Билингвалды тілдік құзыреттіліктерді қалыптастыру жолдары Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Вестник «Орлеу^-kst

Жусупова Г. С.,

бшм беру YpdiciH

педагогикалыц-психол огиялыц цолдау кафедрасыныц мецгерушш

Нег1зг1 свздер: лингвистика, капитал, билингвизм, тыдгк цузырет-тшк, мэдениет, этностыц.

Ключевые слова: лингвистика, капитал, билингвизм, языковая компетентность, культура, этнос.

Keywords: linguistics, capital, bi-lingualism, language competence, culture, ethnos.

БИЛИНГВАЛДЫ Т1ЛД1К Ц¥ЗЫРЕТТ1Л1КТЕРД1 ЦАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Ацдатпа

Макала тiлдi окыту Yрдiсiнде кузыреттшк тэсш-дердi iске асыру мэселелерiне арналган. Бiлiм беру-де окушылардын тшд1к кузыреттштн iске асыру жэне практикалык тYPде калыптастыратын негiзгi белгiлердi керсетедь

Аннотация

Статья посвящена некоторым вопросам реализации компетентностного подхода в процессе обучения языку. Рассматриваются основные положения названного подхода в образовании, практическое формирование и совершенствование языковых компетенций у обучающихся.

Annotation

The article is devoted to some issues of implementation of competent approach in the process of language Learning. The main provisions of the said approach to education, practical formation and improvement of key competencies in students.

Кептшд1 жэне билингвалды бтм беру уд- §

гюш енпзудщ идеялык непзше Елбасы Н.Э.На- <

зарбаевтын, ^азакстан халкы Ассамблеясынын, О

XII сессиясында айткан «Б1зге кейб1р пэндерд1 ^

щ

мектепте окыту б1р мезгшде казак тшшде, орыс тшшде де жург1з1лу1 туралы ойласу керек. Бул — б1здщ бук1л бтм беру жуйем1з уш1н жана мш-

дет» деген сездер1 басшылыкка алынды. о

^азакстан халкынын лингвистикалык капи-

талын дамыту максаты мемлекеттш тшге коса ^

ел1м1здег1 баска да т1лдерд1 окып-уйренуд1 мш- ^ деттейд^ Бул максаттын аясында казак жур-

тын мекендейтш халыктардын т1лдер1н дамыту О

мшдеттелген. «Эзге тшдщ бэрш бш, Эз тiлiндi ^

курметте!» деген ^адыр Мырза Элидщ эйгiлi ®

м

еленiнде лингвистикалык капиталдын непзде- ¡^ месi жатыр. Эзге тiлдi бiлсен — ерге шыгасын, Эз

тiлiндi бшсен, терге шыгасын. Орыс тт эр елге, §

агылшын тiлi элемге есiк ашады. Жет журттын ©

тiлiн бiлiп, мемлекеттщ мYддесiн, ултын мен §

журтьщньщ жай-кYЙiн элемге даусын жететiн §

Вестник «Орлеу^-kst

эйдш мiнбеден аскактатып айтып тура-тын KYHre жетуiмiз керек.

Жалпы бiлiм беретiн мектептерде Ym тiлдi бiлiм беру моделiн енпзудщ езек-тiлiгi — бYгiнгi KYHi когамда кептшд^ кеп мэдениеттi тулгага деген сураныстыц артуы; мектеп бтрушшерш казакстан-дык жэне элемдiк бтм жэне акпарат кещсигше кiрiктiрудегi мэселелердi шешу кажеттiлiгi; болашак урпакты ка-закстандык патриотизмге ултаралык ка-тынас мэдениетiне тэрбиелеудщ езектi мэселеге айналуы; аз улт екшдершщ эт-никалык ерекшелiктерiн сактаумен бiрге олардыц жалпы казакстандык экономи-калык, элеуметтiк — мэдени YPДiстерге толыкканды косылуына жагдай жасау; мектеп бтрушшердщ коммуникативтiк жэне акпараттык кузырлылыктарыныц жеткiлiктi децгешне кол жетюзу.

