CC BY
11НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология № 4 2020
ЭОЖ 910.3:581.5
А.-шар. гылымд. канд Т.К. Салихов1
БАТЫС ЦАЗАЦСТАН ОБЛЫСЫ АРДАЦ ЖЭНЕ АЩЫСАЙ АУЫЛДЬЩ ОКРУГТЕР1НЩ ЭС1МД1К ЖАМЫЛГЫСЫН ЗЕРТТЕУ
Тушн свздер: еимдш жамылгысы, ГАЖ технологиялары, биоалуантYрлiлiк, флора, тiршiлiк ету ортасы, экожYЙе, ауылдык округ
Зерттеу нэтижестде Батыс Цазащстан облысы Ардащ жэне Ащысай ауылдъщ округтертщ всгмдгк жамылгысы зерттелд1, мунда экожYйенi талдау жэне ГАЖ технологиялары нег1зтде еамдт картасы жасалды, шекаралары аныщталды, всiмдiк жамытгысын щалпына келтiру жэне сащтау бойынша усыныстар жасалды. Олардыц щурамында даланыц типтЫ тургындарынан да, олардыц таралу аймагында орналасщан еамдттерден туратын фитоценоздарды байщауга тура келедi. Зерттеу аймагында антропогендт эсердщ кейбiр салдары бар. Малдыц шектен тыс жайылуы тжелей елдi мекендердщ мацында ЖYредi. Шаруашылыщ щызметтщ барлыщ тYрлерi дерлт экожуйелердщ кецiстiктiк щурылымын немесе уйымдастырылуын бузуга алып келедi.
Елдщ экономикалык даму каркыны мен табиги ресурстарды пайдаланудыц ^шею жагдайында, табигатты коргаудыц аумактык жYЙесiн одан эрi жетiлдiру мэселес ш^гыл болып отыр. Осындай шарттар мемлекеттщ биологиялык эртYрлiлiгiн сактаудыц тиiмдi жYЙесi ретiнде ерекше коргалатын табиги аумактар желiсiн одан эрi дамыту кажеттшпн аныктайды. Осындай мiндеттердi шешу Yшiн Казахстан Республикасынын Yкiметi Казахстан Республикасында «Казахстан Республикасыныц ерекше коргалатын табиги аумактарын 2030 жылга дейiн дамыту жэне орналастыру т^жырымдамасы» мак¥лдаган жэне белсендi ж^мыс ютейд1 Оныц максаты - жануарлардыц непзп тYрлершщ, дала жэне жартылай шелдi мекендейтiн жерлердщ галамдык мацызы бар биологиялык
1Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университетi, Н^р-С^лтан к. Казакстан
29
эpтYpлiлiгiн ca^ray, KaзarçcтaндaFы e3apa ьщпaддacrçaн жэж rçоpFaдaтын ayмaкrapдыц жeлiciн жeтiлдipy [7].
Сонымeн ^rap, ол биологияльщ эpтYpлiлiктi ca^rayFa. микpооpгaнизмдepдщ, флоpa мeн фayнaньщ, cондaй-arç тaбиFи жэнс экологияльщ жYЙeлepдщ бapльщ тYpлepiн ca^rayFa, олapдын экономикaдьщ жэнe бacrça дa rçызмeт тYpлepiнiц нэтижeciндe eзгepicкe ¥шыpayын aддын aлyFa бaFыттaдFaн.
Зерттеудщ максаты. Бaтыc Kaзarçcтaн облыcы Аpдarç жэнe Ащыcaй ayылдьщ окpyгiтepiнщ ayмaFындaFы eciмдiк жaмылFыcыньщ rça3ipri жaFдaйын зepттey.
Кeшeн тYpдe Бaтыc Kaзarçcтaн облыcы Аpдarç жэнe Ащыcaй ayылдьщ окpyгтepiнiц ayмaFындa жaлпы rçaбылдaнFaн эдicтepдi rçолдaнa отыpып гeоботaникaдьщ, флоpиcтикaльщ жэнe экожYЙeлiк зepттeyлep жYpгiзiлдi [S, 1...4, б, 9, 10]. 6ciмдiктepдщ жпзп тYpлepiнiц тipшiлiк eтy оpтacы зepттeлдi, жaFымcыз фaктоpлapдьщ биологияльщ эpтYpлiлiккe acepi бaFaдaнды.
Скaнepлeнгeн кapтaдap, фотогpaфияльщ жоcпapлap нeгiзiндe ГАЖ тeхнологияcын rçолдaнa отыpып, ayдaнньщ ayrçымды гeоботaникaдьщ кapтacы жacaдынды.
