28Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARIGA QADRIYATLI YONDASHUV VA SAVODXONLIK MUNOSABATLARI DARAJASINI TASHXIS QILISH
METODIKASI
Dilfuza Ruzikulovna Shabbazova
TerDPI Boshlang'ich ta'lim nazariyasi kafedrasi mudiri, p.f.f.d (PhD) [email protected]
АЖОТАТ81УА
Maqolada Boshlang'ich sinf o'quvchilar qadriyatli munosabatlarni shakllantmshnmg shaxslilik xususiyatlari hamda savodini o'stirishda shaxsiy-qadriyatli yondashuvning ahamiyati yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: o'quvchi, qadriyat, savodxonlik, xulq-atvor, dars, munosabat, diagnostika, qadriyatli yoshdashuv.
АННОТАЦИЯ
В статье описаны личностные особенности формирования ценностных отношений учащихся начальных классов и значение личностно-ценностного подхода в развитии грамотности.
Ключевые слова: ученик, ценность, грамотность, поведение, урок, отношение, диагностика, ценностный подход.
ABSTRACT
The article emphasizes the importance of the personal-value approach in the formation of value relations and literacy of primary school students.
Keywords: pupil, value, literacy, behavior, lesson, attitude, diagnosis, value approach.
KIRISH
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning "Yoshlarimizga biz sharoit yaratmasak boshqalar sharoit yaratadi, biz ta'lim bermasak, boshqalar ta'lim beradi"[1] - degan fikrlari boshlangg'ich ta'lim uchun zarur va ustuvor yo'nalishlaridan biri ta'lim mazmunining yangilanishi, darsni innovatsion tajriba va g'oyalarga tayanib, zamonaviylashtirilgan,
May 6
590
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
takomillashtirilgan hamda ilmiy-innovatsion texnologiyalar asosida o'tish zaruriyatini keltirib chiqarishini asoslaydi.
Bugun barcha soha mutaxassislari kabi pedagoglar ham hayotning barcha jabhalarida ro'y berayotgan ta'lim sohasini ham chetlab o'tmaydigan iqilobiy o'zgarishlar va ularning ta'siridan tashvishda. Bugun o'quvchilarni asrlar davomida sinalgan ta'lim-tarbiya usullari asosida yangicha o'qitish zarurligi haqidagi fikrlarga tayanish, bitiruvchilarning zamonaviy jamiyatga muvaffaqiyatli moslashishiga yetarli darajada imkon bermasligini barchamiz anglab yetmoqdamiz.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining xulq-atvoridagi tashqi nazorat nisbati ularning ichki tartibga solish foydasiga bosqichma-bosqich o'zgarishi bilan tavsiflanadi. Inson sub'ektivligini rivojlantirish nuqtai nazaridan (E.I.Isayev, V.I.Slobodchikov va boshqalar) boshlang'ich sinf o'quvchilari personlashtirish bosqichiga kirishadi, bunda alohida o'quvchining eng xarakterli xususiyatlarini o'zgartirish jarayonida uning o'zini anglash mazmuniga doir xatti-harakatlarida - o'zi haqida tasavvurlar ("Men siymo", shaxsiy qadr-qimmati) xosil bo'ladi[4].
