CC BY
6Central Asian Journal of
Education and Innovation
ARTICLE INFO
BIRLASHGAN MILLATLAR TASHKILOTI DOIRASIDA INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH TIZIMINING
SHAKLLANISHI
Mingboyeva Sakinabonu Shuhrat qizi
Toshkent davlat Yuridik universiteti Xalqaro huquq va inson huquqlari yo'nalishi magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11261306
ABSTRACT
Qabul qilindi: 10-May 2024 yil Ma'qullandi: 15- May 2024 yil Nashr qilindi: 23- May 2024 yil
KEY WORDS
Birlashgan Millatlar Tashkiloti, inson huquqlari, himoya tizimi, xalqaro huquq, Inson huquqlari bo'yicha kengash, Oliy komissariat.
Mazkur maqolada Birlashgan Millatlar Tashkiloti doirasida inson huquqlarini himoya qilish tizimining shakllanish tarixi, unga turtki bo'lgan omillar hamda ahamiyati ko'rib chiqiladi. BMTning asosiy maqsadlaridan biri inson huquqlarini himoya qilish va targ'ib qilish ekanligidan kelib chiqqan holda BMTning bu boradagi asosiy institutlari va mexanizmlari, jumladan, Inson huquqlari bo'yicha kengash, Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissariat va boshqa muhim organlar yoritiladi. Shuningdek, BMTning xalqaro huquqiy hujjatlari va konvensiyalari, inson huquqlarini himoya qilishda ularning roli tahlil qilinadi.
Inson huquqlari insoniyatning ajralmas va fundamental qadriyatlari sifatida, har bir shaxsning hurmat qilinishi va himoya qilinishi lozim bo'lgan huquqlarni o'z ichiga oladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945 yilda tashkil topganidan buyon, inson huquqlarini ta'minlash va targ'ib qilish uning asosiy maqsadlaridan biri bo'lib kelgan. BMTning Ustavi va 1948 yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi ushbu huquqlarni himoya qilish va targ'ib qilishning poydevori sifatida xizmat qilgan.
BMT doirasida inson huquqlarini himoya qilish tizimi, xalqaro hamjamiyatning sa'y-harakatlari natijasida yillar davomida shakllangan va rivojlangan. Ushbu tizimning shakllanishi va evolyutsiyasi jarayonida, turli xil xalqaro huquqiy hujjatlar, konvensiyalar va protokollar qabul qilindi. Bular qatoriga Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt va inson huquqlarining muayyan sohalariga aloqador konvensiyalar, masalan, ayollar, bolalar, nogironlar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan konvensiyalar kiradi.
BMTning inson huquqlari sohasidagi asosiy institutlari va mexanizmlariga Inson huquqlari bo'yicha kengash, Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissariat va boshqa muhim organlar kiradi. Inson huquqlari bo'yicha kengash va Oliy komissariatning tashkil etilishi va faoliyati, ularning mandatlari va amalga oshirgan asosiy ishlari inson huquqlarini himoya qilish tizimining ajralmas qismi hisoblanadi.
BMT tomonidan qabul qilingan xalqaro huquqiy hujjatlar va konvensiyalar inson huquqlarini himoya qilishda muhim rol o'ynaydi. Bu hujjatlar va konvensiyalar nafaqat global miqyosda inson huquqlarini targ'ib qilishga, balki milliy darajada ham ularni himoya qilishga
katta hissa qo'shgan. Ushbu tizimlarning
Hiaiiiiiiifiiiiii^^^^HiHiir
shakllanishi xalqaro huquqning rivojlanishi va inson huquqlarining himoya qilinishini ta'minlashdagi muhim bosqich hisoblanadi. METODOLOGIYA
Ushbu tadqiqotda Birlashgan Millatlar Tashkiloti doirasida inson huquqlarini himoya qilish tizimining shakllanishi va rivojlanishini o'rganish uchun ko'p yo'nalishli tadqiqot metodologiyasi qo'llanildi. Tadqiqotning asosiy maqsadi BMTning inson huquqlari sohasidagi asosiy institutlari, mexanizmlari va ularning tarixiy rivojlanishini tahlil qilishdan iborat. Metodologiya quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Adabiyotlar sharhi:
- Ilmiy maqolalar va kitoblar: BMTning inson huquqlarini himoya qilish bo'yicha olib borgan ishlari, asosiy institutlari va mexanizmlari haqida mavjud ilmiy adabiyotlar o'rganildi.