Бул езектi мэселелердi жYзеге асыру Yшiн басты максат аныкталды. Ол — ^а-закстан Республикасыныц мемлекеттiк жалпыга мiндеттi орта бтм стандартта-ры талаптары децгешнде Yш тiлде бiлiм мецгерген, кептiлдi коммуникативтш S кузырлылыктары калыптаскан, кепмэ-< дениеттi, рухани — адамгерштк касиет-^ терi дамыган тулганы тэрбиелеу. ем Тiлдердi бiлу - бул элемдiк процестiц

тетiгi, ол мэдениетаралык карым-ка-§ тынасты дамытуга алып келедi. ^азiргi g жагдайда шет тiлдерiн бiлу бiлiмдiлiктiц жогары децгейi болып саналады. Бiлiм ^ беру процесiнiц Yздiксiздiгi мен сабакта-§ стыгы идеясы осыныц астарында жатыр.

w Кептiлдi бiлiм беру — бул мектепте

¡г1 .

s оку пэндерiн екi немесе одан да кеп тш-

§ дерде аудармасыз окыту, жас урпактыц

§ бiлiм кецiстiгiнде еркiн самгауына жол

о

н ашатын, элемдш гылым купияларына

S YЦiлiп ез кабшетш танытуына мумкш-

^ штк беретiн бYгiнгi кYнгi ец басты ка-

§ жеттiлiк. Кептiлдi бтм беру барысында

и

О окытудыц CYйемелдеушi, косалкы, пари-теттi (тец) жэне ыгыстыру модельдерi ч болады. Билингвалды бiлiм беру — оку

жэне окудан тыс жумыстардыц непзп багыттарын екi тiлде iске асыру, педаго-гикалык YДерiсте екi тiлдi окыту куралы ретiнде пайдалану.

Кепт^вд багдарламаларды жYзеге асыру барысында эртYрлi вариацияларда эртYрлi Yлгiлермен немесе тэсшдермен аталатын эртYрлi эдiстер колданылады. Жалпы бтм беру пэндерi бiрнеше тш-де окытылады. Кейде сабактарда баска нэрсенi айтса, ресми емес карым-каты-нас барысында — баска нэрсе туралы ай-тады. Мундай эдютер лексикалык корды белсендiруге, тольщтыруга акпаратты барынша тиiмдi тYPде бекiтуге мYмкiн-дiк бередi.

Интеграциялау максатында бiр са-бакта бiрнеше тiл колданылган жагдай-да пэн бойынша жалпы сабактар еткiзу практикада колданыс табуда.

^остшдтк (билингвизм) /лат. Bilingualism - Bi — екi рет + lingua — тш/ лингвистикалык бiлiмнiц тэуелсiз багы-ты ретiнде Х1Х (1885-1890жж.) соцында зерттеле бастады, ал ХХ (1953 жылдан бастап) гасырдыц ортасында гана педа-гогикалык зерттеулердщ нысанына ай-налды. Арнайы эдебиеттерде «костш-дтк» деген тYсiнiк ею тYрлi аспектiге ие екендiгi айтылады: психологиялык жэне элеуметтiк. ^остшдтк эрбiр жеке адамды (психологиялык аспект) сипат-тауы мYмкiн немесе букаралык не топ-тык костшдтк (элеуметтiк аспект) орын алуы мYмкiн. ^остшдтк езшщ тар магынасында — екi т^вд бiрдей децгейде мецгеру, кец магынасында — екiншi тiлдi салыстырмалы тYPде мецгеру, оны сей-лесудiц белгт бiр салаларында пайда-лана алу дегендi бiлдiредi [1].

Билингвизм жагдайында бiрiншi тiл ретiнде ана тт алынады, ал екiншi тiл ретшде — жеке тулганыц ана тшше жат-пайтын тiл алынады (мысалы, татарлар Yшiн — орыс тт, орыстар Yшiн — агыл-шын немесе татар тiлi). Бул жагдайда сейлесу кезiнде орын алган жагдайды

Вестник «Oрлеу»-kst

■

ескере отырып, белгт бiр элеуметтiк когамдастык аясында ек тiлдi де бел-сендi колдану мYмкiндiгiне ие болады. Сонымен бiрге, ол ауызша жэне жазба-ша (эдеби) тiлдi немесе коммуникация эрекетшщ бiр формасын гана менгеруi мумкш.

