Научная статья на тему 'БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ НИЗОЛИ ВАЗИЯТЛАРГА НИСБАТАН МУНОСАБАТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ФУНКЦИЯЛАРИ'

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ НИЗОЛИ ВАЗИЯТЛАРГА НИСБАТАН МУНОСАБАТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ФУНКЦИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
29
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
функция / конфликтология / низо / педагогик жараён / манфаатлар / зиддиятлар ечими / компромиссга келиш / function / conflict management / controversial situation / pedagogical process / beneficial interests / conflicting outcomes / to be agreed

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — A. Xalikov

Tаълим жараёнида бошланғич синф ўқитувчисининг конфликтологик вазиятларда ўзини бошқара олиши, низоларни бартараф этиши, кутилмаганда содир бўладиган зиддиятларни олдиндан кўра олиши, муносабатларни адолатли ҳал этишни белгилайдиган функциялардан унумли фойдаланиш яхши натижаларга эришишга йўналтирилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FUNCTIONS DETERMINING THE ATTITUDE OF THE PRIMARY SCHOOL TEACHER TO CONFLICT SITUATIONS

From the point of view of functions, conflict is a rather contradictory phenomenon. By entering into confrontation, teachers can achieve their goals. But it is often difficult to predict even not very distant consequences that will follow. In this case, the consequences can be both positive and negative for the parties to the conflict

Текст научной работы на тему «БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ НИЗОЛИ ВАЗИЯТЛАРГА НИСБАТАН МУНОСАБАТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ФУНКЦИЯЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

БОШЛАНГИЧ СИНФ УЦИТУВЧИСИНИНГ НИЗОЛИ ВАЗИЯТЛАРГА НИСБАТАН МУНОСАБАТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ФУНКЦИЯЛАРИ Халиков Аъзам Абдусаломович

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети профессори, педагогика

фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.7454817 Аннотация. Таълим жараёнида бошлангич синф уцитувчисининг конфликтологик вазиятларда узини бошцара олиши, низоларни бартараф этиши, кутилмаганда содир буладиган зиддиятларни олдиндан кура олиши, муносабатларни адолатли уал этишни белгилайдиган функциялардан унумли фойдаланиш яхши натижаларга эришишга йуналтирилади.

Калит сузлар: функция, конфликтология, низо, педагогик жараён, манфаатлар, зиддиятлар ечими, компромиссга келиш ФУНКЦИИ, ОПРЕДЕЛЯЮЩИЕ ОТНОШЕНИЕ УЧИТЕЛЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ К КОНФЛИКТНЫМ СИТУАЦИЯМ Aннoтaция. В данной статьи рассмотрена с точки зрения функций конфликта - достаточно противоречивое явление. Вступая в противоборство, учителя начальной школы могут добиться реализации поставленных целей. Но часто трудно предугадать даже не очень отдаленные последствия, которые за этим последуют. При этом последствия могут носить как положительный, так и отрицательный характер для участников конфликта.

Ключевые слова: функция, конфликтология, спорные ситуация, педагогический процесс, выгодные интересы, противоречивые развязки, быть согласованным

FUNCTIONS DETERMINING THE ATTITUDE OF THE PRIMARY SCHOOL TEACHER TO CONFLICT SITUATIONS Abstract. From the point of view of functions, conflict is a rather contradictory phenomenon. By entering into confrontation, teachers can achieve their goals. But it is often difficult to predict even not very distant consequences that will follow. In this case, the consequences can be both positive and negative for the parties to the conflict.

