CC BY
0BOLAJAK MUSIQA OQITUVCHILARIDA MUSIQIY-RITMIK KOMPETENSIYALARNI SHAKLLANTIRISHDA GARB MUTAFAKKIRLARI QARASHLARI Ibragimova Xonzoda Saidazim qizi
Toshkent davlat pedagogika universiteti dotsenti, pedagogika fanlari
bo'yicha falsafa doktori Ismailov Tohirjon Xushnudbek o'g'li
Urganch davlat pedagogika instituti mustaqil tadqiqotchisi
ARTICLE INFO ABSTRACT
ushbu maqolada musiqiy-ritmik kompetensiyalarni shakUantirishda g'arb mutafakkirlarining qarashlari, musiqaning insonning axloqiy olamiga yaqinligi, pedagogikada musiqa, plastik san'at sintezida ruh, tanani tarbiyalashning ulkan imkoniyatlari, she'riyatni, raqsni, falsafani, ijodni birlashtirish va boshqalar to'g'risida yozilgan.
Buyuk yunon faylasufi va olimi Aristotel (miloddan avvalgi 384-322 yillar) klassik Qadimgi Yunonistonning musiqiy estetikasini rivojlantirishga katta hissa qo'shgan. Platonning shogirdi miloddan avvalgi 343 yilda Iskandar Zulqarnaynning o'qituvchisi Platondan farqli o'laroq, Aristotel musiqaning butunlay erdagi kelib chiqishini va uning inson tuyg'ularining xilma-xil sohasi bilan bog'liqligini ko'rsatishga harakat qilib, realistik pozitsiyani egalladi. Aristotel she'riyat va musiqani san'atning eng yuqori turi deb hisoblagan.
Asosiy qism. Musiqa alohida fazilatlarga ega, chunki Aristotelning fikricha, u axloqiy fazilatlarni bevosita ifodalashga qodir. "Ritm va ohangda, - deydi Arastu, g'azab va muloyimlik, jasorat va mo'tadillik va ularga qarama-qarshi bo'lgan barcha xususiyatlarni, shuningdek, haqiqatga eng yaqin keladigan boshqa axloqiy fazilatlarni o'z ichiga oladi. Musiqaning insonning axloqiy olamiga yaqinligi, Arastuning fikricha, musiqa qalbning axloqiy harakatlari negizida yotgan harakat va energiyani bevosita etkaza olishi bilan izohlanadi. "Nima uchun", - deb so'raydi Aristotel, faqat hissiy idrok orqali eshitilgan narsa axloqiy xususiyatga ega. Axir, so'zsiz ham ohangda axloqiy xususiyat bor, lekin na rang, na hid va na ta'mga ega. Lekin faqat chunki u harakatni o'z ichiga oladi. Bu harakatlar faol, harakatlar esa axloqiy xususiyatlarning belgilaridir [1, 45-b.].
Amalda usulning ritmik qismi qo'l harakati bilan vaqtni, shu jumladan tempni va zarbni ko'rsatishni va oyoq va tana qismlarining boshqa harakatlari bilan davomiylikni qayd qilishni o'z ichiga oladi. Dars va temp uchun o'quvchilar yurishadi, kerak bo'lganda qadamlarni urg'ulaydilar va metrik jihatdan kuchli zarbalarda qo'l mushaklarini qisqartiradilar. O'quvchilar rivojlangan sari, ular to'satdan to'xtaydilar, bir yoki ikkala qo'l yoki bir yoki ikkala oyoq bilan urg'u berishni to'xtatadilar, oyoq harakati o'rniga qo'l harakatini almashtiradilar, qo'l yoki oyoq bilan qo'shimcha urg'u qo'ya oladilar yoki boshqa harakatlarni bajaradilar [3, 15-b.].
Qabul qilindi: 10-June 2024 yil Ma'qullandi: 15- June 2024 yil Nashr qilindi: 20- June 2024 yil
KEY WORDS
musiqa, ritmika, kompetensiya, g'arb mutafakkirlari, axloq, pedagog, san'at, ruh, tarbiya, she'riyat, raqs, falsafa, ijod.
