CC BY
0BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI AXLOQIY TARBIYALASHDA XALQ OG'ZAKI IJODIDAN FOYDALANISH
Abdivasiyeva Gulshoda Yuldashevna
Samarqand viloyati Payariq tumani 62-maktab o'qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang'ich sinf o'quvchilarini axloqiy tarbiyalashda xalq og'zaki ijodidan foydalanish masalalari muhokama qilinadi.
Kalit so'zlar: xalq og'zaki ijodi, badiiy adabiyot, amaliy faoliyat, folkyor, xalq musiqasi, tarbiya, ta'lim, rivojlanish.
Аннотация: В данной статье рассматривается использование фольклора в нравственном воспитании учащихся младших классов.
Ключевые слова: фольклор, художественная литература, практическая деятельность, фольклор, народная музыка, воспитание, образование, развитие.
Abstract: This article discusses the use of folklore in the moral education of elementary school students.
Key words: folklore, fiction, practical activity, folklore, folk music, upbringing, education, development.
Yоshlarga ta'lim-tarbiya berish har doim ham eng dolzarb muammo sanalib kelingan. Jamiyatning taraqqiyoti insonlarning ongiga, aql-zakovati, axloq-odobiga ko'p jihatdan bog'liq bo'ladi. Yaxshi tarbiya ko'rgan kishi eng avvalo el-yurtning, xalqning manfaatini o'ylaydi. Chunki har bir shaxsning baxt-saodati alohida, o'z holicha amalga oshmaydi. Atrofdagilar baxtli va farovon turmush kechirganlarida huzur-halovat hammaga tatiydi. Bu qoida qadim zamonlardan mavjud bo'lib, unga turli davrlarda turlicha amal qilib kelingan. Yoshlarning ta'lim-tarbiya olishlariga mas'ul bo'lgan barcha o'rinlarda xalq pedagogikasi xazinasidan foydalanish hayotiy ehtiyoj darajasiga ko'tarildi. Yoshlarning ma'naviy- axloqiy tarbiyasi quyi sinflarda xalq og'zaki ijodi namunalaridan samarali foydalanilganda bu darajaga erishish engil amalga oshadi.
O'rta umumiy ta'limning birinchi bosqichi bo'lgan boshlang'ich sinflarda o'quvchilarning bilim egallashga bo'lgan qiziqishlari, havasi asosida aqliy qobiliyatlari shakllantiriladi. Aqliy kamolotga uyg'un tarzda o'quvchilarning ma'naviy dunyosi boyitiladi. Axloqiy fazilatlar takomillashtiriladi. O'quvchilarda mehnatsevarlik, yuksak did, fahm-farosat, nafis his-tuyg'ular rivojlanib boradi. Boshlang'ich sinflardayoq iqtisodiy va ekologik tushuncha, ko'nikma va malakalar tarkib topib boshlaydi. Ta'lim-tarbiya muassasalarida o'quvchi-yoshlarning har tomonlama kamol topishiga e'tibor qaratiladi.
Xalq ijodi - xalq ommasining badiiy, ijodiy-amaliy va havaskorlik faoliyati; an'anaviy moddiy va nomoddiy madaniyatning xalq og'zaki badiiy ijodi, xalq musiqasi, xalq teatri, xalq o'yinlari, qo'g'irchoqbozlik, dor va yog'och oyoq o'yinlari, xalq tasviriy va amaliy bezak san'ati hamda texnikaviy va badiiy havaskorlik kabi ijodiyot turlari hisoblanadi. Yaratilishi va ijodiy jarayonida ko'pchilikning ishtiroki bo'lgan xalq ijodining turlari xalq turmush tarzi, yashash sharoitlari, ijtimoiy mehnat darajasiga moye ravishda shakllanib, avloddan-avlodga, doimiy ravishda mukammallashib, sayqallashib, tobora an'anaviylashib borgan.