- BMT hujjatlari: BMTning rasmiy hujjatlari, hisobotlari, rezolyutsiyalari va konvensiyalari tahlil qilindi.
- Tarixiy manbalar: BMTning inson huquqlari sohasidagi faoliyatining tarixiy rivojlanishi haqida ma'lumot beruvchi tarixiy manbalar va arxiv materiallari ko'rib chiqildi.
2. Tahliliy usullar:
- Normativ tahlil: BMT tomonidan qabul qilingan xalqaro huquqiy hujjatlar va konvensiyalar, ularning mazmuni va ahamiyati tahlil qilindi.
- Institutional tahlil: BMTning inson huquqlarini himoya qilish bo'yicha asosiy institutlari va ularning faoliyatini tashkil etish tizimi o'rganildi.
- Tizimli tahlil: BMTning inson huquqlarini himoya qilish tizimi doirasidagi turli organlar va ularning o'zaro aloqasi, hamkorligi va integratsiyasi tahlil qilindi.
3. Ma'lumotlarni yig'ish usullari:
- Ikkilamchi ma'lumotlar: Ilmiy adabiyotlar, rasmiy hujjatlar, hisobotlar va boshqa ikkilamchi manbalardan ma'lumotlar yig'ildi.
- Sifatli tahlil: Olingan ma'lumotlar sifatli tahlil metodlari yordamida tahlil qilindi, bu esa inson huquqlarini himoya qilish tizimining samaradorligi va muammolarini aniqlashga imkon berdi.
4. Taqqoslash usuli:
- Xalqaro taqqoslash: BMTning inson huquqlarini himoya qilish tizimi boshqa xalqaro tashkilotlar, masalan, Yevropa Ittifoqi tizimi bilan taqqoslandi.
5. Holat o'rganish:
- Empirik misollar: BMTning inson huquqlarini himoya qilish bo'yicha amaliyoti va uning turli mamlakatlarda qanday qo'llanilishi haqidagi empirik misollar o'rganildi.
Ushbu metodologik yondashuvlar BMTning inson huquqlarini himoya qilish tizimining har tomonlama tahlilini amalga oshirishga imkon beradi, bu esa uning tarixiy rivojlanishi, hozirgi holati va kelajakdagi istiqbollarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. MUHOKAMA
Birlashgan Millatlar Tashkilotining tashkil topishi va uning doirasida inson huquqlarini himoya qilish masalalarining shakllanishi, Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan keyingi xalqaro munosabatlarning yangi davrini boshlab berdi. 1945-yil 24-oktyabrda tuzilgan BMT, o'zining asosiy maqsadlaridan biri sifatida inson huquqlarini himoya qilishni belgilab qo'ydi1.
1 United Nations. (1945). Charter of the United Nations. Retrieved from https://www.un.org/en/about-us/un-charter
BMTning inson huquqlari bo 'yicha dastlabki faoliyati, a'zo davlatlarning inson huquqlariga bo'lgan munosabatini shakllantirish va ularni bu borada javobgarlikka tortishga qaratilgan edi. BMTning Inson Huquqlari Komissiyasi, keyinchalik esa Inson Huquqlari Kengashi, inson huquqlarini himoya qilish va buzilish holatlarini kuzatib borish uchun tashkil etilgan muhim organlar hisoblanadi2.
BMTning inson huquqlari masalalari shakllanishining ilk davrlari, xalqaro hamjamiyatning inson huquqlariga bo'lgan e'tiborini oshirish va bu huquqlarni himoya qilishga qaratilgan sa'y-harakatlarni boshlab berdi. Biroq, bu jarayon murakkab va qiyin kechdi, chunki har bir davlatning o'ziga xos siyosiy, iqtisodiy va madaniy sharoitlari inson huquqlarini himoya qilish jarayoniga ta'sir ko'rsatdi. Shu bilan birga, BMTning inson huquqlari bo'yicha dastlabki faoliyati, xalqaro huquqning rivojlanishida muhim qadam bo'ldi va kelajakda inson huquqlarini himoya qilish sohasidagi global standartlarni belgilashga asos yaratdi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari faoliyatining shakllanishi, xalqaro hamjamiyatning inson huquqlariga bo'lgan e'tiborini oshirish va bu huquqlarni himoya qilishga qaratilgan sa'y-harakatlarni boshlab berdi. Xalqaro olimlar, BMTning inson huquqlari bo'yicha dastlabki faoliyati va uning global miqyosdagi ta'sirini chuqur tahlil qilib kelishgan. Jumladan:
- 1945-yil: BMTning tashkil topishi va uning Ustavining qabul qilinishi, inson huquqlarini himoya qilishning xalqaro miqyosdagi asosiy hujjati sifatida tan olinadi3.