Ritmlar uchun individual harakatlar ma'lum vaqtlar uchun o'rganiladi, so'ngra birgalikda ritm hosil qiladigan ketma-ketliklarga joylashtiriladi. Harakatlar birinchi navbatda yakka tartibda, keyin esa guruhlarda mashq qilinadi. O'quvchilar keyinchalik o'qituvchi fortepiano yoki barabanda ijro etiladigan ritmni yoki boshqa o'quvchi qilayotgan ritmni harakatlarga dekodlashni o'rganadilar. O'rganish ketma-ketligi Gordon va Ferabend tomonidan eshitishni o'rganish uchun tavsiya etilgani bilan bir xil, ammo o'quvchi jismoniy harakatni tovushdan tekshiradi. Oxir oqibat o'quvchi harakatni keskin yoki sekin ushlab turishni, oldinga yoki orqaga navbatma-navbat harakat qilishni, to'satdan harakat qilishni, aniq vaqtga yotishni yoki turishni o'rganadi va bularning barchasi mushaklarning minimal kuchini va barchasini har biri uchun uzluksiz his qilishni o'rganadi. O'quvchi o'zi qilayotgan harakatlariga mos ravishda vaqtni jimgina hisoblashni ham o'rganadi, natijada harakatni his qilish kuchayadi.
O'quvchilar zarbani turli bo'linmalarga bo'lishni o'rganadilar. O'qituvchi raqamni chaqiradi va o'quvchilar qo'llar bilan zarbaga o'tayotganda, har bir zarbaga shuncha qadam qo'yib, zarbani shu bo'linmalarga bo'lishadi. Qo'llar va oyoqlar o'rtasidagi mustaqillik, o'quvchi qo'llarini ohangning har bir notasiga qadam qo'yib, qarama-qarshi nuqtaga o'tguncha yanada rivojlanadi. Bu harakat sifatida tushuniladigan va harakatdagi tana bilan bajariladigan zarba va ritmni qattiq tushunishdan mumkin [6, 32-b.]. Dinamikani ko'rsatish uchun ifodali imo-ishoralar qo'shiladi. Ritmik mashqlaridan tashqari, ritmni ifodalash uchun rasmiy harakatlardan voz kechadigan musiqa yoki musiqiy shaklda ifodalangan narsalarni ko'rsatish uchun erkin harakatdan foydalaniladigan holatlar ham mavjud. O'quvchilar o'qituvchi bergan tovushlar bo'yicha harakatlarni mashq qilishlari yoki jarayonni teskari o'zgartirishi va o'qituvchining harakatlariga tovush chiqarishni mashq qilishlari mumkin. Dalkroz bu mashg'ulotlarning barchasi bolaga fortepiano kabi asbob bo'yicha rasmiy ko'rsatma berilgunga qadar amalga oshirilishi kerak, degan qat'iy edi. Evritmik mashg'ulotsiz o'ynash intellektual mashq bo'lib qoladi va o'quvchi ifodali o'ynay olmaydi, chunki musiqani taqdim etishda butun tanasi ishtirok etmaydi.lar zarbani turli bo'linmalarga bo'lishni o'rganadilar. O'qituvchi raqamni chaqiradi va o'quvchilar qo'llar bilan zarbaga o'tayotganda, har bir zarbaga shuncha qadam qo'yib, zarbani shu bo'linmalarga bo'lishadi. Qo'llar va oyoqlar o'rtasidagi mustaqillik, o'quvchi qo'llarini ohangning har bir notasiga qadam qo'yib, qarama-qarshi nuqtaga o'tguncha yanada rivojlanadi. Bu harakat sifatida tushuniladigan va harakatdagi tana bilan bajariladigan zarba va ritmni qattiq tushunishdan mumkin. Dinamikani ko'rsatish uchun ifodali imo-ishoralar qo'shiladi. Ritm mashqlaridan tashqari, ritmni ifodalash uchun rasmiy harakatlardan voz kechadigan musiqa yoki musiqiy shaklda ifodalangan narsalarni ko'rsatish uchun erkin harakatdan foydalaniladigan holatlar ham mavjud [7, 20-b.]. O'quvchilar o'qituvchi bergan tovushlar bo'yicha harakatlarni mashq qilishlari yoki jarayonni teskari o'zgartirishi va o'qituvchining harakatlariga tovush chiqarishni mashq qilishlari mumkin. Jak Dalkroz bu mashg'ulotlarning barchasi bolaga fortepiano kabi cholg'u bo'yicha rasmiy ko'rsatma berilgunga qadar amalga oshirilishi kerak, degan edi. Ritmik mashg'ulotsiz ijro etish intellektual mashq bo'lib qoladi va o'quvchi ifodali ijro eta olmaydi, chunki musiqani taqdim etishda butun tanasi ishtirok etmaydi.