Xalq og'zaki ijodi, bizning xalqimizning boy madaniy me'rosining namunalaridan hisoblanib, xalqimizning turmush tarzi, milliy va rang-barang urf-odatlari, sabr va matonat bilan amalga oshiradigan mehnat faoliyati, xalqimizning sodda qalbidagi orzu-umidlari, g'am-tashvishlari, armonlari, quvonchlarini ifodalab, har bir davrga hamnafas bo'lib, sayqallanib boradi. Xalqimizning ijod maxsuli hisoblangan, zamonlar osha og'izdan-og'izga o'tib kelgan badiiy asarlar xalq og'zaki ijodi yoki folklor (inglizcha "folk" - xalq, "lore" - donolik, yani xalq donoligi, donishmandligi) deb yuritiladi. Xalq og'zaki ijodining, ertak, afsona, maqol, matal, latifa, laparlar, dostonlar, tez aytishlar, alla, topishmoqlar, naqllar, hikmatlar shu kabi janrlari keng ommalashgan. Bu janrlarda yosh avlodni manaviy-axloqiy tarbiyalash yo'llari, tarbiya usullari, mehr, muhabbat, saxiylik, olijanoblik, qadr, vafo, sadoqat, yaxshilik, oqibatlilik, mehnatsevarlik, kasb-hunarga muhabbat, halollik, adolat, insof, insonparvarlik kabi xislatlar ulug'lanadi, qadrlanadi, ammo insonni bulg'ovchi, bevafolik, baxillik, xasislik, qo'rqoqlik, nomussizlik, manmanlik, kaltabinlik,
yolg'onchilik, ochko'zlik, o'g'rilik va boshqa salbiy illatlar qoralanadi. Xalq og'zaki ijodi namunalari odobaxloq, ta'lim-tarbiya borasida o'ta xayotiy, xalqchil va ibratliligini, shu bois uning umumbashariy ahamiyatga molik eknligini ta'kidlash lozim.
Xalq og'zaki ijodini ta'lim-tarbiya jarayonida qo'llanilishining afzalliklari quyidagicha; - Chuqur ma'nodorligi. Asarning mazmundorligi va mantiq jixatdan mukammalligi o'quvchiga kuchli ta'sir etib, uni chuqur o'ylantirish bilan bir qatorda, ijobiy sifatlar shakllanishiga turtki vazifasini o'taydi. Ertaklar, dostonlar va hikoyalar shular jumlasidan. - Ixchamlilik. Xalq og'zaki ijodining avloddan-avlodga o'tib kelishining asosiy sabablaridan biri hisoblanib, u xalq tomonidan oson o'zlashtiriladi va yod olinadi. Bu maqollar, matallar, topishmoqlar, tez aytishlar va shu kabi janrlarda o'z ifodasini topadi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarini axloqiy tarbiyalashda xalq og'zaki ijodidan foydalanish juda samarali usuldir. Xalq og'zaki ijodi, masalan, ertaklar, maqollar, afsonalar va xalq qo'shiqlari bolalarga axloqiy qadriyatlarni o'rgatish uchun qulay vosita bo'lib xizmat qiladi.
1. Ertaklar: Ertaklar orqali bolalarga yaxshi va yomon, adolat va noadolat, do'stlik va dushmanlik kabi tushunchalarni o'rgatish mumkin. Masalan, "Qizil shapka" ertakida bolalar yaxshi va yomon qahramonlar o'rtasidagi farqni tushunishadi.
2. Maqollar va Aforizmlar: Xalq maqollaridan foydalanish o'quvchilarga hayotiy saboqlar berishi mumkin. Masalan, "Birlik - kuch" maqoli bolalarga jamoaviy ishning ahamiyatini o'rgatadi.
3. Afsonalar: Afsonalar orqali tarixiy shaxslar va ularning axloqiy xulq-atvori haqida ma'lumot berish mumkin. Bu bolalarning qahramonlarga bo'lgan munosabatini shakllantiradi.
4. Xalq Qo'shiqlari: Xalq qo'shiqlari orqali bolalar musiqiy va mad aniy meros bilan tanishadilar. Qo'shiqlardagi axloqiy g'oyalar ularning dunyoqarashini kengaytiradi.
5. O'yinlar va Mifologiya: O'yinlar orqali bolalar axloqiy qoidalarni amalda qo'llashni o'rganadilar. Mifologik qahramonlar va ularning xulq-atvori misolida axloqiy saboqlar berish mumkin.
Xalq og'zaki ijodi boshlandiq sinf o'quvchilarining axloqiy tarbiyasida muhim rol o'ynaydi. Bu usullar bolalar uchun qiziqarli va oson tushunarli bo'lib, ularning axloqiy qadriyatlarini shakllantirishda samarali yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, xalq og'zaki ijodini ta'lim-tarbiya jarayoniga qorishuvi xar tomonlama ijobiy natijasini ko'satadi. Buni albatta to'g'ri yondashuv, aniq usul va yo'nalishlar bilan amalga oshirish kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Obidov T. Dorbozlar qissasi, T., 1963.
2. Qodirov M., O'zbek teatri an'analari, T., 1976.
3. Nozilov D., Xalq me'morchiligi. T. 1982.
4. Avdeyeva L. O'zbek milliy raqsi tarixidan, T., 2001.
5. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O., O'zbek xalq maqollari. T. 2002.
