CC BY
105KOMPANIYA FAOLIYATINI BOSHQARISHDA BUXGALTERIYA
HISOBINING ROLI
Sarvar Anvarjonovich Matyaqubov
Farg'ona politexnika instituti
ANNOTATSIYA
Hozirgi kunda kompaniya faoliyatini boshqarishda buxgalteriya hisobining roli oid ko'plab kitoblar, darsliklar va maqolalar yozilgan. Ushbu maqolada boshqaruvni to'g'iri tashkil etishda buxgalteriya hisobining roli, ketma-ketligini, shu jumladan ular orasidagi ba'zi elementlarni yaratish bo'yicha nuqtayi nazar berilgan. Kompaniya strategiyasini shakllantirish va amalga oshirishning turli bosqichlarida moliyaviy va boshqaruv hisobining axborot bazasini shakllantirish xususiyatlari o'rgadilgan. Buxgalteriya hisobi tizimining tahlil, rejalashtirish va nazorat qilish tizimi bilan o'zaro bog'liqligi asoslangan. Moliyaviy va boshqaruv hisobi sharoitida boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun axborot bazasini shakllantirish ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: buxgalteriya hisobi, hisobot, strategik menejment, boshqaruv qarorlarini qabul qilish.
Kirish. Har qanday davlatning iqtisodiy mexanizmini modernizatsiya qilish buxgalteriya hisobi, tahlil va nazorat bilan chambarchas bog'liqdir.
Buxgalteriya hisobi hozirgi vaqtda tashkilotni boshqarish tizimida etakchi rol o'ynaydi. Bozor iqtisodiyotida buxgalteriya hisobiga qo'yiladigan talablar ortib bormoqda: u xalqaro standartlar talablariga javob berishi, ichki va tashqi ma'lumotlardan foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qondirishi, biznes samaradorligini oshirish zaxiralarini aniqlashi va "biznes tili" bo'lishi kerak.[1-5]
Hozirgi kunda O'zbekistonda umuman buxgalteriya hisobini tashkil etish va xususan ichki buxgalteriya hisobini global iqtisodiy amaliyotga yaqinlashtirish tendensiyasi munosabati bilan faol ishlar va tub o'zgarishlar amalga oshirilmoqda.
Hisobotning ishonchliligi va shaffofligini ta'minlash, MHXS uning informativligiga yuqori talablarni qo'yadi, bu buxgalteriya hisobi va moliyaviy tahlil usuli bilan erishiladi, bu esa erishilgan natijalar va korxona samaradorligini baholash, uning rivojlanish istiqbollarini asoslashga imkon beradi. [6] Shu munosabat bilan buxgalteriya hisobi va hisoboti ma'lumotlarini sharhlash asosida olingan ma'lumotlarning axborotliligi va ishonchliligini oshirish masalasi juda dolzarb va amaliy ahamiyatga ega bo'ladi.
Korxonani boshqarish belgilangan strategik maqsadlarga asoslanib, korxonaning moliyaviy holatini doimiy baholashga asoslangan bo'lishi kerak.
Bozor munosabatlariga o'tish buxgalteriya hisobi va boshqaruv tizimidagi o'rni va roli haqidagi tushunchamizni o'zgartiradi. [22-24] Buxgalteriya hisobi va soliq hisobi, tashqi va ichki foydalanuvchilar manfaatlari uchun yakuniy moliyaviy ma'lumotlarni olish, investorlar, aksiyadorlar va nazorat qiluvchi organlar tomonidan xo'jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy faoliyatini nazorat qilish, tashkilotlarda audit o'tkazish bo'yicha yangi uslubiy yondashuvlar shakllanmoqda.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Mashhur faylasuf Oskar Spengler zamonaviy sivilizatsiya uch buyuk inson - Xristofor Kolumb (1451-1506), Nikolaus Kopernik (1473-1543) va Luka Pacioli (1445-1517) ning sa'y-harakatlari tufayli vujudga kelgan deb hisoblagan. [2-3-4] Ajablanarlisi shundaki, hamma Kolumb va Kopernikni biladi, ammo XIII - XV asrlarda paydo bo'lgan Buyuk matematik va zamonaviy buxgalteriya otasi Pacioli haqida juda kam odam eshitgan. Shimoliy Italiya shaharlarida bozor iqtisodiyoti shakllangan. [7] Endi ko'rinib turibdiki, buxgalteriya hisobisiz ko'plab mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlana olmaydi, chunki hozirgi kunda umum e'tirof etilganidek, buxgalteriya hisobi iqtisodiy faoliyat tili, biznes tilidir.