Musiqiy pedagogikada musiqa va plastik san'at sintezida ruh va tanani tarbiyalashning qanday ulkan imkoniyatlari borligi qadimdan ma'lum bo'lgan. Bu go'zallikning asosi garmoniya ekanligi haqidagi g'oya Qadimgi Yunonistonda ma'lum bo'lgan. Aflotunning
fikricha: "Asrlar tajribasida kashf etilgan va sinovdan o'tgan ta'lim usulidan yaxshiroq ta'lim usulini tasavvur qilish qiyin; uni ikki holatda ifodalash mumkin: tana uchun gimnastika va ruh uchun musiqa. Shularni hisobga olib, musiqaga ta'lim berishni eng muhim narsa deb hisoblash kerak [4, 7-b.]. Ritm va uyg'unlik qalbga chuqur kirib boradi, unga egalik qiladi, uni go'zallik bilan to'ldiradi va insonni go'zal tafakkurga aylantiradi. U go'zallikdan zavqlanadi va unga qoyil qoladi, uni quvonch bilan idrok etadi, undan to'yinadi va tajribasini uyg'unlashtiradi". Qadimgi Yunonistonda tarbiya va ta'lim uchun musiqa hozirgiga qaraganda chuqurroq ma'noga ega edi. Va u nafaqat tovushlar uyg'unligini, balki she'riyatni, raqsni, falsafani va ijodni ham birlashtirdi. Aynan mana shu g'oyalar ta'lim uchun muhim va ehtimol, o'qituvchilar bolalarni "go'zallik qonunlari" asosida tarbiyalashga, Platonning go'zal formulasini haqiqatga aylantirishga intilishlari tabiiydir. Biz go'zal tasvirlaridan go'zallikka o'tamiz. Fikrlar go'zal, fikrlardan go'zal hayotga va go'zal hayotdan mutlaq go'zallikka [2, 16-b.].
Qadimgi Yunoniston faylasuflarining ko'plab izdoshlari bo'lgan. Shunday qilib, musiqa va harakat sintezi g'oyasini Shveytsariya musiqachisi va o'qituvchisi Emil Jak Dalkroz qabul qildi, uning asosida yigirmanchi asrning boshlarida bolalarning musiqiy va ritmik ta'lim tizimini ishlab chiqdi. Ushbu tizim ko'plab Yevropa mamlakatlarida va Rossiyada "badiiy gimnastika usuli" nomi bilan ma'lum bo'ldi. Ushbu texnikaning zamonaviyligi va dolzarbligi nafaqat uning nomi bilan bog'liq bo'lib, u jismoniy va musiqa ta'limining ko'plab mutaxassislari tomonidan keng qo'llaniladi.
