Научная статья на тему 'БАНКРОТЛИК ХАВФИ ВА УНИ АНИҚЛАШ'

БАНКРОТЛИК ХАВФИ ВА УНИ АНИҚЛАШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
134
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
банкротлик хавфи / кредиторлар олдидаги мажбуриятларни бажармаслик муаммоси / иқтисодий нуқтаи назардан банкротлик / юридик нуқтаи назардан банкротлик / ҳақиқий банкротлик босқичи / пул оқимлари / бухгалтерия / корхонанинг молиявий ҳолати.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Расулов Шоҳруҳбек, Абдураҳмонова Муниса

Мақолада тадбиркорлик субъектлари банкротлигининг бошланиш белгилари кўриб чиқилади. Олдинги мақолаларни таққослаш орқали банкротлик сўзининг таърифи ва тушунчасига тасниф берилади. Мақолада банкротлик атамаси аниқроқ тушунилади ва илгари таклиф қилинган методологияларнинг мувофиқлиги ўрганилади, ҳамда корхона молиявий ҳолатига таъсир этувчи омиллар кўриб чиқилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БАНКРОТЛИК ХАВФИ ВА УНИ АНИҚЛАШ»

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

БАНКРОТЛИК ХАВФИ ВА УНИ АНЩЛАШ

Расулов Шоуруубек

Тошкент Кимё халкаро университети катта укитувчиси

Абдураумонова Муниса

Тошкент Кимё халкаро университети магистранти

Аннотация: Маколада тадбиркорлик субъектлари банкротлигининг бошланиш белгилари куриб чикилади. Олдинги маколаларни таккослаш оркали банкротлик сузининг таърифи ва тушунчасига тасниф берилади. Маколада банкротлик атамаси аникрок тушунилади ва илгари таклиф килинган методологияларнинг мувофиклиги урганилади, хамда корхона молиявий холатига таъсир этувчи омиллар куриб чикилади.

Калит сузлар: банкротлик хавфи, кредиторлар олдидаги мажбуриятларни бажармаслик муаммоси, иктисодий нуктаи назардан банкротлик, юридик нуктаи назардан банкротлик, хакикий банкротлик боскичи,пул окимлари, бухгалтерия, корхонанинг молиявий холати.

Хрзирги вактда хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий фаолияти кредиторлар, мулкдорлар, ишчилар ва бошка пудратчилар олдида масъулият талаб килади. Жахон иктисодий ахволи ва мамлакатдаги доимий узгарувчан бизнес мухити ташкилотларнинг банкрот булиш хавфини олдиндан белгилаб куйди. Х,ар кандай бизнеснинг асосий максади фойда олиш булганлиги сабабли, молиявий-хужалик фаолиятини факат ижобий иктисодий натижа оладиган корхоналар амалга ошириши мумкин. Иктисодий бекарорлик, бизнес дунёсининг узгарувчан мухити, инкирозли вазиятлар Узбекистон корхоналарининг молиявий баркарорлигига салбий таъсир курсатмокда1. Аксарият давлат тузилмаларида реструктуризация ишлари олиб борилаётганлиги сабабли махаллий бизнес булинмалари бизнес мухитига мослашишда кийинчиликларга дуч келмокда2. Шу сабабли, кредиторлар олдидаги мажбуриятларини бажара олмаслик муаммосига дуч келаётган ва банкротликка учраётган тижорат ташкилотларининг сони ортиб бормокда. Банкротлик хакидаги тадкикотлар узок ривожланиш йулини босиб утди, бу кредит-иктисодий ва киймат алмашинуви муносабатларининг пайдо булиши билан боглик. Юридик шахсларнинг банкротлиги тушунчаси иккита асосий талкинга эга. Биринчидан, бу атама юридик шахсларнинг тижорат фаолиятини давом эттира олмасликларини англатади. Бошка томондан, бу атама карздор ва

1 Pierre-Olivier (2022) “Global economic growth slows amid gloomy and more uncertain outlook”, XVF. manbaa: https://www.imf.org/en/Blogs/Artides/2022/07/26/blog-weo-update-july-2022.