Bu til besh yuz yildan buyon rivojlanib, murakkablashib, takomillashib borayotgan bo'lsa-da, uni ilk bor ta'riflagan, zamonaviy jamiyatning shakllanishiga ulkan hissa qo'shgan shaxs nomi hamon soyada qolmoqda.
Tadqiqot metodologiyasi. Maqolani yozishda quyidagi metod va usullar qo'llanildi: tizimli va qiyosiy tahlil, axborotni qayta ishlashning usullari.
Tahlil va natijalar. Tashkilotda boshqaruv hisobini rivojlantirish masalalarini ko'rib chiqish umumiy va xususiy ravishda harakat qilish kerak. Shu munosabat bilan, boshida tashkilotning buxgalteriya va axborot tizimida boshqaruv hisobining o'rnini aniqlash uchun boshqaruv buxgalteriya tushunchasiga murojaat qilish kerak.
Raqobatining rivojlanishi bilan ishlab chiqaruvchilarda xarajatlar hisobi, mahsulot sifati, sotish hajmi, foyda darajasini boshqarish bilan chambarchas bog'lash zarurati tug'iladi, bu esa korxonani yanada samarali boshqarish va yuqori yakuniy iqtisodiy natijalarga erishishga imkon beradi.[10] Ayni paytda, hozirda sifat xarajatlarini hisobga olish va tahlil qilishning yagona standart metodologiyasi mavjud emas.
Zamonaviy adabiyotlar xarajatlarini boshqarish metodologiyasida buxgalteriya yondashuviga moyillik aniq, ayniqsa ularni hisobga olish tamoyillarini ishlab chiqishda. Zamonaviy boshqaruv nazariyalariga yo'naltirilgan sifat xarajatlarini boshqarish texnologiyalari etarlicha ishlab chiqilmagan. Amalda, bu mahsulot sifatini yaxshilash va uning narxini pasaytirish uchun zaxiralarni realizatsiya qilishga imkon bermaydi. [8-9] Sifat xarajatlarini hisobga olish va ularni hisoblash uchun uslubiy yordam mavjud emas va bu sifat boshqaruv tizimining iqtisodiy mexanizmini ishga tushirishni sekinlashtiradi. Analitik ishlarda vosita sifatida yuqoridagi xarajatlarning taxminiy ko'rsatkichlari tizimi
etarlicha ishlab chiqilmagan va asoslanmagan, bu ularning samaradorligini oshirish uchun boshqaruv jarayonlarini ratsionalizatsiya qilishni qiyinlashtiradi.
Shuning uchun mahsulot harakatining barcha bosqichlarida rejalashtirish, buxgalteriya hisobi, tahlil va auditni o'z ichiga olgan xarajatlarni boshqarish tizimini yaratish uchun kompleks yondashuv zarur.
Sifat xarajatlarini hisobga olish tizimi har bir korxona uchun individualdir. Biroq, uni tashkil etish tamoyillari barcha korxonalar uchun umumiydir. Ma'lumki, ular buxgalteriya talablari va taxminlariga asoslanadi, shuningdek, transformatsiya va proeksiya usullaridan foydalanish mumkin. [25] Asosiy tamoyillardan biri - korxona tarkibiy bo'linmalari faoliyatini baholash-jarayonlar samaradorligini baholash tamoyiliga aylantiriladi.