Билингвизм костiлдiлiктiн екi тYр-лi тобына жiктеледi: бiржакты жэне е^жакты (паритеттi, YЙлесiмдi немесе баска) костшдтк. ¥лттык жэне шетел-дiк гылымда костiлдiлiк педагогикалык мэселе ретiнде тар жэне кен магынада каралады. Тар магынада костiлдiлiк екi тiлдi — ана тт жэне екiншi тiлдi менге-рудi бiлдiредi, ол жагдайда екiншi тiлдi менгеру кезiнде бiрiншi (ана тiлi) тiлдi менгеру денгешне барынша жакында-тылган.

Тiлдiк пэндердi оку барысында окушы-лар эр улт пен эр тiлдiн езше тэн ерек-шелiктерiмен танысып, эр тшдщ улттык нормаларынын кептYрлiлiгiне, оларды багалауга немесе салыстыруга болмай-тынына кез жеткiзедi жэне тiлдерге тэн бул ерекшелiктерге тYсiнiстiкпен карай отырып, эр азамат ез бойында баска улттарга деген курметтеушiлiк сезiмдi калыптастырудын маныздылыгын тYсi-недi. Кепмэденилiк бтм беру туралы сез козгаган кезде эр тYрлi тiлдер мен мэдениеттер арасындагы карым-катына-стар мэселелерiне ерекше кевдл аударган жен, ейткенi бул бтм беру саласындагы казак ттн окыту мэселесiнiн кенiнен канат жаюына жэне бул аркылы елдегi баска улттар мен мэдениеттерге деген сыйластык карым-катынастын дамуына ыкпал етедi.

Оку процесiн тiлдiк кузыретттк тургысында жYзеге асыру бiлiм берудщ мазмунына да, педагог жумысында да айтарлыктай езгерiстердi талап етедi. Бiрiншiден, оку максаты — таным про-цесiнде бiлiм алуш^1лардын белгiлi бiр керсеткiштерге кол жеткiзуi болады. Екшшщен, окыту шыгармашылык си-

патка ие болады, бтм алушылардын енiмдi iзденуi бiрiншi орынга койыла-ды. Осыган байланысты оку YДерiсi де езгеред^ шагын топтагы окушылардын жобалау эрекеп, жеке оку траектория-сын жасактауы, пэнаралык байланысты колдануы, зерттеу такырыбын жасактау-да бiлiм алушылардын ез бетшше бiлiм алуы окытудын тиiмдi формалары бо-лып табылады. Сонымен жанаша бiлiм беру мекемесiнде тшдш кузыретттк-тiн алдын ала тiзiмiн немесе жоспарын аныктап, калыптастыруды талап етедь

кузыретттк эдiс — тэсшдер тургы-сынан алар болсак, бтм беру максаты бтм алуга YЙрену, ягни таным кыз-метiнiн максаттарын белгiлеп, максатка жету Yшiн тиiмдi жолдарды табу жэне ез кызметш уйымдастыра алу болып та-былады. Сонымен катар, тиiмдi гылыми акпаратты колдану аркылы акикат ку-былыстарды, олардын мэнi мен себеп-терш тYсiндiре алу, негiзгi мэселелерi (экономика, саясат жэне т.б.) бойынша ез кезкарасы болуы мен пiкiрiн бiлдiре алу iскерлiктерiн дамытуга септiгiн ти-гiзедi. ^узыреттткт эдiс-тэсiлдердi колдану рухани кундылыктар элемш-де багытталушылык, тYрлi элеуметтiк келдердi жYзеге асырумен байланысты мэселелердi шешуге, тYрлi кэсiби кыз-мет тYрiне катысты мэселелердi шешуге YЙретуде зор манызга ие [2].

^узыреттткт эдiс-тэсiлдердi енпзу-дiн нэтижес мектеп окушысынын негiзгi кузыреттiлiктерiн жетiлдiру жэне дамы-ту, олардын зияткерлш-шыгармашылык элеуетiн калыптастыру жэне арттыру болып табылады .

^узыреттткт эдiс-тэсiлдердi колда-нудын тэсiлдерi:

• Окытудын белсенд1 эдю-тэсшдерш енпзу;

• Непзп, косымша, жалпы кузырет-ттктерд1 менгеру;

• Теория мен практиканы к1р1клру жэне барлык кузыретттк тYрдерiн езек-

к <

ер О

го £

« О

м «

О

О!

С

м ^

и

м ^

[-4

о ч

о «

о н м

£1

м

и ©

О

и

о -

©

■

Вестник «Oрлеу»-kst

теу аркылы окыту тиiмдiлiгi мен сапасын арттыру;

• Мэселелер мен жагдаяттарды шешу каб1леттер1н калыптастыру.