2 Tsereteli, M. (2018). “The Economic Modernization of Uzbekistan. Uzbekistan's New Face”, 82.

www.jmbm.uz VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 38

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

кредиторлар уртасидаги низоларни маданиятли хал килишга каратилган даъвони англатади3.

Бирок Узбекистан Республикасининг “Туловга кобилятсизлиги

тугрисида”ги конунига мувофик юридик шахсларни банкрот деб эътироф этиттт хужалик судининг карори билан амалга оширилади, акс холда бу корхона иктисодий танг ахволга тушган деб топилиши мумкин.

Ташкилотларнинг банкротлик тартиби иктисодий ва хукукий нуктаи назардан куриб чикилиши керак. Иктисодий нуктаи назардан банкротлик - бу молиявий, иктисодий, сиёсий, ички (бошкарув) ва билвосита омиллар билан боглик булган ташкилотлар фаолиятидаги иктисодий ва тадбиркорлик фаолиятининг танглиги. Юридик жихатдан банкротлик - бу карздор ташкилот томонидан кредиторга пул маблагларини кайтармаган такдирда низоларни конуний хал килиш имкониятидир.

Дастлаб, корхонанинг молиявий холатини уз вактида тахлил килмаслик туфайли компания рахбарияти томонидан копланадиган кичик йукотишлар юзага келади ва окибатлар сифатида банкротликнинг кейинги белгилари аникланиши мумкин. Иктисодчилар корхоналарнинг реал банкротлигига дуч келишнинг уч боскичини ажратадилар. Биринчи боскичда корхонанинг ликвидлиги пасаяди. Бу жараён юридик шахс томонидан кабул килинган пул мажбуриятларининг ортиши билан бирга кечади. Иккинчи боскичда корхоналар аллакачон узларининг молиявий ресурсларининг етишмаслигини хис киладилар. Бу боскичда корхона жалб килинган инвестициялардан фойдаланиши ёки уз активларини реализация килиши керак. Учинчи боскичда аник номувофикдик мавжуд, чунки компания уз мажбуриятларини бажара олмайди ва шунчаки кредиторлар билан хисоб-китоб килиш учун маблагга эга эмас булаиб колади.

Корхоналар учун банкротлик эхтимолини башорат килиш жуда мухим, бу унинг олдини олиш чораларини ишлаб чикишга имкон беради (агар бу факат режалаштирилган ва касддан уюутирилган банкротлик хисобланмаса). Банкротликни тадкик килган хорижий мактабларидан банкротликнинг куйидаги аналитик моделларини келтиришимиз бумкин: Бивер (1966), Алтман (1968), Таффлер (1984), Фулмер (1984), Олсон (1980) ва бошкалар4.

Корхонанинг молиявий холати концепциясини аниклагандан сунг, биргаликда унга бевосита таъсир килувчи омилларни аниклаймиз. Аввало шуни таъкидлаш керакки, омиллар деганда иктисодий жараёнларни амалга ошириш шартлари ва бу жараёнларга таъсир этувчи сабаблар тушунилади.

3 Safley, T. M. (2013). “The History of Bankruptcy”. Taylor & Francis Group, LLC.

4 Ohlson, J. 1980. “Financial ratios and the probabilistic prediction of bankruptcy”. Journal of Accounting Research 18(1): 109-131

Taffler, R. 1984. “Empirical models for the monitoring of UK corporations”. Journal of Banking and Finance 8(2): 199227.

Beaver, W. 1966. “Financial ratios as predictors of failure”. Journal of Accounting Research 5: 71 -111.

Altman, E. 1968. “Financial ratios, discriminant analysis and the prediction of corporate bankruptcy”. The Journal of Finance 23(4): 589-609

www.jmbm.uz

VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 39

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

Молиявий тангликни урганишни хозирда иккита асосий окимга булиши мумкин булар - бухгалтерия хисобига асосланган моделлар ва тузилмавий моделлар.