Proyeksion usulning ma'nosi mavjud buxgalteriya tizimiga sifat boshqaruv tamoyillarini "joriy etish" dir. Bunday texnikadan foydalanish sifat xarajatlarini hisobga olishning quyidagi tamoyillarini asoslash va shakllantirishga imkon beradi:
CALS axborot texnologiyalari tamoyillariga muvofiq buxgalteriya obyektining hayotiy sikli bosqichlarida axborotning zarur samaradorligi va ishonchliligini, uning birligi va izchilligini ta'minlaydigan va shu bilan uy-joy kommunal xizmatlarining barcha jarayonlarini axborot bilan ta'minlashni tashkil etadigan avtomatlashtirish prinsipi xarajatlarni kamaytiradi, buxgalteriya hisobi obyektining hayotiy siklini yaxshilaydi, jarayonlarning sifati, ish vaqtini qisqartiradi;
jarayonga yondashish tamoyili. Bu boshqarub jarayonlari uchun sifat, xarajatlari to'g'risida ma'lumot yaratish imkoniyatini beradi;
joriy va strategik sifat xarajatlarini hisobga olishni birlashtirish prinsipi. Xarajatlar tarkibining mavjud modellarini tahlil qilib, xarajatlarini tasniflash ularni bir vaqtning o'zida sifatni yaxshilash pozitsiyasidan tasniflashga imkon beradigan guruhlash xususiyatlariga asoslangan bo'lishi kerak, degan xulosaga kelish mumkin. "sifat" va "xarajatlar"ni birlashtirish. Agar kompaniya yondashuvlarning kombinatsiyasi asosida xarajatlar modelini shakllantirsa, bunday vazifani hal qilish mumkin. [11-17-23] Shuning uchun xarajatlarni boshqarish tamoyillaridan biri bu turli xil boshqaruv maqsadlari uchun xarajatlarni har xil tasniflash prinsipi yoki boshqacha qilib aytganda "turli maqsadlar uchun har xil xarajatlar."
Sifat xarajatlari samaradorligini baholash muammosini ko'rib chiqishda quyidagi yo'nalishlar bo'yicha tegishli chora-tadbirlar tahlil qilinadi: sifat kafolati; sifatni yaxshilash; sifatni boshqarish.
Agar ularni baholash mezonlari va ko'rsatkichlari ishlab chiqilsa, ushbu sohalarda iqtisodiy samaradorlikni baholash mumkin. Ikkinchisini sifat boshqarishda tahlil funksiyasini amalga oshirish vositasi sifatida ko'rib chiqish mumkin. Biroq, korxonalar
standartlarida sifat xarajatlarini baholash mezonlari va ko'rsatkichlari ishlab chiqilmagan, bu esa analitik ishlarni olib borishni qiyinlashtiradi.
Baholash mezonlarini ishlab chiqishda uchta yondashuvdan foydalanish mumkin: xarajatlardan xarajatlarga taqqoslash; xarajatlardan daromadlarga taqqoslash; foydadan foydaga taqqoslash.
Birinchi yondashuvning bir qismi sifatida sifat xarajatlari samaradorligi mezoni ularning foydalilik darajasidan foydalanishi kerak. Samaradorlik ko'rsatkichi, bu holda, sifat xarajatlari va nomuvofiqlik bilan bog'liq yo'qotishlarning nisbati. Sifat xarajatlarini jarayonni boshqarish konsepsiyasiga muvofiq, xarajatlarning yo'qotishlarga nisbati yoki muvofiqlik xarajatlari nomuvofiqlik xarajatlariga xarajatlar matritsalari yordamida jarayonlar uchun hisoblash taklif etiladi.