Xulosa. Ritmik mashqlar majmuasida shveytsariyalik o'qituvchi musiqani asos qilib oldi. Jak Dalkroz tizimi uning shogirdlari va izdoshlari asarlarida yanada rivojlangan. Ular turli maktablarda Jak Dalkroz tizimini targ'ib qilish bo'yicha amaliy materiallarni yanada rivojlantirish bo'yicha katta ishlarni amalga oshirdilar. N.G. Aleksandrova ritmni bioijtimoiy tarbiya vositalaridan biri sifatida tavsifladi va uni pedagogika, psixofiziologiya, jismoniy tarbiya, badiiy rivojlanish va boshqalar o'rtasidagi aloqa markaziga qo'ydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning musiqiy va ritmik tarbiyasi haqida N.A.Vetlugina shunday deydi: "bolalarni iloji boricha tezroq ijodiy vazifalarni bajarishga undash kerak, ularni ijodiy qobilyatlarini erkin namoyon etishga sharoit hosil qilish, ritmik mashqlarni engilroq o'zlashtirib olishiga turtki bo'ladi" [5, 18-b.]. Korenevaning "Musiqiy dramaturgiya olamida" kitobida katta yoshdagi bolalarda keng qo'llaniladigan, turli xil ritmik uslublarda musiqiy kompozitsiyalarni ijro etadilar: xalq, klassik, zamonaviy, foklor, tarixiy va ommaviy kompozitsiyalar shular jumlasidan [1, 18-b.]. Raqs ijrosining odobi, plastikasi, imo-ishoralari, elementlari musiqa asarining yaratilish davriga mos ravishda shakllanib keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Коренева Т.Ф. Музыкальная драматургия. М.: Владос: 2001
2. Mixaylova M.A. Raqslar, o'yinlar, chiroyli harakatlar uchun mashqlar. Rivojlanish akademiyasi: 2000.
3. Франио Г., Лифитс И. Методическое пособие по ритмики. М: Музыка: 2007
4. Боромкова О.С. Коррекция речи и движений. Детство: 1999.
5. Федерова Г.П. Fedorova G.P. Давайте играть и танцевать. Childhood-Press: 2002.
6. Vainfeld O.A. Musiqa, harakat, fantaziya. Childhood-Press: 2002.
7. Щербакова Н.А. От музыки до речи. М.: 2001
8. Суворова Т.И. Танцевальный ритм для детей. Учебное пособие. Санкт-Петербург: Палитра музыки, 2004.
9. Ibragimova X.S. Bo'lajak musiqa o'qituvchilarida musiqiy-ritmik kompetensiylarni shakllantirishning nazariy metodlari. Pedagogika. 6-son. 2023.
10. Ibragimova, K. (2023). Improving the mechanisms for preparing future music teachers for pedagogical activities on the basis of rhythm. International Journal of Pedagogics, 3(04), 100-102.
11. Khonzoda, I. (2024, February). Methods of oriental scientists in forming music-rhythmic competencies in future music teachers. In International Scientific and Current Research Conferences (pp. 18-22).
12. Ибрагимова, Х. (2024). Совершенствования механизмов подготовке будущих учителей музыки к педагогической деятельности на основе ритмики. Молодые ученые, 2(3), 4-6.
13. Ibragimova, X. (2024). Bo'lajak musiqa o 'qituvchilarini ritmikaga asoslangan pedagogik faoliyatga tayyorlash metodikasini takommilashtirish. Евразийский журнал академических исследований, 4(1 Part 2), 39-42.
14. Kizi, I. K. S. (2022). Development of musical rhythmic competences in the students of higher education institutions. Science and innovation, 1(B3), 708-714.
15. Ибрагимова, Х. С. (2021). Обучение ритмике студентов педагогических вузов. In Наука. Культура. Искусство: актуальные проблемы теории и практики (pp. 321-323).
16. Ибрагимова, Х. С. К. (2020). Музыкальная деятельность с незрячими детьми. Наука и образование сегодня, (12 (59)), 50-51.
17. Ibragimova, X. S. (2020). The importance of musical aesthetics in the formation of musical culture. Экономика и социум, (10 (77)), 80-83.
INNOVATIVE ACADEIVY