Тузилмавий модел ёндашуви купчилик томонидан бухгалтерия хисобига асосланган ёндашувдан устунрок деб хисобланади. Бирок, уни куллаш учун капитал бозорларидан маълумотлар талаб килинади, бу эса уни хусусий компаниялар намунасида куллашни чеклайди ёки капитал бозори ривожланмаган мухитда кулланилишини чеклайди. Биз бухгалтерия хдсобига асосланган муаммоли моделни урганишга максад килганмиз. Бизнингча, накд пул окимига асосланган индикаторларнинг молиявий тангликни башорат килувчи омиллар сифатида ишлатиш фойдалилигини тахлил килиш энг маъкул йул хисобланади.

Накд пул окими курсаткичларини тахлил килишни танлашимиз ортида учта асосий сабаб бор. Биринчидан, бухгалтерия хисобига асосланган тахлиллар муаллифлари купинча анъанавий молиявий коэффициентларга (айникса, фойдага асосланган коэффициентларга) таянадилар, улар купинча кийин ахволда булган корхоналар томонидан осонликча манипуляция килинади, бундай корхоналар купинча узларининг нокулай вазиятларини яшириш учун шундай килиш тенденциясига эга.

Иккинчидан, назарий жихатдан, пул окимининг етишмаслиги ва бизнесдаги кийинчиликлар уртасида кучли богликдик мавжуд булиб, бу бундай тахлилнинг мухимлигини таъкидлайди. Учинчидан, пул окими ёндашуви бизнеснинг узлуксизлиги мониторингини амалга ошира оладиган, яъни молиявий жихатдан баркарор булган корхоналар учун бизнес кийматини бахолашнинг кенг тан олинган усули хисобланади.

Маи ва бошкалар таъкидлаганидек5, тадкикотчилар одатда бухгалтерия хисобига асосланган узгарувчилар ва бозорга асосланган узгарувчилардан

5 Mai F. et al. Deep learning models for bankruptcy prediction using textual disclosures //European journal of operational research. - 2019. - Т. 274. - №. 2. - С. 743-758.

Altman, E. I. (1968). Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate Bankruptcy. The Journal of Finance, 23(4), 589-609. https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.1968.tb00843.x

Deakin, E. B. (1972). A Discriminant Analysis of Predictors of Business Failure. Journal of Accounting Research. 10(1), 167- 179. https://doi.org/10.2307/2490225

Martin, D. (1977). Early warning of bank failure: A logit regression approach. Journal of Banking & Finance, 1(3), 249-276. https://doi.org/10.1016/0378-4266(77)90022-X

Altman, E. I, Haldeman, R. G., & Narayanan, P. (1977). ZETA Analysis. A new model to identify bankruptcy risk of

corporations. Journal of Banking and Finance. 1(1), 22-54. https://doi.org/10.1016/0378-4266(77)90017-6

Altman, E. I. (2000). Predicting financial distress of companies: Revisiting the Z-score and Zeta® models. Available from

internet: http://pages.stern.nyu.edu/~ealtman/Zscores.pdf https://doi.org/10.4337/9780857936080.00027

Ohlson, J. A. (1980). Financial Ratios and the Probabilistic Prediction of Bankruptcy. Journal of Accounting Research,

18(1), 109-131. https://doi.org/10.2307/2490395

Taffler, R. J. (1982). Forecasting company failure in the UK using discriminant analysis and financial ratio data. Journal of the Royal Statistical Society, 145(3), 342-358. https://doi.org/10.2307/2981867

Zmijewski, M. E. (1984). Methodological issues related to the estimation of financial distress prediction models. Journal of Accounting Research, 22, 59-82. https://doi.org/ 10.2307/2490859

Tam, K., & Kiang, M. (1992). Managerial applications of neural networks: the case of bank failure prediction, Management Science, 38(7), 926-947. https://doi.org/10.1287/mnsc.38.7.926

Shumway, T. (2001). Forecasting Bankruptcy More Accurately: A Simple Hazard Model. Journal of Business, 74(1), 101-24. https ://www.j stor. org/stable/10.1086/209665

www.jmbm.uz

VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 40

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

фойдаланадилар. Бундан ташкари, сунгги йилларда олиб борилган тадкикотлар бошкарув курсаткичларининг ва мамлакат хусусиятларининг ахамиятини куриб чикди6. Маи матнли маълумотлар ва бухгалтерия хисоби ва бозорга асосланган узгарувчилар комбинациясидан фойдаланадиган моделни такдим этди.

