CC BY
1БИОЛОГИЯНЫ ОЦЫТУДА ОЦУШЫ БЕЛСЕНД1Л1Г1Н АРТТЫРУДЬЩ ГЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЬЩ НЕГ1ЗДЕМЕС1
СЕИТОВ ЕРГАЛИ ТУРЕГЕЛДИЕВИЧ
Магистр, Абу Али Ибн Сина жогары колледж, Биология пэншщ окытушысы, ТYркiстан
облысы Сарыагаш каласы, ^азакстан
КУДИЯРОВА АЙГУЛЬ МАЛИКОВНА
Магистр, Абу Али Ибн Сина жогары колледж, Педагогика жэне психология пэншщ окытушысы, ТYркiстан облысы Сарыагаш каласы, ^азакстан
^азiрri когамда болып жаткан элеуметтiк-экономикалык eзгерiстер маглуматтарды карапайым беруге негiзделген жеткiлiктi дэрежеде айкын калыптаскан бiлiм беру моделшщ токырауын айкын кeрсетiп бередi. Жеке тулгага деген талаптыц кYшейе тYсуi казiр дYние жYзiнде бiлiм беру саласында жобалы eзгерiстер жасау тенденциясыныц YДей тYсуiне себеп болып отыр:
- бшм берудщ статистикалык моделiнен окушылардьщ акыл-ой эрекетшщ кеп сырлы курылымын калыптастыруга кешу;
- окытуда окушылардыц танымдык iс-эрекеттер куралын белсендi мецгеруге багыттау;
- окыту процесiн жеке тулганыц мYдесi мен кажеттiлiгiне бешмдеп болашакта eзгермелi казiргi замандагы когамга толык мYмкiндiгiнше eзiн-eзi жYзеге асыру.
Окушыныц белсендшгшщ табигатын тани бшу, ецбек жэне моральдык белсендiлiк дэрежес бойынша адамныц когам мен ужым Yшiн жарамдылыгын жете аныктау муFалiмiшц басты мiндетi.
Белсендiлiк деп адамныц ю-эрекет Yстiндегi жаFдайын айтады. Ф.Энгелстщ айтуынша: «белсендшк - тiршiлiк иесшщ бэрiне тэн eз бетiмен жауап кайтару кабшетЬ». Тiршiлiк жэне iс-эрекеттерi барысында адамныц карым-катынас жасау, таным жэне eзiн-eзi тэрбиелеу белсендiлiгi дамиды.
Бала белсендiлiгiнiц ец алFашкы формасыныц бiрi карым-катынас жасау белсендiлiгi. Бул адамныц бYкiл eмiрiнде дамитын белсендшк. Балалардыц жас ерекшелiктерiне сэйкес баска адамдар мен карым-катынас жасау белсендшгшщ мазмуны eзгерiп отырады. Мектеп жасына дейiнгi балалар ересек адамдардыц эрекеттерше YЦiле карап, Yйренедi, оларFа елштейдь Балалардыц саналы тYрде iстейтiн мундай эрекеттерш ырыкты немесе ерiктi белсендшк дейдь Бул жастаFы балалардыц Yлкендердiц эрекеттерiне жэне олармен eзара катынас жасауFа елiктеу рeлдi ойындарды аткару барысында байкалады. Кeбiнесе балардыц ойындарда адамдардыц iс-эрекеттерi, турмысы, eзара катынасы камтылып кeрсетiледi, ужымдык eмiр даFдылары калыптаса бастайды. Ойын барысында балалардыц курдастарымен де eзара катынасы eзгередi. Баланыц даму барысында таным белсендшп артады. Мектеп жасына дейiнгi (5-6 жас) балалар заттарды тYсiне, формасына карап ажырата бастайды, олардыц курылысын, пайдалану тэсiлдерiн бiлгiсi келедi. Балалардыц бiр нэрсенi кумартып, бiлуге талаптануын таным ынтасы дейдi. Балалар eте байкаFыш, эр нэрсеге Yцiле карайды, кейде терец оЙFа шомылады.