Зерттеу нэтижелерi жэне оларды талкылау. ШыцFыpлay ayдaны ШыFыc Еypопa жaзыFыньщ ощустш шыFыcындa оpнaдacrçaн жэж Оpaд aдды Ycтipтi мeн Оpaл aлды arçFap жaзыFын aдып жaтrçaн ayмaкгыц eciмдiк жaмылFыcы жэнe aнтpопогeндiк б¥ЗылFын экожYЙeлepдщ жaлпы эдiмcтeмeлep нeгiзiндe зepттeлдi. Бaтыc Kaзarçcтaн облыcы Аpдarç жэнe Ащыcaй ayылдьщ о^УПН^ eciмдiк жaмылFыcыньщ ayмaFы дaлa тaбиFи aймaFындa оpнaдacrçaн: (rçapa ^оньф топыpaкrapындaFы шeлдi дaлa жapтылaй бYгaды-шeшi шeптepдiц cyбзонacы). Бaтыc Kaзarçcтaн облыcы Аpдarç жэж Ащыcaй ayылдьщ о^^иц гeоarçпapaттьщ жYЙeлep тeхнологиялap (ГАЖ тeхнологиялapы) aprçылы гeоботaникaльщ кapтacы К^ь^ы (cyp. 1, 2).
3epirey aймaFыньщ флоpacындa 66 отбacы мeн 265 ypna^rça жaтaтын тaмыpлы eciмдiктepдщ 537 JYpi aньщтaлды. Дeгeнмeн, б^л can флоpaнын бapльщ lYpimR ^^pa^rn толыFымeн aньщтaмaйды. Бaтыc Kaзaцcтaн обльгсыньщ зepттeлгeн флоpacындa 42,7 % тYpлep (537), 54,4 % (265) жэнс 5б,4 % (66) отбacылap ¥CынылFaн. Typ ^pa^irn бaйлaныcты erç бaй болып кeлгeндepi 3 отбacы: кYPдeлi гYЛдiлep (Compositae Biseke), 95 jyp (17,3 %),
30
дэцщ да;ылдар (Gramineae Juss) - 54 тур (9,8 %), алаботалар ту;ымдасы (Chenopodiaceae Vent) - 42 тур (7,6 %). Барлыгы 191 тур бар (35 %) [4, 5].
53°40'0"Е
53°40'0"Е
Сур. 1. Батыс Казащстан облысы Ардац ауылдъщ округгнщ геоботаникалыщ картасы.
и-эота МЧСИТЕ
Сур. 2. Батыс Казащстан облысы Ащысай ауылдыщ округгнщ геоботаникалыщ картасы.
31
Зерттеу аймагыныц мацыздылыгын багалау Yшiн Кызыл кггапка енген жэне сирек кездесетш тYрлердщ гана емес, сондай-ак экономикалык к^нды жэне ресурстык тYрлердщ болуын да талдадык. Сондай-ак, мэдени еамдштершщ жабайы туыстарыныц болуына да бага бервдь Аудан флорасы пайдалы еамдштерге бай. М^нда тiркелген есiмдiк шаруашылыгыныц 70 % (шамамен 378 тYрi) экономикалык т^ргыдан багалы жэне бояу, дэршк, тотыктыргыш, техникалык, тагамдык, сэндш жэне баска максаттарда пайдаланылады. Бiркатар есiмдiктер бiр емес, бiрнеше пайдалы касиеттерге ие жэне кYрделi тYрде колданылуы мYмкiн. Олардыц iшiнде ец Yлкен топ ауыл шаруашылык жемшеп тYрлерiнен тирады (104 тYрi, 19 %). Жабайы еамдштердщ арасында жемшептщ к^ндылыгы жогары кептеген есiмдiктер бар. Жемшеп шептершщ экономикалык мацызы оларды мал азыктык к¥ндылыгы, ешмдшп, жануарларды тугынуы, таралуымен аныкталады.
Зерттеу аймагындагы тiршiлiк мал азык жерлер мекендейтш ортасына (топыракка, жер бедерiне) жэне тYP к¥рамына байланысты келесi топтарга белiнуi мYмкiн: жазык жерлердегi басымдыкпен далалык жайылымдар, жазык таулар мен алкаптардыц Yстiндегi кылтан селеу (тырса) басымдылыгы бар далалык жайылымдар, жазык жэне алкапта еркекшеп басымдылыгы бар дала жэне шелейт жайылымдар, жазык жэне алкаптардыц Yстiнде бетеге басым дала жэне шелдi жайылымдар, алкаптарда тобылгы басым бугалы шалгынды далалык жайылымдар, езендердщ алкаптарында шабындык аралас-шеп-дэцщ жайылымдар, езендер мен алкаптардыц бойында ж^мсак сабакты шептерi басым (бидайык, жаушалгын) шалгынды жайылымдар, жазыкта австриялык жусан басым, жусан жайылымдары, катты т^зданган жерлерде мекендейтiн ащы жусан басым, аралас жусанды жайылым, сортанда шырынды-соранды жайылымдар.