Ли ва Фафф бухгалтерия хисобига асосланган узгарувчиларни бозорга асосланган узгарувчилар билан бирлаштирган гибрид моделни яратдилар, хар иккала турдаги узгарувчиларнинг юклари монотон булмаган, яъни гибрид моделлар режимни алмаштириш ёндашувидан фойдаланади7. Фойдага асосланган коэффициентлар бухгалтерия хдсобига асосланган коэффициентлар холатида мухим рол уйнайди, пул окимига асосланган коэффициентлар адабиётнинг асосий окими томонидан эътибордан четда колган. Алтман 1968 йилда активлар рентабеллигининг (ЭБИТ/жами активлар) ахамиятини куйидагича умумлаштирган: “Фирманинг бардавом мавжудлиги унинг

активларининг даромад олиш кобилиятига асосланганлиги сабабли, бу нисбат корпоратив муваффакиятсизликка оид тадкикотлар учун айникса мос келади”. Алтман узгарувчилари орасида активларнинг рентабеллиги (ЭБИТ/жами активлар) энг кучли башоратчи хисобланади.

Жонес активларнинг рентабеллиги (ЭБИТ асосида) пул окимлари даромадига (жами активлар буйича операцион пул окими) ухшашлигини ва Алтманнинг хеч бир тадкикотида пул окимлари курсаткичлари синовдан утказилмаслигини таъкидлади. У, шунингдек, даромадлар купинча компаниялар томонидан тизимли бошкарувга буйсуниши хакикатини таъкидлади, шу билан бирга операцион пул окимларини бошкариш нисбатан кийинрок, чунки улар хар кандай турдаги хисоб-китоблар ёки кечиктиришни уз ичига олмайди. Бледингер ва Мичалски узок муддатли кушилган киймат ракобатбардошлигини кандай улчаш мумкинлигига эътибор каратган эдилар ва EVA, ROCE, ROE ва ROA га кушимча равишда пул окими омилларига эътибор каратиш керак деган хулосага келишди8. Вазият банкротликни башорат килиш контекстида янада мураккаброк, чунки "кийинчиликка дучор булган компаниялар даромадларни бошкариш билан шугулланишга юкори мойилликка эга" деб Жонес томонидан таъкидланган9. Сухаили, Рашидах, ва Махентхиран, айникса, Малайзия мухити учун молиявий кийинчиликлар сохта молиявий хисоботлар билан сезиларли ва

Sanchez-Lasheras, F., De Andres, J., Lorca, P., & De Cos Juez, F. C. (2012). A hybrid device for the solution of sampling bias problems in the forecasting of firms’ bankruptcy. Expert Systems with Applications. 39(8), 7512-7523. https://doi.org/10. 1016/j.eswa.2012.01.135

6 Liang, D., Lu, C., Tsai, C., & Shih, G. (2016). Financial ratios and corporate governance indicators in bankruptcy prediction: A comprehensive study. European Journal of Operational Research, 252(2), 561-572. https://doi.org/10. 1016/i.eior.2016.01.012

Doumpos, M., Andriosopoulos, K., Galariotis, E., Makridou, G., & Zopounidis, C. (2017). Corporate failure prediction in the European energy sector: a multicriteria approach and the effect of country characteristics. European Journal of Operational Research, 262 (1), 347-360. https://doi.org/10.1016/j.ejor.2017.04.024

7 Li, L., & Faff, R. (2019). Predicting corporate bankruptcy: What matters? International Review of Economic and Finance, 62, 1- 19. https://doi.org/10.1016/j.iref.2019.02.016

8 Blendinger, G., & Michalski, G. (2018). Long-term competitiveness based on value added measures as part of highly professionalized corporate governance management of german dax 30 corporations. Journal of Competitiveness, 10(1), 5-20. https://doi.org/10.7441/joc.2018.02.01

