CC BY
15BOSHQARUV QARORLARINI AMALGA OSHIRISH VA NAZORAT
QILISH
Tursunov Farxod Umirzakovich
SamISI, "Menejment" kafedrasi mudiri, i.f.n., dotsent
Annotatsiya: Boshqaruv qarorlari kompaniyani boshqarish jarayonining muhim yelementi, tashkilot hayoti atrofida aylanadigan o'ziga xos markazdir. Qaror boshqaruv ishining mahsuli sifatida, uni qabul qilish yesa ushbu mahsulotning paydo bo'lishiga olib keladigan jarayon sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Ko'p hollarda kompaniya maqsadlariga yerishish va uning samarali ishlashining haqiqiy imkoniyatlari menejerlar tomonidan qabul qilingan qarorlarga bog'liq.
Kalit so'zlar: Boshqaruv funksiyasi, monitoring, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, muqobil variant, samarali boshqaruv tizimi, nazorat.
Boshqaruv funksiyasi sifatida nazorat - bu belgilangan maqsadlarga yerishishni, qabul qilingan boshqaruv qarorlarini amalga oshirishni ta'minlash jarayonidir. Nazorat jarayoni, bir tomondan, standartlarni belgilash, yerishilgan haqiqiy natijalarni va ularning me'yordan chetga chiqishini aniqlash jarayoni bo'lib; boshqa tomondan, boshqaruv qarorlarining bajarilishini monitoring qilish va yerishilgan natijalarni baholash jarayoni hisoblanadi. Monitoring natijalari, agar qarorni amalga oshirishning rejalashtirilgan kursidan sezilarli og'ishlar aniqlansa, ilgari qabul qilingan qarorlarni tuzatish uchun asos bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda, monitoring - bu olingan natijalarni rejalashtirilgan natijalar bilan taqqoslash va kerak bo'lganda tegishli tuzatish choralarini ko'rish jarayonidir. Noaniqlik kelajakning ajralmas harakteristikasi sifatida boshqaruv qarorini amalga oshirish jarayonida nazorat qilishning asosidir.
Nazorat jarayonning barcha bosqichlariga hamroh bo'ladi. Ushbu xususiyatga ko'ra, nazoratning quyidagi asosiy turlari ajratiladi: dastlabki, joriy, tuzatuvchi va yakuniy.
Dastlabki nazorat yechimni ishlab chiqish bo'yicha chora-tadbirlar boshlanishidan oldin amalga oshiriladi. Uning maqsadi baholash mezonlarini ishlab chiqish, harakatlarni monitoring qilish metodologiyasi va qoidalarini tuzatish orqali kiruvchi natijalar paydo bo'lishidan oldin paydo bo'lishining oldini olishdir.
Joriy nazorat to'g'ridan-to'g'ri yechimni amalga oshirish jarayonida amalga oshiriladi. U menejer tomonidan amalga oshiriladi va ichki va tashqi omillar ta'sirida bajarilgan ishlarning haqiqiy oraliq natijalarini o'lchash va o'rganishga asoslangan.
Tuzatish nazorati allaqachon amalga oshirilgan harakatlar va yaratilgan vaziyatga qaratilgan. U boshqaruv qarorini amalga oshirish natijalari ma'lum bo'lgan va ular rejalashtirilgan qiymatlarga zid bo'lgan vaziyatni to'g'irlash uchun mo'ljallangan. Asosiy maqsad kelajakda shunga o'xshash vaziyatlarning takrorlanishining oldini olishdir.
Yakuniy nazorat qabul qilingan yechim amalga oshirilgandan so'ng amalga oshiriladi. Maqsad - buxgalteriya hisobi, yakuniy natijalarni o'lchash va ularni
rejalashtirilgan natijalar bilan taqqoslash, buning asosida maqsadga yerishish darajasi to'g'risida xulosa chiqarish mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, yakuniy nazorat muvaffaqiyasiz natija bo'lgan taqdirda qarorni o'zgartirish imkoni bo'lmaganda amalga oshiriladi. U quyidagi muhim funksiyalarni bajaradi:
1. Ma'lumotlar bazasini quyidagi yo'nalishlarda shakllantirish va to'ldirish: maqsadlar va ularning tarkibiy vazifalari; faoliyatning dastlabki, oraliq va yakuniy parametrlari; dastlabki ko'rsatkichlarni baholash mezonlari; tuzatuvchi qarorlar to'plami; faoliyatning aniq parametrlari bo'yicha maqsadlarga yerishish natijalari; nojo'ya ta'sirlarni zararsizlantirish bo'yicha qarorlar to'plami.
2. Muayyan sohadagi ishlarning o'ziga xos xususiyatlari to'g'risida statistik ma'lumotlarni to'plash, bu menejerlarga qiyin vaziyatlarda yanada to'g'ri qarorlar qabul qilishga imkon beradi.
3. Yechimni amalga oshirish jarayonini takomillashtirish uchun innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqish.
