaqqol ko'zga tashlanadi.
Ayniqsa, tashkilot boshqaruvning yuqori iqtisodiy samaradorligiga va past -ijtimoiy va aksincha bo'lishi mumkin. Shunga qaramay, ular o'rtasida ma'lum bir munosabat mavjud. Ular boshqaruv samaradorligining ikki o'zaro shartli yo'nalishini tashkil etadi. Bundan tashqari, ijtimoiy ta'sirga erishish orqali iqtisodiy ta'sirga erishishning shartliligi ko'zga tashlanadi va aksincha.
Boshqaruvning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi mezonlari va ko'rsatkichlari hisoblangan tizimi muzlatilgan, o'zgarmas narsa emas, u jamiyat va iqtisodiyotning rivojlanishi bilan birga dialektik jihatdan o'zgaradi. Boshqaruvning bajarilish ko'rsatkichlaridan foydalanish boshqaruv tizimini diagnostika qilish, uning faoliyati davomida sodir bo'ladigan burilishlarning oldini olish, samarasiz boshqaruv sabablarini ochib berish, boshqaruv organlari faoliyatining ilmiy asoslangan maqsad qo'yilishini amalga oshirish va ularning keyingi ishlarini moslashtirish imkonini beradi. Bundan tashqari, bu bizga boshqaruv xodimlari uchun motivatsiya tizimini
April 24, 2024
9
yaratishga, ularning mehnatini qayta moHyalashtirishni boshqaruv faoliyati samaradorligiga ma'lum bir bog'liqlikka qo'yishga imkon beradi. Bu esa ushbu korxona jamoasidagi ijtimoiy o'zgarishlar darajasini real tasavvur qilish imkonini beradi.
Demak, hozirgi sharoitida tashkilotning ijtimoiy samaradorligini yetarli darajada baholash, tashkilot siyosatida o'ta muhim va ahamiyatli vazifadir, chunki u tashkilotning ijtimoiy va iqtisodiy tomonlarini sifatli rivojlantirish uchun asos bo'ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ayupov R.H., Boltaboeva G.R. Raqamli iqtisodiyot asoslari. -Darslik. T.: ТМ1, 2020.- 575 b.
2. Muxitdinov X.A. Boshqaruv nazariyasi: darslik / X.A. Muxitdinov, A.A. Sobirov.-O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. -T: Cho'lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -240 b.
3. Menejment nazariyasi. Darslik / Kosimova D.S. -T: "Tafakkur-bustoni", 2011. -336 b.
4. Menejment: o'quv qo'llanma / N.M.Ziyavitdinova, Y.M.O'rinov, Sh.N.Xayitov; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. - Т.: «Tafakkur-Bo'stoni», 2012.-312 b.
5. Qosimova D. S., Sobirov A.A. Boshqarish nazariyasi asoslari. Oliy va o'rta yurtlari uchun darslik - T: TDIU, 2011. -340 b.
6. Taniyev A., Innovatsion iqtisodiyet. Darslik, Samarqand davlat universiteti, SDU nashri, 2021. - 460 b.
7. Статистический сборник- Т.: Госкомитет РУз по статистике, 2020. - 176 с.
10
April 24, 2024