Ikkinchi yondashuv dinamik va statik ko'rsatkichlarda sifatni ta'minlashning iqtisodiy samaradorligini hisoblab chiqadi. Ikkinchisiga quyidagilar kiradi: sifat bo'yicha foyda; foyda marjasi, xarajatlarga foyda ulushi sifatida ifodalanadi. Ushbu ishlash ko'rsatkichlari umuman kompaniya uchun ham, mahsulotni yaratish jarayonlari uchun ham hisoblab chiqilishi mumkin va shu bilan xarajatlarning foyda bilan o'zaro bog'liqligini oshiradi va uzoq muddatli yechimlarni rejalashtirishni osonlashtiradi.
Uchinchi yondashuv doirasida iqtisodiy samaradorlik mezoni samaradorlik darajasi bo'lishi mumkin, chunki boshqaruv sifatidan olingan foydaning umuman yoki alohida jarayonning kompaniyaning umumiy daromadiga nisbati.
Har bir jarayon uchun sifatdan olingan foydani aniqlash uchun quyidagi algoritmdan foydalaniladi:
mahsulot yaratishdagi har bir jarayonning og'irligi (ahamiyati) aniqlanadi. Reyting usullari yordamida hisoblangan, eksperimental-statik, normativ, jarayonning ahamiyati koyeffitsiyent shaklida ifodalanadi;
hisobot davri uchun har bir jarayonning bajarilish sifati baholanadi. Shu bilan birga, jarayonning sifatini baholash koyeffitsiyent shaklida ham ifodalanadi;
jarayonning sifatini bajarish darajasi uning og'irligi koyeffitsiyenti bilan o'rnatiladi va sifat bo'yicha umumiy foyda summasiga ko'paytiriladi. Natijada, tegishli jarayonning sifatidan taxminiy foyda olinadi;
har bir jarayon uchun sifat xarajatlarining samaradorligi tegishli jarayonning sifati bo'yicha hisoblangan foydaning bir xil jarayon xarajatlariga nisbati orqali baholanadi.
Xarajatlarni boshqarish korxona tomonidan yuqori iqtisodiy natijaga erishish vositasi sifatida nafaqat xarajatlarni kamaytirish bilan cheklanib qolmaydi, balki barcha nazoratlarga ham tegishli. [12-19-21] Shu munosabat bilan buxgalteriya hisobi va xarajatlarni boshqarishning yangi noan'anaviy tizimlarini ishlab chiqish, sifat xususiyatlarini yaxshilash muammolarini va ular haqidagi ma'lumotlarning tahlilini o'rganish nazariya va amaliyotning dolzarb muammolaridan biridir. Zamonaviy sharoitda xarajatlar darajasi boshqaruvning eng muhim obyekti bo'lib xizmat qiladi,
shuning uchun buxgalteriya hisobi va tahlilini takomillashtirishning ahamiyati shubhasiz oshdi.
Buxgalteriya hisobi xarajatlarni boshqarish uchun buxgalteriya va analitik ta'minotning asosidir va tijorat tashkilotlarida boshqaruv qarorlarini qabul qilishda muhim rol o'ynaydi. Biroq, hozirgi vaqtda zamonaviy buxgalteriya tizimlariga xos bo'lgan kamchiliklar strategik boshqaruv hisobi, strategik buxgalteriya hisobi kabi sohalarning paydo bo'lishiga olib keldi, ularning rivojlanishi buxgalteriya hisobi va iqtisodiy yondashuvlarning tabiiy yaqinlashishi doirasida sodir bo'ldi. [14-16] Ushbu sohalarning rivojlanishi ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish uchun analitik vositalarni shakllantirishga asosiy yondashuvlarni ishlab chiqishga va menejerlarga tijorat tashkiloti natijalarini baholash uchun zarur ma'lumotlarni taqdim etishga imkon beradi.