Nazoratning ikki turi mavjud: natijalar va tanbeh bilan. Natijalarga asoslangan monitoring tashkiliy, iqtisodiy, texnik va huquqiy hujjatlardan foydalanadi. Haqiqiy natijaning rejalashtirilgan qiymatlardan og'ishi taxmin qilinadi. Ushbu boshqaruv opsiyasidan qisqa sikl vaqti va yechimni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonining arzonligi bo'lgan jarayonlarda foydalanish tavsiya yetiladi. Boshqaruv yechimi avvalgi amalga oshirish natijalari asosida, tuzatishlar va takomillashtirishlar bilan asta-sekin bajariladi. Oldindan nazorat standartlar, normalar va qoidalarga asoslanadi va yechimni ishlab chiqish va amalga oshirishdan oldin yoki davomida amalga oshirilishi mumkin.
Samarali boshqaruv tizimini ishlab chiqish quyidagilarni nazarda tutadi:
- maqsadlarga yerishish uchun zarur bo'lgan barcha tadbirlarni puxta rejalashtirish;
- rejalashtirilgan rejalarni bajarish uchun zarur bo'lgan resurslar va vaqtni baholash;
- vaqt xususiyatlarini hisobga olgan holda yerishilgan natijalar va foydalanilgan resurslarni taqqoslash;
- qolgan ishlarni bajarish uchun zarur bo'lgan vaqt va moddiy harajatlar rejalarini tuzatish;
- olingan natijalar va harajatlarni reja va byudjet bilan davriy taqqoslash.
Nazorat protsedurasida aniq ajralib turadigan uchta bosqich mavjud: maqsadlar
va mezonlarni belgilash; haqiqiy natijalarni ular bilan taqqoslash; va zarur tuzatish choralarini ko'rish. Har bir bosqichda turli chora-tadbirlar majmui amalga oshirilmoqda. Har bir bosqichda amalga oshiriladigan tadbirlar quyida keltirilgan.
Birinchi bosqich nazorat va rejalashtirish funksiyalari qanchalik yaqinligini ko'rsatadi. Maqsadlar - bu taraqqiyotni o'lchash mumkin bo'lgan aniq maqsadlar. Ushbu maqsadlar rejalashtirish jarayoni bilan aniq bog'liqdir. Nazorat uchun maqsad sifatida ishlatilishi mumkin bo'lgan maqsadlar ikkita juda muhim xususiyat bilan ajralib turadi. Ular ishni bajarish kerak bo'lgan vaqt oralig'i va ishning bajarilish darajasini baholash mumkin bo'lgan aniq mezon mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Nazorat jarayonining ikkinchi bosqichi yerishilgan haqiqiy natijalarni belgilangan maqsadlar bilan taqqoslashdan iborat. Ushbu bosqichda menejer yerishilgan natijalar uning taxminlariga qanchalik mos kelishini va rejalardan aniqlangan og'ishlar qanchalik maqbul yoki nisbatan xavfsiz yekanligini aniqlashi kerak.
Olingan natijalar to'g'risidagi ma'lumotlarni baholash taqqoslash bosqichining yakuniy bosqichidir. Baholash amalga oshirilgandan so'ng, nazorat jarayoni uchinchi bosqichga o'tadi. Menejer uchta xatti-harakatlardan birini tanlashi kerak: hech narsa qilmang, og'ishni yo'q qiling yoki standartni qayta ko'rib chiqing.
Nazorat o'zining asl maqsadini amalga oshirishi uchun, ya'ni tashkilot maqsadlariga yerishishni ta'minlash uchun u bir nechta muhim talablarga javob berishi kerak:
1. Strategik yo'nalish. Nazorat tashkilotning umumiy ustuvorliklarini aks yettirishi va qo'llab-quvvatlashi kerak.
2. Natijalar oriyentatsiya. Nazoratning yakuniy maqsadi tashkilot oldida turgan vazifalarni hal qilishdir.
3. Nazorat qilinadigan faoliyat turiga muvofiqlik. Nazorat kuzatilayotgan faoliyat turiga mos kelishi kerak. U haqiqatan ham muhim bo'lgan narsani ob'ektiv ravishda o'lchashi va baholashi kerak.
4. O'z vaqtida yetkazib berish. Nazoratning o'z vaqtida bajarilishi nazorat qilinadigan hodisaga mos keladigan o'lchovlar yoki baholashlar orasidagi vaqt oralig'ida yotadi.
5. Moslashuvchanlik. Nazorat, rejalar kabi, yetarlicha moslashuvchan bo'lishi va sodir bo'layotgan o'zgarishlarga moslashishi kerak.
6. Oddiylik va iqtisodiy samaradorlik.
Nazorat jarayonining asosiy tarkibiy qismlari standartlar va mezonlarni ishlab chiqish, real natijalarni ular bilan taqqoslash va tuzatish ishlarini amalga oshirishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak.-T.: O'zbekiston, 2017.
2. Веснин, В. Р. Основы менеджмента: учебник / В. Р. Веснин. -Москва: Проспект, 2017. - 320 c.
3. Трофимова, Л. А. Методы принятия управленческих решений: учеб. и практикум для академического бакалавриата/Л. А. Трофимова, В. В. Трофимов. - Москва : Юрайт, 2016. - 335 c.
4. Трофимова, Л. А. Управленческие решения (методы принятия и реализации): учеб. пособие / Л. А. Трофимова, В. В. Трофимов. - Санкт-Петербург : Изд-во СПбГУЭФ, 2011. - 190 с.
5. SharifXo'jayev M., Abdullayev Yo. Menejment. - T.: "O'qituvchi", 2001. -
450-b.