Keywords: function, conflict management, controversial situation, pedagogical process, beneficial interests, conflicting outcomes, to be agreed

Бошлангич синф укитувчиси конфликтологик вазиятларда турли низоларга нисбатан билдирадиган муносабатини куйидаги функциялар асосида белгилаб олиш мумкин:

1. Низони инкор этиш функцияси. Мазкур функция агар низоли вазият уз мазмунига кура жуда катта эътиборни талаб килмайдиган масалалар негизида содир булган хамда унинг кенгайиб кетишига асос булмаган лолларда кулланиладиган методлар мажмуаси саналади. Бунда бошлангич синф укитувчисининг уз кучи ва энергиясини янада мухимрок масалаларга йуналтиришни танлайди хдмда низони инкор этиш оркали ечимга олиб келинади. Аммо баъзи вактларда низони эътиборга олмаслик, янада каттарок зиддиятли вазиятларни келтириб чикариши мумкин. Чунки низони инкор этиш хар доим хам

2354

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТБКМЛТЮМАЬ 8С1БОТ1Р1С ГОиКМАЬ УОШЫБ 1 К8иБ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

зиддиятни ечимга олиб келишини англатмайди. Бундай вазиятда укитувчи зиддиятли вазиятга уз таъсирини утказишдан махрум булиб колади. Укитувчи таъсирининг йуклиги уни педагогик жараёндан чикариб юборади. Низоли вазиятга укитувчи таъсирини тухтатиб куяди. Низо укитувчидан ташкарида яшай бошлайди. Натижада низони ечимга олиб келиш вазияти кулдан бой берилган булади. Шунга кура, укитувчининг саъй-харакатлари хар доим низо ечимига йуналтирилган булиши дар кор.

2. Низоларни бартараф этиш функцияси. Низони ечимга олиб келишда томонларнинг галабага эришиш функцияси факат бир томоннинг ютугини англатмайди, балки зиддиятда иштирок этаётган барча томонларнинг бирдай ютугини англатади. Бирок баъзи вактларда купчилик бошлангич синф укитувчилари анъанавий тарзда айнан узлари хакикатнинг ютиб чикишини истаган холда харакат килишади. Натижада, умумий хакикат эмас, балки айнан укитувчи хакикати ютиб чиккан булади. Аммо мана шундай тарзда эришилган укитувчи хакикати томонлар манфаатларига зид булиши хамда педагогик жараён самарадорлигига путур етказиши мумкин. Бундай килинганда, педагогик жараёнининг укитувчидан ташкари барча иштирокчилари тафаккурида адолатсизлик руй берганлиги, адолатсизлик урин тутганлиги борасидаги фикр келиб чикади ва мана шу укитувчи томонидан амалга оширилган адолатсизлик улар онгида урнашиб олади. Педагогик жараён иштирокчилари укитувчи "хакикатини" кабул кила олмайди. Улар укитувчи хдкикати адолатли эканлигини инкор этадилар. Укитувчи эса мана шу адолатсизликни юзага чикарган инсон сифатида роль уйнай бошлайди. Табиий равишда укувчилар олдида укитувчи хурмати пасайиб боради хамда укувчи адолатсизликни укитувчи килиши мумкинлигига уз кузи билан икрор булади. Шунга кура, укитувчи низоли вазиятларда уз хакикатини урнатиши эмас, балки зиддиятни адолатли ечимга олиб келиши зарур. Низони ечимга олиб келишда эса барча томонларнинг манфаатларини хисобга олиши, уз кучи ва тажрибасини низо ечимига каратиши, томонларга нисбатан эса эътиборли, хурматли ва нейтрал позицияда туриши такозо этилади. Низо ечимида хар бир томон мазкур ечимдан коникиб, "Мен ютказмадим, мен ютдим" деган фикрда колсагина, укитувчи хакикатан хам низони адолатли ечимга олиб келган булади. Бинобарин, педагогик низо ечими укитувчи хаклигини англатмайди, балки укитувчининг зиддиятни ечимга олиб келишда барча иштирокчи томонлар манфаатларини уйгун холда назарга олганлиги ва барча томонларни кониктирган ечим топилганлигини англатади [1]. Шунга кура, бошлангич синф укитувчиси уз хакикатини урнатишга эмас, балки умумманфаатларини эътиборга олиб, уларни келиштириш ва бир нуктага олиб келишни таъминлаши такозо этилади. Шу билан бирга, укитувчи зиддиятли вазиятда иштирок этаётган томонларнинг хар бирининг манфаатларини назарга олишга ургатиши зарур булган шахс сифатида майдонга чикади. Агар низоли вазиятда томонлар факат уз манфаатларини химоя килиш йулидан кетишса, мазкур зиддият хеч замон хамма томонларни бирдай кониктирган ечимга олиб келмайди. Агар низода хар бир томон факат уз манфаатларини мухофаза килишга утса, бу низонинг декструктив холатга утганлигини англатади ва уни ечимга олиб келиш кийинлашади. Низонинг деструктив холатида томонлар уз манфаатларини мухофаза килиш истагида бир-бирини куркитиш, тахдид килиш, узини устун куйиш, узгаларни уз томонига огдириш, зугм утказиш, бировнинг устидан кулиш, уни тахкирлаш кабиларни келтириб чикара бошлайди. Агар бир томон санаб утилган деструктив амалларга утса, табиий равишда иккинчи томон хам уларни куллай бошлайди. Натижада муносабатлар узок