- 1948-yil: Inson Huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining qabul qilinishi, inson huquqlarining umumbashariy tamoyillarini belgilab berdi4.
- 1960-yillardan boshlab: Turli xalqaro konvensiyalar va paktlar qabul qilindi, jumladan Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish to'g'risidagi xalqaro konvensiya, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt5.
Xalqaro olimlar, BMTning inson huquqlari bo'yicha faoliyatining shakllanishini turli nuqtai nazardan baholashgan. Masalan, ba'zi olimlar BMTning inson huquqlari bo'yicha dastlabki yillarini inson huquqlarini himoya qilish sohasidagi global standartlarni belgilashda muhim qadam sifatida ko'rishadi. Boshqa olimlar esa, BMTning inson huquqlari bo'yicha faoliyatini davlatlararo siyosiy dinamikalar va milliy manfaatlarning ta'siri ostida rivojlangan deb hisoblashadi.
Henry Shue, inson huquqlarining asosiy tushunchalarini shakllantirishda muhim rol o'ynagan. U salbiy va ijobiy huquqlar o'rtasidagi farqni rad etib, har bir "asosiy" huquq uchun quyidagi uchta "majburiyat" toifalarini taklif qilgan: mahrum qilishdan saqlanish, mahrumiyatdan himoya qilish va mahrum bo 'lganlarga yordam berish6.
2 Ramcharan, B. G. (2013). The UN Human Rights Council. Великобритания: Taylor & Francis.
3Charter of the United Nations: Together with Scholarly Commentaries and Essential Historical Documents. (2014). Соединенные Штаты Америки: Yale University Press.
4 Universal Declaration of Human Rights. (1949). Соединенные Штаты Америки: Department of State, United States of America.
5 Chronology of UN Milestones for Human Rights and Development. https://unsdg.un.org/download/90/276.
6 Shue, H. (1996). Basic rights: subsistence, affluence, and U.S. foreign policy. Великобритания: Princeton University Press.
Kofi Annan, BMTning inson huquqlari bo'yicha ishlarini olib borishda va ularni tashkilot ichida asosiy o'rinlarga qo'yishda muhim hissa qo'shgan. U demokratiya inson huquqlarini himoya qilish va amalga oshirish uchun muhit yaratishini va BMTning demokratiya sharoitlarini yaratishga e'tibor qaratishi kerakligini ta'kidlagan7.
BMTning inson huquqlari faoliyatining shakllanishi, xalqaro hamjamiyatning inson huquqlariga bo'lgan e'tiborini oshirish va bu huquqlarni himoya qilishga qaratilgan sa'y-harakatlarni boshlab berdi. Xalqaro olimlar, BMTning inson huquqlari bo'yicha dastlabki faoliyati va uning global miqyosdagi ta'sirini chuqur tahlil qilib kelishgan. Ushbu faoliyat, inson huquqlarini himoya qilish sohasidagi global standartlarni belgilashga asos yaratdi va kelajakda ushbu sohada yanada samarali va adolatli ishlashni ta'minlash uchun zarur bo'lgan muhokamalarni rag'batlantirdi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimida inson huquqlarini himoya qilish sohasining shakllanishi hamda Yevropa Ittifoqi doirasida inson huquqlarini himoya qilishning shakllanishini o'zaro taqqoslagan holda tahlil qiladigan bo'lsak, BMT va Yevropa Ittifoqi tizimlarida inson huquqlarini himoya qilishning asosiy farqi, ularning yondashuvlarining global va regional miqyosdagi qamrovi va ta'sir doirasida yotadi. BMT, global miqyosda inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan bo'lib, barcha a'zo davlatlarni o'z ichiga oladi va ularning inson huquqlariga rioya qilishini talab qiladi. BMTning yondashuvi ko'proq universal huquqlar va standartlarni belgilashga qaratilgan.