Зерттеу аймагында шымды жiнiшке жапыракты астык т^кымдамтар басым жайылымдарда таралган. Жазык далада ец кен таралган жайылымдык жайылымдар: бетегельдэцщ, бетегелi-жусанды, еркекшептi-дэндi. Астыктар максималды еимдш салмагын жазда бередi. Жекелеген аудандардагы жайылымдардыц енiмдiлiгi 2-ден 6 ц/га-ге дейiц ауыткиды. Жайылым мезгiлiцде дэн жармасы жогары коректiк к^ндылыкпен жэне жануарлардын жаксы желiнiлуiмен сипатталады. Астык т^кымдас дакылды жайылымдар кектегi-жазFы-кYЗгi жайылым ретшде колданады. Сортандарда кара жусан жэне тYЙмедакты
32
жaйылымдap peтiндe кYЗгi кeзeндe дэндi дarçылды жaйылымдapFa жarçcы rçоcымшa болa aлaды.
Kapa жycaнды жaйылымдapдьщ eнiмдiлiгi 2...4 ц/га жeтeдi, aл тYЙмeдaк 1...2 ц/га. Ay4aH4a бадей^ты жaйылымдap 20^aH 40-rça ц/гa дeйiнгi eнiмдiлiк бepeдi. Соpтaндa кeкпeк, бyюpF¥н, arçcоpa жaйылымдapы тец тapaлFaн. Кeкпeк-бyюpF¥н жaйылымдapыньщ eнiмдiлiгi 1,5 ...5 ц/гa apaлыFындa eзгepeдi.
Зepттey aймaFыньщ rçaзipгi зaмaнFы шapyaшылыFындaFы мaцызды мэceлeci - жaйылымдьщ жYктeмeнi бeлy пpинциптepiн caraway - мaл жaюды ¥Йымдacтыpy мeн eткiзyдeгi жaппaй кэаби eмec ic эpeкeт нэтижeciндe.
^i rçapa мaлдьщ шeктeн тыс a^m кeтyi eлдi мeкeндepдiц жaнындa тiкeлeй орын aлaды.
Зepттeлiп жaтrçaн ay^a^a жaйылымдapды тиiмдi eмec пaйдaлaнy жэш олapды шaмaдaн тыс пaйдaлaнy жYзeгe acыpылaды. М^ныц ceбeптepi. бipiншiдeн, aybrn шapyaшыльщ бipлiктepiндeгi жaйылымдapдьщ жокгыгеы жэш, eкiншiдeн, кeптeгeн жaйылымдapды cyapy оpындapымeн к;aмтaмacыз eтпeyi, соныц caлдapынaн тоFaндapFa, ¥ЧFымaлapFa жэнe 6ac^a дa cy кeздepiнe жaкындaFaн ayмaдтap жYЙeлi тYpдe шeктeн тыс жaю бaщaлaды. OcbiH4aM шaмaдaн тыс жоюдaн бYлiнy кeзeцi тэн эр тYpлi к;ayымдacтыкrap aerbiH4aFbi ayмaкгap rçaлыптacrçaн: тacтaлFaн eлдi мeкeндep, ecкi лaгepьлep. б¥ЗылFaн ^зды^гар жэш тacтaлFaн rçыcтayлap жэнe т.б.
Шaбындьщтap мeн жaйылымдapдьщ eнiмдiлiгiн apттыpy Yшiн олapдыц тозуын болдыpмay Yшiн олap угымды пaйдaлaнy бойыншa ^сынысгарды ca^ray rçaжeт. Maл aзыFы peтiндe жepлepдi угымды пaйдaлaнy Yшiн мaл жaйылымын д^рыс ¥Йымдacтыpy, жaйылымнын бacтaлyы мeн aя^тaлyыныц окт^лы мepзiмдepi, мaлдьщ эр тYpлi тYpлepiнiц apacындa д^рыс бeлy, rçaлышы жYктeмeнi ^mana^n eтy жэнс жarçcы eciмгe жaFдaй жacay, жeмшeп шeптepiн жaцapтып, rçоpeктiк зaттapдьщ жинa^тaлyын ^мтитын жaйылымдьщ aйнaлy жYЙeлepi кipeдi.