2355

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

муддатга чукурлашиб кетади. Агар укитувчининг узи уз обрусининг пасайиб кетишидан чучиб укувчига нисбатан мана шундай амалларни бажара бошласа, унинг хурмати барчанинг олдида, яъни барча укувчилар, ота-оналар ва бутун педагогик жамоа олдида хам пасайиб кетади. [2.]. Бинобарин, укитувчи функцияси уз хурматини бетарафлик асосида мунтазамлилигини таъминлаш ва барча томонлар манфаатларига бирдай муносабат билдиришда намоён булади. Бошлангич синф укитувчиси учун низоли вазият асосида вужудга келган хар кандай зиддиятнинг ечимга олиб келиниши ва барча томонларнинг мазкур ечимдан коникиб, зиддиятни хаёлдан чикарганлиги, зиддият уларнинг хаётидан чи;иб кетганлиги, уларни бошка хавотирга солмаётганлиги бош юту; саналади.

3. Бошлангич синф укитувчисининг низоли вазиятларни хал этиш махорати функцияси. Педагогик низоларни ечимга олиб келишда укитувчида куйидаги компромиссга олиб келадиган усуллари мавжуд булиши керак: томонлар ва уларнинг характер хусусиятлари, уларнинг манфаатларига мослашиши, уларнинг манфаатларини англашга уриниш, баъзи масалаларда бирор томонга ён бериш, муросага келиш, томонлар манфаатларини низоли вазиятдан олдинги холатда саклаб колишга уриниш, низолар ечимида воситачилар ёрдами ва иштирокидан фойдаланиш. Мослашиш ва ён бериш жараёнида бошка томон манфаатларининг мухимлиги ва бошка томон карашларида икки томон учун фойдали булган уринларнинг мавжудлиги тан олинади. Натижада бошка томон фикр ва карашлари кабул килинади. Аслида бошка томон карашлари кабул килинган булса хам, мана шу карашни кабул килган томон хам ютукка эришади. Чунки мазкур караш барча томон манфаатларини хам инобатга олади ва муваффакият учун хизмат килади. Ён бериш бошкалар фикр ва карашларига эътибор, уларнинг тахлил килишда очиклик ва самимийлик, узга фикрлар орасидан макбул гояларни топа билиш ва уларни хамкорликда кабул килиш, узининг нейтрал ва рационал муносабатини курсата олиш каби амаллар оркали узини намоён этади. Шахслараро мана шундай макбул келишувга эришиш учун кенг имкониятлар яратиб беради. Бирок узга томон фикр ва карашларини кабул килиш, иккинчи томоннинг ютказиши, уз манфаатларига зарар етказиши, бировга буйсуниш, мулзам булиш, йукотиш сифатида бахоланса, бу холатлар низонинг эскалацияси, яъни янада кучайишига сабаб булади. Укитувчининг узи эса низоли вазиятда умуман узини устун куйиш, бошка томонни тахкирлаш, узгани мулзам килиш, психологик ва жисмоний зуравонлик утказиш, уз фикрини куч билан сингдириш, узгаларга тазйик утказиш каби амаллардан хеч вакт фойдаланмаслиги талаб этилади. Компромисс томонларнинг у ёки бу даражада манфаатларининг инобатга олинганлигини тасдиклаб беради. Х,ар бир томон уз манфаатларидан энг мухимлари кабул килинганлиги, бирок баъзи бошка фикрлар инобатга олинмаганлигини англайди ва шу натижага рози булади. Томонлар манфаатларидаги кабул килинган уринлар ахамияти кабул килинмаган жихатлардан устунрок мавкега эга булади. Бирок купчилик низоли вазиятларда табиий равишда бир томон бошкасига нисбатан купрок компромиссга боради. Агар мана шу томон карашларида бирор-бир норозилик пайдо булса, низо бироз вакт тинч ва осуда утиб туради, кейинчалик эса янги куч ва энергия билан зиддият кайта пайдо булиб, яна томонлар муносабатларига рахна сола бошлайди.