Ichki pozitsiya (L.I. Bojovich, L.S. Vigotskiy va boshqalar) va yoshning boshqa xususiyatlari umumlashtirilgan shaklda 7 yosh inqirozining "ijtimoiy kompitentlik" simptomokompleksini ifodalaydi (N.I.Ganoshenko, T.V.Yermolova, S.Y.Meshcheryakova). U shaxsiy munosabatlarining uchta sohasiga: o'ziga, boshqalarga, ob'ektiv faoliyatga bir vaqtning o'zida proektsiyalash bilan tavsiflanadi. Bu davrda shaxsning ma'naviy-axloqiy rivojlanishi, "shaxs qadriyatlarining semantik doirasini izchil kengaytirishi va mustahkamlanishi, insonni an'anaviy axloqiy me'yorlar va axloqiy ideallar asosida baholash va ongli ravishda qurish qobiliyatini shakllantirish, o'ziga, boshqa odamlarga, jamiyatga munosabatining" shakllanishiga asos bo'lib xizmat qiladi. Shu tufayli boshlang'ich ta'limda o'qituvchi o'quvchilar uchun shaxsiy munosabatlariga asoslangan qadriyatlarni va tobora barqaror xatti-harakatlarni qabul qilishlari uchun psixologik-pedagogik sharoitlarni yaratishi muhim.[2]
"Qadriyat" tushunchasining psixologik talqini ma'naviy-axloqiy rivojlanish mohiyatiga eng yaqin bo'lib, "hayotiy pozitsiya" (A.I. Bojovich), "ma'no" va "shaxsiy ma'no" (A.N. Leontiyev), "psixologik munosabatlar" (V.N. Myasishev) tushunchalarini o'z ichiga oladi. Shaxsiy rivojlan'1 L.S.Vigotskiyning fikriga ko'ra, shaxsning madaniy qadriyatl
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
o'zlashtirishi bilan bog'liq jarayondir. Ya'ni, interiorizatsiya orqali odamlar o'rtasidagi munosabatlarda paydo bo'ladigan ma'no va ma'nolar tizimi keyinchalik odamning ongiga "aylanadi". Shaxsning munosabatlari - bu uning harakatlari, reaktsiyalari va tajribalarida ifodalangan, u bilan kimdir yoki biron bir narsa o'rtasidagi ongli, tanlangan, tajribaga asoslangan psixologik aloqadir[3].
Ta'limdagi aksiologik (qadriyatli) yondashuv insonni asosiy milliy qadriyatlarning tashuvchisi sifatida, mutlaq qadriyatlarni qabul qilish va joriy etishga qodir bo'lgan eng yuqori qadriyatli yondashuv sifatida tasdiqlaydi. Axloqiy qadriyatlarni shakllantirish mantig'iga (A.V.Kiryakova) quyidagi bog'lanishlar kiradi: izlash, baholash, tanlash va proektsiyalash (yoki qo'shma tadbirlarda qadriyatni aktuallashtirish). Asosiy milliy qadriyatlarga - Vatanga, oilaga, tabiatga, fanga, mehnatga va ijodga, san'at va madaniyatga, insonparvarlikka munosabat tarbiyasi kiritiladi va bu zamonaviy ta'limning mazmunini tashkil etadi.
V.A.Yadov tadqiqotlari asosida biz qadriyatli yondashuv uch komponentli tuzilishga ega deb taxmin qildik:
- kognitiv komponent - ma'lum bir qadriyatli va u bilan bog'liq hayot tomoni haqidagi tushunchalar va g'oyalar;
- emotsional-baholovchi komponent - hodisalar, hodisalarning qadriyatli, ularni baholash bilan bog'liq bo'lgan tajribalar;
- motivatsion-xulq-atvor komponenti - harakatlarning tajribasi, qobiliyatlari, ko'nikmalari, qadriyat ma'nosiga muvofiq muayyan ijtimoiy harakatlarga xulq-atvorga tayyorligi.[5]
NATIJALAR
Yuqoridagi har bir tarkibiy qismning namoyon bo'lish darajasi va ularning o'zaro bog'liqligi qadriyatli yondashuv shakllanishini yoki uning namoyon bo'lish darajasini baholashga imkon beradi. Ta'limning yangi standartida taklif qilingan ta'lim natijalarini baholashga yondoshish, qadriyatli yondashuvning uch komponentli tuzilmasiga tayanish zarurligini tasdiqlaydi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari har qanday faoliyatining ta'lim natijalari quyidagi darajalar bo'yicha taqsimlanadi:
- birinchi daraja yashash, ijtimoiy bilimlarni egallash, ijtimoiy voqelik va kundalik hayot haqida birlamchi tushuncha;
- ikkinchi daraja natijalar - ijtimoiy ahamiyatli (ijob ' x rivojlanish emotsional-baholovchi komponentni diagnos
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023
Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
qilishdagi qiyinchiliklar: o'quvchining ushbu ob'ektlar va hodisalarga bo'lgan munosabati, jamiyatning qadriyatlari hisoblangan atrofdagi olamga, o'z Vataniga, mehnatga, tabiatga, madaniyatga, o'ziga, boshqa odamlarga, sog'liqqa va hokazolarga, umuman olganda ijtimoiy voqelikga qadriyatli munosabati;
- uchinchi darajasi - o'quvchi yashaydigan jamiyat manfaatiga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatga ega harakatlarni amalga oshirishda tajriba to'plashi, o'quvchining mustaqil ijtimoiy harakatlar tajribasini to'plashi;
- to'rtinchi daraja - o'quvchining ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan faoliyat turlarini o'zlashtirishi, bu «u yoki bu ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan harakat u allaqachon o'zlashtirgan oddiyroq faoliyatning ajralmas qismi sifatida o'quvchi tomonidan amalga oshirilganda sodir bo'ladi, motiv va mustaqil faoliyatga aylanadi." (Stepanov 2013). Qadriyatli yondashuvning motivatsion-xulq-atvor va kognitiv tarkibiy qismlari namoyon bo'lishining diagnostikasi qadriyatli munosabati tarkibiy qismlarining namoyon bo'lishini o'z vaqtida va muntazam ravishda diagnostika qilish o'qituvchiga bajarilgan ishlarning sifatini baholash, keyingi ishlarni rejalashtirish, ta'lim jarayoni ishtirokchilarining tarbiyaviy ta'sirini muvofiqlashtirishga imkon beradi. (Vyunova, Podimova, Sergeeva 2016; Kojurova 2015).
Boshlang'ich ta'limda qadriyatli yondashuvning namoyon bo'lishi nuqtai nazaridan eng yuqori ko'rsatgich motivatsion va xulq-atvor komponentining tashxisi hisoblanadi. Uning shakllanishini o'lchashga imkon beradigan usullar ko'pincha o'quvchining axloqiy tanloviga duch keladigan va qadr-qimmatning ustuvor yo'nalishlariga muvofiq harakat qiladigan holatlar deb ataladi. Bular L.V.Bayborodovaning "Ko'ngillilar akti" va "Tanlangan vaziyatlar", boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun "Hayotiy tajriba haqida fikr yuritish" testining moslashtirilgan versiyasi (N.E.Shchurkova, V.M.Ivanova, T.E.Pavlova, E.N.Stepanov tomonidan moslangan), o'quvchi shaxsini ijtimoiylashuvini o'rganish usuli (M.I.Rojkov). Ular boshlang'ich sinf o'quvchisining o'zini tutish tajribasini tavsiflaydi yoki hozirgi vaziyatda qanday harakat qilishini taklif qiladi. Tavsiya etilgan usullar bo'yicha aniq ma'lumotlarni olishning har doim ham imkoni yo'q, chunki boshlang'ich sinf o'quvchisi ijtimoiy ma'qullangan javobni berishga moyil bo'ladi, shuning uchun o'quvchini turli vaziyatlarda kuzatuv natijalari bilan tashxisni qo'llab-quvvatlash mumkin.
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023
Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
MUHOKAMA
Qadriyatli yondashuvning kognitiv komponenti qadriyatlar to'g'risidagi bilimlarning to'liqligi, aniqligi va umumlashtirilishi darajasi bilan belgilanadi. Buning uchun boshlang'ich ta'limda anketalar, so'rovnomalar, intervyular olib borilishi belgilanadi. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida ushbu komponentni shakllantirish yuqori ko'rsatkichlarga ega bo'lib, buni boshlang'ich sinf o'quvchilarining ta'lim faoliyati mazmuni uchun bilimlarni doimiy ravishda to'ldirish bilan izohlash mumkin.
Qadriyatli yondashuv shakllanishining murakkabligi shundaki, kognitiv komponentni to'ldirish, asosan og'zaki usullardan foydalangan holda, kattalar o'quvchilarni faqat shu darajadagi qadriyatli munosabatini namoyon qilishga harakat qiladilar. Ammo, o'quvchi ko'pincha axloqiy jihatdan to'g'ri harakat qilishga moyil bo'lib, munosabatlarning hissiy-baholash tomoniga ko'proq suyanib, o'zini tutishini hali anglamaydi. Shu sababli, ushbu komponentni to'g'ri tashxislash va u bilan ishlash, ayniqsa, boshlang'ich sinfda juda muhimdir.