Экологиялыщ жaFдaйды бaFaлay нэтижeлepi бойыншa жaйылым ayмaкгapын пaйдaлaнyды жarçcapтy бойыншa шapaлap жYЙeciн эзipлey ¥cынылaды. Жaйылымдa мaлдыц жYктeлy дeцгeйi Yшiн rçолaйлы жaFдaй болFaндьщтaн, ayдaнныц бapльщ лaндшaфтьщ ayмarçтapындa мaл шapyaшылыFын одaн эpi ^FaïïryFa болaды. Maл жaйылымдapындa пaйдaлaнылaтын дaлaлapдыц биоaлyaнтYpлiлiгiн ca^ray Yшiн жaйылымдap жYЙeciндeгi жaйылымдapдьщ peжимдepiн peттey ¥cынылaды.
33
ПАЙДАЛАОТАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Алехин В.В. Методика полевого изучения растительности и флоры. -М.: Наркомпрос., 1938. - 203 с.
2. Андрющенко О.Н. Естественно-исторические районы Прикаспийской низменности (Междуречье Волга-Урал) // Тр. геогр. фак. Белорус. унта. - Минск. - 1958. - С. 137-219.
3. Дарбаева Т.Е. Конспект флоры меловых возвышенностей СевероЗападного Казахстана. - Уральск, 2002. - 131 с.
4. Дарбаева Т.Е., Утаубаева А.У, Цыганкова Т.А. Растительный мир Западно-Казахстанской области. - Уральск, 2003. - 92 с.
5. Иванов В. В. Степи Западного Казахстана в связи с динамикой их покрова. Л.: Изд-во АН СССР, 1958. - 288 с.
6. Методические указания по ведению Летописи природы в особо охраняемых природных территориях со статусом юридического лица. Утвержденный Комитетом лесного и охотничьего хозяйства Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан от 18 апреля 2007 года № 156.
7. Петренко А.З. Джубанов А.А., Фартушина М.М.. Природно-ресурсный потенциал и проектируемые объекты заповедного фонда Западно-Казахстанской области. - Уральск: ЗКГУ, 1998. - 176 с.
8. Постановление Правительства Республики Казахстан от 10 ноября 2000 года №1692 О Концепции развития и размещения особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан до 2030 г.
9. Салихов Т.К. Эколого-географическая оценка территории Чингирлау-ского района Западно-Казахстанской области: монография. - Астана: Идеал-НС, 2020. - 183 с.
10. Salikhov Т.К., Karagoishin 2Ь.М. and others. Geoecological assessment of the projected State Nature Reserve "Bokeyorda" in West Kazakhstan Region. // Oxidation Communications. - 2016, № 39 (4). - С. 3579-3590.
Кабылданды 28.10.2020 Канд. с.-х. наук Т.К. Салихов
ИССЛЕДОВАНИЯ РАСТИТЕЛЬНОГО ПОКРОВА АРДАКСКОГО И АЩИСАЙСКОГО СЕЛЬСКИХ ОКРУГОВ ЗАПАДНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ
Ключевые слова: растительный покров, ГИС-технологий, биоразнообразие, флора, местообитание, экосистема, сельский округ
34
В результате исследований был изучен растительный покров Ардакского и Ащисайского сельских округов Западно-Казахстанской области, где на основе экосистемного анализа и ГИС-технологий составлена карта растительности, определены границы, даны рекомендации, направленные на восстановление и сохранение растительного покрова. В растительном составе приходится наблюдать фитоценозы, сложенные как типичными обитателями степей, так и растениями, находящимися на границе своего ареала. На исследуемой территории наблюдаются некоторые последствия антропогенного воздействия. Перевыпас скота имеет место непосредственно около населенных пунктов. Практически все виды хозяйственной деятельности приводят к тем или иным нарушениям пространственной структуры или организации экосистем.
T.K. Salikhov
RESEARCH OF VEGETATION COVER OF ARDAK AND ASHYSAY RURAL DISTRICTS OF WEST KAZAKHSTAN REGION
Key words: vegetation cover, GIS technologies, biodiversity, flora, habitat, ecosystem, rural district
As a result of the research, the vegetation cover of the Ardak and Ashysay rural districts of the West Kazakhstan region was studied, where, based on ecosystem analysis and GIS technologies, a vegetation map was compiled, boundaries were determined, and recommendations were made aimed at restoring and preserving the vegetation cover. In the plant composition, one has to observe phytocenoses composed of both typical inhabitants of the steppes and plants located at the border of their range. In the study area, some consequences of anthropogenic impact are observed. Overgrazing of livestock takes place directly near the settlements. Almost all types of economic activities lead to some kind of violation of the spatial structure or organization of ecosystems.
35