4. Бошлангич синф укитувчисининг низоли вазиятларда укувчилар билан узаро хамкорлиги функцияси. Х,ар кандай низода унда иштирок этаётган томонларнинг мавжуд муаммони хамкорликда мухокама этиш, зиддиятдан чикишнинг йули, усул ва воситаларини таклиф этиш, компромиссларга бориш, низони енгиб утишга иштиёк ва хохишни тарбия

2356

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

килиш зиддият жараёнида хар икки томоннинг ютиб чикиши ва "галаба-галаба" шароитининг амал килишини таъминлайди. Бирок конкрет вазиятда зиддиятга кирган томонлар хар доим буни тугри ва мутаносиб англайвермайди. Шунинг учун мана шу вазифани бажаришда укитувчининг роли жуда ахамиятли саналади. Бинобарин, хар кандай низоли вазиятда томонлар хамкорлигини урнатиш мухимдир. Х,амкорлик учун томонларнинг карашлари, фикрлари ва нуктаи назарларидаги якинлик, узаро такрорланувчи ва хар икки томон учун кадрли булган уринларнинг мавжудлиги, умумий манфаатлар ва максадларнинг юзага келиши, хар икки томондан хиссий-эмоционал ва аклий тафаккур фаолиятлари такозо этилади. Укитувчи низоли вазиятларда укувчилар, хамкасблар, рахбарият уртасидаги хамкорликка масъул хисобланади. Х,амкорликни урната билиш низони бартараф этиш ва унинг олдини олишда мухим роль уйнайди. Низоли вазиятдаги хамкорлик биргаликда турли муаммоларни мухокама этиш ва тегишли карорлар кабул килишни англатади.

Мазкур функцияни амалга ошириш учун низоли вазиятда иштирок этаётган барча томонларнинг манфаатлари ва эхтиёжларини инобатга олиш ва урганиш, уларни амалий кабул килиш ва таъминлаш чора-тадбирларини куриш, уларнинг кадриятлар тизимини хурмат килиш, мухокамаларда объективликни таъминлаш, муаммоларни шахсдан айри холда куриш такозо этилади [3, 44-б.].

REFERENCES

1. Thomas K.W. Conflict and negotiation // Handbook of industrial and organizational psychology/ Eds. M.D. Dunnette. Palo Alto, CA, 1992. - P. 889-935.

2. Рыбакова М. М. Конфликт и взаимодействия в педагогическом процессе. - М.: Педагогика, 1991. - 168 с.

3. Халиков А.А. Педагогик махорат. //Дарслик. - Тошкент, Молия. 2015.- 435 бет.

2357

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.