Strategik boshqaruv hisobi qiymat zanjiri konsepsiyasi asosida tashkil etilishi mumkin, bu har bir javobgarlik markazining tashqi omillarni hisobga olgan holda tashkilot tomonidan olingan natijalarga qo'shgan hissasini aniqlashga imkon beradi va shu jumladan: javobgarlik markazining turi (xarajatlar markazlari, savdo markazlari, foyda markazlari, investitsiya markazlari); [18] sanoatning o'ziga xos xususiyatlariga muvofiq shakllangan kattalashtirilgan qiymat zanjiri; batafsil qiymat zanjiri (qiymat zanjiridagi faoliyat turlari); muayyan javobgarlik markazining faoliyatini baholashga imkon beradigan asosiy buxgalteriya prinsipi; xarajatlarni hisobga olish va xarajatlarni hisoblash usullaridir.
Tashkilotda strategik boshqaruv hisobi tizimini tashkil yetishning konseptual yondashuvlari quyidagicha: birinchi yondashuv atrof-muhit monitoringi tizimini, moliyaviy monitoring tizimini o'z ichiga olgan mulk, pul oqimlari, ishlab chiqarish xarajatlari (ishlar, xizmatlar), foyda strategik boshqaruv hisobining yagona tizimini yaratishga qaratilgan. va boshqaruv hisobi, strategik rejalashtirish; ikkinchi yondashuv u ishlab chiqarish xarajatlari (ishlar, xizmatlar) strategik boshqaruv hisobini tashkil etishga asoslanadi.[15-20] Birinchi yondashuv bilan tahlil, rejalashtirish, buxgalteriya hisobi va nazorat strategik boshqaruv hisobida yagona jarayonga birlashadi. Ikkinchi yondashuvda tashkilotning tashqi va ichki muhitining barcha omillari ishlab chiqarish xarajatlari (ishlar, xizmatlar) miqdoriga ta'siri nuqtayi nazaridan tahlil qilinadi.
Xulosa va takliflar. Buxgalteriya hisobi va boshqarub hisobining asosiy farqi shundaki, boshqarub hisobi, buxgalteriya hisobidan tashqari, rejalashtirish va tahlilni ham o'z ichiga oladi, bu yaxshi tashkil etilgan mustaqil intizomdir, chunki buxgalteriya hisobining o'zi bilan bir qatorda tahlil, rejalashtirish, prognozlash va boshqalarni o'z ichiga oladi.
Bugungi kunda buxgalteriya hisobi va auditni tartibga solish bo'yicha davlat funksiyalarining bir qismini professional hamjamiyatga topshirmoqda va buxgalteriya hisobini qonuniy qo'llab-quvvatlash tizimi soddalashtirildi.
Zamonaviy buxgalteriya modelini yaratish - korxonalarda tashqi moliyaviy va ichki boshqaruv hisobi - birinchi navbatda buxgalteriya hisobi, audit va iqtisodiy tahlil kabi muhim funksiyalarni takomillashtirish zarurligini anglatadi. Natijada, buxgalteriya ma'lumotlari, ayniqsa ishlab chiqarish bo'linmalarining va umuman korxonaning ish faoliyatini kuzatish, tahlil qilish va baholash uchun analitik ma'lumotlar shakllanadi va ishlatiladi.
REFERENCES
1. Исманов, И. Н., & Савинова, Г. А. (2021). Сопоставление Некоторых Аспектов Национальных Стандартов Бухгалтерского Учета и МСФО. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 14-19.
2. Кудбиев, Д. (2022). МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ АРЕНДЫ ОСНОВНЫХ СРЕДСТВ И ИХ УЧЕТ. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2(1), 57-62.
3. Кудбиев, Д. (2021). ВОПРОСЫ УЧЕТА АРЕНДОВАННЫХ ОСНОВНЫХ СРЕДСТВ. In Современная наука. XXI век: научный, культурный, ИТ контекст (pp. 109-119).
4. Исманов, И. Н. (2020). Некоторые вопросы признания, оценки и учета долгосрочных активов. Евразийский Союз Ученых, (4-7 (73)).
5. Исманов, И. (2021). UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR HISOBINI TAKOMILLASHTIRISH. Scienceweb academic papers collection.
6. Ismanov, I. N., & Axmadaliev, B. (2021). Factors Influencing The Formation Of International Budget Accounting Systems. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(09), 21-30.