Бшм сапасы мацызды мэселе болFандыктан, оку-тэрбие жумысын уйымдастыратын муFалiмнiц окыту эдютерш тацдауына, шыFармашылыFына, талабына жэне жацашыл идеяларына байланысты. Окыту тYрлерiн, оныц iшiнде эрбiр накты жаFдайларFа байланысты тиiмдi жолдарын жетiлдiру жетекшi рeл аткарады. Окушылардыц суранысы мен бешмш, талабын дамыту баFытталFан жалпысыныптык, топтык жумыстарын тиiмдi уйымдастырумен байланысты.
Жеке адамныц санасыныц калыптасу барысында eзiн-eзi тэрбиелеу белсендшп ерекше орын алады. Бала даму барысында eзiн-eзi жетiлдiру максатын кeздей талаптанып эр тYрлi эрекет жасайды. Кецес педагогикасында адамныц коFамдык-саяси белсендiлiгi кYрделi
моральдык-ерштш сана ретшде каралады. Онда к;огамдык; жумыска деген ынтасы, тапсырманы орындаудагы жауапкершiлiгi, орындаушылыгы мен инициативтiлiгi, eзiне жэне жолдастарына талап койгыштыгы, когамды; тапсырмаларды орындаган кезде баскаларга кемектесуге эзiр туруы, уйымдастырушылык юкерлшнщ болуы осылардыц барлыгы бiрiнен-бiрi ажырамастай уштасып жатады. Осылайша адам белсендiлi ез кажетш канагаттандыру Yрдiсiнде кезiнде кeрiнедi.
Адамзаттыц когамды; тэжiрибесiн мецгеруге баланыц эрекет мен мшез-кылы^ын багыттайтын белсендi YPДiс- окыту деп аталады. Окыту белсендшп жаFдайлары дидактиктер
- В.Ф. Шмаргун, Л.П. Аристова, Н.А. Плотникова, Р.А. Низамовтыц ецбектершде тYрлi-тYрлi баFытта тYсiндiрiледi.
Таным белсендiлiк проблемасы - педагогиканыц мэцгшк проблемасы. Бурыеты жэне к^рп педагогтар мен психологтар: баланыц окы^ысы келуi Yшiн калай? Не ютеу керек? Деген суракка Yнемi жауап iздейдi. Эзшщ элеуметтiк, мэдени ерекшелактерше карай эр кезец осы мэселенщ шешу жолдарын усынып отырFан.
Элеуметлк турFыда адамныц белсендiлiгi оныц ецбепнщ жемiстiлiгiн айкындайды жэне тапкырлы^ыныц мэнш курайды. Сондыктан окушыларда осы касиеттш пайда болуын тудыру
- эрбiр устаздыц негiзгi мшдеттершщ бiрi. Белсендшк принципi окушылардыц оку эрекетiнде жоFары децгейдеп дербестiгiн талап етедi. Оку-тэрбие YPДiсiндегi муFалiм мен окушы аракатынасы жYЙесiндегi уздаздыц белсендiлiгi тек сонда Fана акталады, егер ол жауап ретшде окушылардыц белсендi реакциясын, шы^армашалык iзденiске деген талпынысын тудырса. Окыту эдютемесшде жэне дидактикада окушылардыц таным эрекетш белсендiрiтiн жаFдайлар мен эдю-тэсшдер жасалFан. Оныц кeрсеткiшi оку пэнше кызыFушылык, кeбiрек бiлгiсi келуге умтылу, бiлiмдi колдана алу бiлiктiлiгi, оку мшдетш eздiгiнен шеше алу кабшеп болып табылады. Окыту тиiмдiлiгiн жэне сапасын арттыруда мацызды болып окушыларды белсендiретiн эдiстемелiк тэсiлдердi колдану: бершген оку тапсырмасын жете тYсiндiру; деректердi талдау жэне корытындылайтын тужырымдардыц непзделуц шыFармашылык сипаттаFы дербес жумыс, сабактардаFы жекелеген, топтык жэне жаппай жумыстардыц Yйлесiмдiлiгi, жеткен нэтиженiц педагогикалык жэне eздiк баFалануы жаца бiлiм игерудщ болашаFын алдан ала кeру.