Тшге Yйрету лингвистикалык, тшд1к, коммуникативт кузыретттгш калыпта-стыру дегенд1 бшд1ред!

Тшд1к кузыретттк — окушылардыц эдеби тш нормаларына сэйкес сездер мен олардыц формаларын, синтаксисик курылымдарын колдана алу дагдылары.

Лингвистикалык кузыретттк жаз-баша жэне ауызек сейлеуд1, оныц зац-дылыктары мен ережелерш, курылымын терец угыну, тшд1к кубылыстарды талдау жэне топтастыру дагдылары, тYрлi сей-леу кызметi (монолог, дмалог, окылым, жазылым) мецгеру iскерлiгi, коммуникация максаттары Yшiн тiлдiк кодтарды жYЙелi бiлудi бiлдiредi [3].

Осыныц нэтижесiнде, оку-тэрбие Yрдiсiнен кYтiлетiн нэтижелер мыналар-дан турады:

• Казакстан Республикасыныц мем-лкекетт1к жалпыга м1ндетт1 орта б1л1м

§ стандарттары талаптары децгей1нде ка-

^ лыптаскан б1л1мдер1н ана т1л1, мемле-

« •

кетт1к т1л, орыс т1л1нде немесе агылшын ^ т1л1нде ерк1н б1лд1рет1н мектеп 61т1руш1с1;

• Б1т1руш1н1ц кепт1лд1 коммуника-^ тивт1к жэне акпараттык кузыретт1л1г1;

^ • Кеп мэдениетт1, рухани-адамгер-

ш1л1к, ултаралык катынастар мэдени-

С етшщ жогары децгеш;

м

3 • ¥лттьщ жэне жалпыказакстандык,

и кундылыктарды кастерлеитш, т1лдерд1 мецгеруге туракты кызугы танытатын, отансYЙг1шт1к жэне азаматтык сана-сез1м-о дер1 дамыган тулга;

О • Мектеп б1т1руш1лер ецбек нарыгын-

да ем1рл1к кызметте т1лд1к кедерг1лерге ^ ушырамайды.

§ БYгiнгi кYнi «Эрлеу» БА¥О АК фи-

^ лиалы Костанай облысы бойынша ПК

БАИ-да казак тт мен эдебиет пэндер1 бойынша пэн мугал1мдершщ бтктт-гш арттыру курстарында «Пэнд1 жэне тшд1 к1р1кт1рш окыту (CLIL) бтм беру Yрдiсiнде окушыларды екшш1 тшге багыттау нег1з1 ретшде» такырыбы бойынша семинар сабактары жYргiзiледi.

Б1здщ кезкарасымыз бойынша, каз1рг1 уакытта антропологиялык тш бтмшщ даму кезевднде элеуметт1к мэдени кос тшд1 тулганы зерттеу Yлкен кажетттк тудырып турганы сезс1з. Элеуметт1к мэдени кос тшд1 тулга байланысудыц б1рнеше тYрлерiн мецгерген, тYрлi улт-тык мэдениет1, олардыц дэстурлер1 мен кундылыктарыныц ерекшелштерше жетнде тYсiнiгi мол, езшщ этникалык б1рлесттмен уксастыгын сактушы, эр1 екшш1 б1р тшд1к кауымга ыкпал етуш1, ек1 немесе б1рнеше этномэдени б1р-лесиктердщ м^шес1 болып табылатын, сонымен катар езш сол социумныц м^-шес1 ретшде таныткандыктан, тYрлi когамдагы тэртштщ этникалык жэне элеуметт1к мэдени нормалары мен ережелерш жаксы мецгерген тулга болып саналады.

ЭДЕБИЕТ

1. Алдабергенова Г. Д. Об этнокультурном подходе исследования личности билингва//Каз¥У хабаршысы. Филология сериясы, №6 (78). - Алматы, 2006. -150 б.

2. Каримова Б.С. Теория языковой личности в современной лингвисти-ке//Материалы международной науч-но-практичекой конференции «Современные проблемы дискурса: теория и практика». - Алматы, 2006. - 210 б.

3. Хасанулы Б. Мемлекетт1к кызмет-шшщ тшд1к тулгасы жэне тшд1к орта -Астана, 2007. - 216 б.