7. Qudbiyev, N. T., No, D. M. O. G. L., Raximjonov, U. R. O. G. L., & Razzaqova, D. A. Q. (2022). SOLIQ ORGANLARIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING ROLINI OSHIRISH AHAMIYATI. Scientific progress, 3(1), 927-933.
8. Эрматов, А. А. (2021). СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ПРОЦЕССА БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА СТАТЕЙ СОБСТВЕННОГО КАПИТАЛА. In Современная наука. XXI век: научный, культурный, ИТ контекст (pp. 308-314).
9. Akbaralievich, P. E. A. (2021). Theoretical Bases Of The Organization Of Private Capital Accounting In The Republic Of Uzbekistan. EFFLATOUNIA-Multidisciplinary Journal, 5(2).
10. Atabayeva, Z. A. (2022, March). ACCOUNTING POLICY OF THE ORGANIZATION AND ITS CONNECTION WITH TAX PLANNING. In E Conference Zone (pp. 35-38).
11. Атабаева, З. А. (2021). Оценка Финансового Состояния В Процессе Инвестиционного Проектирования. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF THEORETICAL & APPLIED SCIENCES, 2(12), 309-314.
I SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 4 I 2022 _ISSN: 2181-1601
12. Ahmadjonovich, S. D. (2021). Examples Of Business Management Development And Implementation Of International Standards. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(06), 40-44.
13. Ahmadjonovich, S. D., & Ganievich, Y. V. IMPROVING THE QUALITY OF HIGHER EDUCATION IN UZBEKISTAN. EPRA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR), 15, 46.
14. Axmadoxunova, X. O. (2021). O 'ZBEKISTON IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA XALQARO MOLIYAVIY HISOBOT STANDARTLARIGA O'TISHNING ROLI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 2(8), 257-261.
15. Ganievich, Y. V. (2021). Investments And The Task Of Their Statistical Study. The American Journal of Applied sciences, 3(07), 9-11.
16. Давлятшаев, А. А. (2020). НЕОБХОДИМОСТЬ ПРОВЕДЕНИЯ АНАЛИЗА РЕГИОНАЛЬНЫХ ИНВЕСТИЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ. Национальная ассоциация ученых, (55-2 (55)), 28-32.
17. Davlyatshayev, A. A. (2022). LOGISTIKANING MINTAQA RIVOJIDAGI O'RNI. Scientific progress, 3(2), 900-908.
18. Давлятшаев, А. А. (2020). Социальный анализ инвестиционных проектов. In минтака иктисодиётини инвестициялашнинг молиявий-хукукий ва инновацион жихдтлари (pp. 516-520).
19. Ugli, A. B. U., Tohirovich, Q. N., Khatamovna, R. S., & Nigoraxon, M. (2021). Current Assets and Their Role in Company Activity. Journal of Marketing and Emerging Economics, 1(7), 25-30.
20. Qudbiyev, N. T., Haydarov, U. S. O., & Kurbonova, S. A. (2022). HARAJATLAR HISOBNING ZAMONAVIY USULLARI. Scientific progress, 3(1), 442-448.
21. Нурматов, О. Т. (2018). Вопросы соответствия международным стандартам национального стандарта бухгалтерского учёта Республики Узбекистан. Вопросы науки и образования, (11 (23)), 13-14.
22. Kumrikhon, K., & Azizhon, K. (2021). Issues of Improving the Audit of Insurance Organizations. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 25-30.
23. Kunduzova, K. I. (2021). The Content of Taxes and Their Importance in Society. International Journal on Orange Technologies, 3(9), 117-119.
24. Jumakulov, Z., & Kunduzova, Q. I. (2021). Financial Independence in the Higher Education System of the Republic of Uzbekistan: Results and Conclusions. Middle European Scientific Bulletin, 19, 236-241.
25. Kumrikhon, K., & Azizhon, K. (2021). Issues of Improving the Audit of Insurance Organizations. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 25-30.