Qadriyatli yondashuvning emotsional-baholovchi tarkibiy qismini tashxislashda o'ziga xos qiyinchiliklar mavjudligi Y.Savinova tadqiqotlarida ham o'z aksini topgan. Boshlang'ich sinf o'quvchilari g'ayritabiiy, muloyim, ishonuvchan, hissiyotli bo'lishi, ular uchun xulq-atvorning namunasi sifatida kattalar, o'qituvchilar, ota-onalarni tavsiflash muhim hisoblanadi, ularga o'rnak bo'ladi. Ushbu psixologik xususiyatlar qadriyatli munosabatlarini rivojlantirishga yordam beradi, ammo hissiy-baholovchi komponentning shakllanishini baholashda "to'sqinlik qiladi".
Diagnostikada ushbu qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun, birinchidan, boshlang'ich sinf o'quvchilarining reaktsiyalari va javoblarini to'g'ri talqin qilishga imkon beradigan bir necha usullarni (proektsion usullardan yaxshiroq) foydalanish muhim; ikkinchidan, hissiy-baholovchi komponent namoyon bo'lishining barqarorligini kuzatib, texnikani takrorlash; uchinchidan, o'quvchining motivatsiyasi va hissiy holati to'g'risida aniqroq ma'lumot olish uchun olingan natijalarni o'quvchilar bilan muhokama qilish; to'rtinchidan, o'quvchi qadriyatlar munosabatlarining namoyon bo'lishini baholashda to'g'ri javobni "topishga" urinmasdan, samimiy va ochiq javob berishni xohlaydigan sharoitlarni yaratish; beshinchidan, o'rganilayotgan komponentning namoyon bo'lishini boshqalar bilan va umuman qadriyatli munosabati namoyishi bilan o'zaro bog'lash.[6]
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
XULOSA
Biz o'ziga nisbatan ijobiy yoki salbiy his-tuyg'ular mavjudligini, ularning namoyon bo'lish kuchi va tabiatini baholashga imkon beradigan "O'zim haqimda" kompozitsiyasi asosida o'quvchining o'ziga bo'lgan munosabatning emotsional-baholovchi tarkibiy qismini o'rganib chiqdik.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining o'qituvchiga bo'lgan munosabati, o'qituvchining unga nisbatan munosabatini ifodalashini hisobga olib, tadqiqotimizning keyingi bosqichida o'qituvchi bilan uning emotsional-baholovchi tarkibiy qismini o'rganish uchun o'qituvchiga bo'lgan munosabatlarini aniqlashga qaratilgan "Hikoyalar" metodikasidan foydalandik.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari biz tomonimizdan ishlab chiqilgan o'qituvchi haqidagi uchta hikoyani ("Mening o'qituvchim", "Mehribon o'qituvchi", "Talabchan o'qituvchi") tinglashga taklif qilindi. Har bir hikoyani o'qishdan oldin, o'quvchilarning o'qituvchi haqidagi hikoyalarni tinglash va muhokama qilish istagi qayd etildi. Shu bilan birga, savolga nafaqat ijobiy javob, balki voqeani faol idrok etish, shuningdek uni muhokama qilishda faol ishtirok etish ham hisobga olindi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2020-yil 24-yanvar.
2. Вергелес, Г. И., Савинова, Л. Ю. (2015) Педагогические технологии в подготовке современного учителя начальных классов. Начальная школа, № 1, с.
3. Мясищев В.Н. Психология отношений. Под ред. А.А. Бодалева. М.: Изд-во Московского психолого-социального института; Воронеж: Изд-во НПО «МОДЭК», 2003.
4. Савинова Л.Ю. (2019) Трудности диагностики эмоциональнооценочного компонента ценностных отношений младших школьников. Комплексные исследования детства, т. 1, № 1, с. 57-64. DOI: 10.33910/2687-0233- 2019-1-157-64.
5. Ядов В.А. Социальная психология личности // Социология и современность. 2003. Т. 1. С. 75-90, 106-120.
6. Shabbazova, D. (2022). CONTENT OF FACTORS DETERMINING THE EFFICIENCY OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS.
of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(5), 6
63-67.
636.