Психологияда белсендшкп iс-эрекет деп атайды. Жеке тулFаныц белсендiлiгi оныц кажеттiлiктерiнен туады (материалдык жэне рухани, жеке немесе коFамдык кажеттiлiктер). Жануарлардан айырмашылыFы адамныц кажеттiлiктерi сэби жасынан бастап-ак коFамдык кажеттiлiктермен реттелiнедi. Адамныц белсендiгi (немесе оныц эрекет^ оныц себептерiне, максатпен мiндеттерiн дурыс коя алуына, оларды орындау тэсiлдерiн дурыс тацдай алуына байланысты.
Белсендiлiктiц eзiне жэне жеке туетаныц коршаFан ортамен тэрбиелiк (сырткы) эсерлерге катысты iшкi устанымдарына байланысты ол эр тYрлi баFыттарда калыптасуы мYмкiн. Егер окушыныц осы эсерлерге деген ^зкарасы терiс болса, ол тэрбиешiсi калаFанынан кайшы баFытта дамиды. Мысалы, муFалiм окушылардыц бiлiмiн тексеру кезшде окушыныц баFасын тeмендетiп кояды да, окушы OFан ренжiп калады. Мундай жаFдайда муFалiмнiц Yлгерiмдi жаксартуFа шакырFан эрбiр сeзi окушыда жасырын, кейде тштен ашык карсы эрекет тудырады. Тэрбиешi, оныц педагогикалык эсерi шю eрiсте, яFни тэрбиеленушiнiц санасы мен сезiмiне оц эсерiн типзбесе, барлык жаFдайларда эрдайым осылай болып отырады.
Осыныц нэтижесiнде, жеке туланыц дамуы мен калыптасуында кeрiнiс табатын барлык эсерлер мен ыкпалдар екi топка - шю жэне сырткы болып бeлiнетiн болды. ^оршаFан ортаныц эсерi мен тэрбие жеке тулFаныц дамуыныц сырткы факторларына жатады. ТабиFи эсерлер -бешмдшк пен эуестiк, сонымен катар, адамныц сезiмдерi мен ^йзелютер^ оныц сырткы эсерлердiц ыкпалымен пайда болатын сылтаулары мен кажеттiлiктерi - барлыгы iшкi факторларFа жатады. Жеке туетаныц дамуы мен калыптасуы осы ею фактордыц eзара байланысыныц нэтижес болып табылады.
Егер тэрбие жеке тулганыц ез 03ÏMeH жумысы кезшдеп белсендiлiгiне деген iштей ыкпалына эсер ететш болса, онда оныц жеке тулганыц дамуында шешушi рел аткара алатыны TYCiHiKTi. Осы бейiмдiлiк пен ecin келе жаткан адамныц жеке тулга ретiнде жетiлуiне деген езшдш ынтасы гана тYбiнде оныц дамыганын аныктайды. Осылайша бул процесс, шын мэнiсiнде, eзiн-eзi дамыту, eзiн-eзi тэрбиелеу сипатына ие болады. Л.Н. Толстойдыц адамныц дамуын жемiс агашыныц eсуiмен салыстыруы тегiн емес. Эйткенi, шздщ тура магынасында оны ешкiм eсiрмейдi, ол eздiгiнен eседi. Адам тек кана топырагын копсытады, тыцайткыштар себед^ артык бутактарын кеседi, ягни оныц eзiндiк мYмкiндiк беретiн кажеттi сырткы жагдайларын жасайды, оган дем береди Ал eзiндiк даму eзiнiц шю зацдары бойынша жYредi.