Boshqa tomondan, Yevropa Ittifoqi, o'z a'zo davlatlari doirasida inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan regional tizimdir8. Yevropa Ittifoqining yondashuvi, a'zo davlatlar o'rtasidagi siyosiy va iqtisodiy integratsiya jarayonlari bilan chambarchas bog'liq bo'lib, inson huquqlarini himoya qilishni ham o'sha jarayonning ajralmas qismi sifatida ko'radi. Yevropa Ittifoqi, inson huquqlarini himoya qilishda ko'proq qonuniy va institutsional yondashuvlarni qo'llaydi va bu borada o'z a'zo davlatlariga aniq talablar qo'yadi.
Ikki tizimning ham o'ziga xos yutuqlari va muammolari mavjud. BMTning global miqyosdagi yondashuvi, ko'pincha a'zo davlatlarning siyosiy irodasi va milliy darajadagi huquqiy tizimlarning mustahkamlanishiga bog'liq bo'lib qoladi. Yevropa Ittifoqi esa, a'zo davlatlar o'rtasida inson huquqlarini himoya qilish borasida bir xillik va hamjihatlikni ta'minlashga harakat qiladi, ammo bu jarayon ham o'z ichiga turli siyosiy va iqtisodiy muammolarni oladi. Umuman olganda, BMT va Yevropa Ittifoqi tizimlarida inson huquqlarini himoya qilish sohasining shakllanishi, har ikkala tizimning ham global va regional miqyosdagi inson huquqlariga bo'lgan yondashuvlarini aks ettiradi.
XULOSA
Xalqaro miqyosda inson huquqlarini himoya qilish tizimining shakllanishi, BMTning asosiy maqsadlaridan biri bo'lib, bu jarayon global hamjamiyatning tinchlik va barqaror rivojlanishga intilishlarini aks ettiradi. BMTning inson huquqlari bo'yicha ustav organlari va shartnomaviy qo'mitalari, davlatlarning inson huquqlariga rioya qilishini kuzatib borish va bu borada tavsiyalar berish orqali muhim rol o'ynaydi. Ushbu organlar, inson huquqlarini himoya qilish bo'yicha global standartlarni belgilab, ularning amalga oshirilishini ta'minlashga harakat qiladi. Inson huquqlarini himoya qilish sohasida BMTning yutuqlari orasida, inson huquqlari bo'yicha umumjahon deklaratsiyasi, inson huquqlari bo'yicha xalqaro paktlar va
7 Koestler-Grack, R. A. (2013). Kofi Annan. Соединенные Штаты Америки: Infobase Learning.
8 https://europa.eu/
turli konvensiyalar kabi muhim hujjatlar qabul qilingan. Bu hujjatlar, inson huquqlarining umumiy qabul qilingan asosiy tamoyillarini o'z ichiga oladi va davlatlarni ushbu tamoyillarga amal qilishga undaydi. Shuningdek, BMTning inson huquqlari bo'yicha maxsus ma'ruzachilari va mustaqil ekspertlari, inson huquqlarining turli sohalarida chuqur tahlil va tekshiruvlar o'tkazib, muammolarni aniqlash va ularni hal etish bo'yicha takliflar kiritadi. BMTning inson huquqlari bo'yicha faoliyati, davlatlararo hamkorlik va milliy darajadagi sa'y-harakatlarni birlashtirish orqali inson huquqlarining global miqyosda himoya qilinishini ta'minlaydi. Xulosa qilib aytganda, BMT doirasida inson huquqlarini himoya qilish tizimining shakllanishi, xalqaro hamjamiyatning inson huquqlariga bo'lgan e'tiborini oshirishga va bu borada amaliy harakatlarni rag'batlantirishga xizmat qiladi. Bu esa, inson huquqlarining butun dunyo bo'ylab hurmat qilinishini va ularga rioya qilinishini ta'minlashga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro 'yxati:
1. United Nations. (1945). Charter of the United Nations. Retrieved from https://www.un.org/en/about-us/un-charter
2. Ramcharan, B. G. (2013). The UN Human Rights Council. Великобритания: Taylor & Francis.
3. Charter of the United Nations: Together with Scholarly Commentaries and Essential Historical Documents. (2014). Соединенные Штаты Америки: Yale University Press.
4. Universal Declaration of Human Rights. (1949). Соединенные Штаты Америки: Department of State, United States of America.
5. Chronology of UN Milestones for Human Rights and Development. https://unsdg.un.org/download/90/276.
6. Shue, H. (1996). Basic rights: subsistence, affluence, and U.S. foreign policy. Великобритания: Princeton University Press.
7. Koestler-Grack, R. A. (2013). Kofi Annan. Соединенные Штаты Америки: Infobase Learning.