Баланыц, окушыныц белсендшп ю-эрекеттщ эралуан тYрлерiнде кeрiнетiнi психологияда дэлелденген, eмiр барысында карым-катынас, таным белсендшктер^ eзiн-eзi жетiлдiру мен коршаган eмiрдi тYрлендiру, eзгерту белсендiлiктерi дамиды. Кiшкентай баланыц e3i де пассивт емес тYрде eмiрдiц жадайларына багынады. Ол eзiнiц талаптарын орындатканда (Yлкендерге) белсендi, ол коршаган адамдарга катысты e3 тYзетулерiн енгiзедi. Ол адамга деген (унату, унатпау) жэне заттарга деген (керек, керек емес, жаксы кeретiн, жаксы кeрмейтiн) eзiндiк жеке тулгалык катынасын кeрсетедi. Бул катынастар оныц iс-эрекетiнде жеке тулганыц eзгешелiгiн жасай отырып пайда болады.
^арым-катынас-генетикальщ тYPде баланыц белсендiлiгiнiц ец ерте белпа. Адамныц элеуметтiк тсршшк иесi ретiндегi ерекшелiктерi осы карым-катынаста кeрiнедi. Онда адамдарга деген катынастыц кeптеген алуан тYрлi ренктерi бар: ата-анага, мришмдерге, таныстарына, таныс емес адамдарFа, курдастарына, eзiнен кiшкентайларFа, достарына. Бала eзiне дос тацдайды, ол адамдардыц белгш бiр шецберiмен карым-катынас iздейдi, ол баскаларFа ыкпал етедь ¥жымда ол кейде уйымдастырушы, кейде орындаушы болады. ^арым-катынас белсендiлiгi жеке тулFаныц ец мацызды жактарыныц дамуына жаFдай жасайды, олар - адамгершшк, кайырымдылык, камкорлык, e3-e3i Yшiн, адамдар алдындаFы e3 iстерi Yшiн жауапкершшп.
Окушылардыц оку YPДiсiнде бiлiм алу кезшдеп белсендшп, e3 беттерiмен бiлiмдi игеру дэрежелерi - бiлiм беру мен тэрбиелеуде Yнемi басты проблема.
Сондыктан белсендiлiк пен бала дербестш дидактика мен мектеп практикасында непзп мэселелердiц бiрi. Эйткенi, окытушы эрекет окушыларына CYЙенбей мYмкiн емес. Заман аFымымен тыFыз байланыста болатын бшм беру YPДiсi кай кезде эрбiр адамныц жалпы дамуыныц кец аукымдылы^ын камтамасыз етуi шарт. Буныц негiзi терец де алFыр бiлiм жэне тэрбие. Непзшен тек муFалiм тYсiндiрiп, окушылар тыцдап, сураFына жауап берш, не жоспар бойынша практикалык жэне баска жумыстар орындаFан оку формасына калыптасып алFанбыз. Сабакты осылай eткiзу, эрине , баланыц ойлануына ^п мYмкiндiк бермейдi. Ойланып отырFан адамды калай аныктаймыз десек, ол оныц дайын жауапты пассивтi кYтiп отырFаны емес, белгiлi бiр жумыска белсендi (есеп, проблема шешу) эрекет деп бiлемiз.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. «Бшм туралы» ^азакстан Республикасыныц 2008 жылFы 28 шшдедеп Зацы
2. "Бшм берудiц жаца ^кж^гГ' Егемен ^азакстан №52, 19 акпан 2011жыл
3. Мырзабаев А.Б. Биологияны окыту эдiстемесi. - ^араFанды, ^арМУ Санат «Полиграфия», 2006. -
4. Выготский А.С. Игра и ее роль в психическом развитие ревенка. //Вопросы психологии. -1966.5. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. - М.: Знание, 1979.
6. Жацабаева Р.А, Шаетынбаева К^Д; ^аз1рп жаFдайда окушыныц танымдык эрекетiн белсендiрудiц эдiс-тэсiлдерi. - Алматы, 2003 ж.
7. Орлова В.И. Активность и самостоятельность учащихся. //Журнал Педагогика, 1998, №3. - с. 44-48.
8. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе -М.: Просвещение, 1979.
9. Петровский А.В. Общая психология. - М.: Просвещение, 1986, -с.93.
10. Харламов И. Ф. Педагогика. - М.: Высшая школа, 1990.
11. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. - М.: Педагогика, 1984.