9 Jones, S., & Belkaoui, R. H. (2010). Financial Accounting Theory (3rd Edition), Sydney: Cengage__________________

www.jmbm.uz VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000 Page 41

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

ижобий богликлигини кушади10. Этемади ва Тариверди компания фаолиятининг якуний натижаси фойда эмас, балки пул окимидир, деган хулосага келишди ва "фойда сунъий тушунча булса-да, пул окими объектив ва реалдир" деб таъкидлаб утишган11. Накд пул окимига асосланган курсаткичларнинг мукимлигини таъкидлайдиган бошка далиллар куйидаги фактларда ётади: 1) Молиявий танглик, корхона уз мажбуриятларини бажара олмаганида ёки бошкача килиб айтганда, ликвид активларнинг "резервуари" тугаганда, операциялардан олинган пул окимини ликвид активларнинг "резервуарига" табиий кириб келиши сифатида куриш мумкин булганда юзага келади. Оким канча куп булса, муваффакиятсизлик эктимоли шунчалик паст булади деб таъкидлайди Беавер12. Бу, айникса, пул окимига асосланган операцион курсаткичларга тааллуклидир. 2) ^ийинчиликнинг бошка таърифи вазиятни тавсифлаш учун бизнес активларининг адолатли кийматидан фойдаланган. Ушбу таърифга кура, "жами мажбуриятлар компания активларининг даромадлилиги билан белгиланадиган кийматнинг адолатли бакосидан ошиб кетганда" муаммо юзага келади. Бизнес киймати купинча дисконтланган пул окимлари усули нуктаи назаридан тавсифланади, бунда бизнес киймати эркин пул окимининг жорий киймати билан берилади13. Бундан ташкари, ушбу далиллар, айникса, ушбу тадкикот мавзуси булган кичик ва урта бизнес сегментига тегишли. Бунинг сабаби, молиявий нуктаи назардан караганда, кичик ва урта кажмдаги горхоналарни иктисодий таназзулга айникса сезгир булган ёки усиши жараёнида купрок тусикларга дуч келадиган бизнеснинг алохдда сегменти деб кисоблаш мумкин. Сунгги йилларда фирмаларнинг молиявий чекловларини баколашга катта академик эътибор каратилган14. А.Эрдуган юкори усиш потенциалига эга булган фирмалар чекланган ички маблагларга таяниши мумкинлигини курсатди, бу эса уз навбатида уларнинг инвестиция килиш имкониятларини чеклайди ва бу каби тусиклар кичик ва урта кажмдаги бизнес усишига салбий таъсир килади.

Накд пул окимига асосланган курсаткичлар купинча кучли башоратчи индикаторлар сифатида тилга олинади, айникса умумий карзга нисбатан. Беавер биринчилардан булиб потенциал пул окимининг умумий карзга нисбатини урганган. Бирок, пул окими факат соф даромад ва амортизация ва амортизация йигиндиси сифатида аникланган. Онг ва бошкалар шунингдек, умумий карз

10 Suhaily, H., Rashidah, A. R., & Mahenthiran, S. (2013). Management Motive, Weak Governance, Earnings Management, and Fraudulent Financial Reporting: Malaysian Evidence. Journal of International Accounting Research, 12(1), 1-27. https://doi.org/10.2308/jiar-50353

11 Etemadi, H., & Tariverdi, Y. (2006). The effect of cash flow statement on the predictions of professional investors, Iranian Accounting and Auditing Review, 45, 69-86.

12 Beaver, W. H. (1966). Financial Ratios as predictors of Failure. Journal of Accounting Research, 4, 71-111. https://doi.org/10.2307/2490171

13 Pohl, P. (2017). Valuation of a Company using Time Series Analysis. Journal of Business Valuation and Economic Loss Analysis, 12(1), 1-39. https://doi.org/10.1515/jbvela-2015-0004

14 Ullah, B. (2019). Financial constraints, corruption, and SME growth in transition economies. The Quarterly Review of Economics and Finance. In press. https://doi.org/10.1016/j.qref.2019.05.009

Erdogan, A. I. (2018). Factors affecting SME access to bank financing: an interview study with Turkish bankers. Small Enterprise Research, 25(1), 23-35. https://doi.org/10.1080/13215906.2018.1428911

McGuinness, G., Hogana, T., & Powell, R. (2018). European trade credit use and SME survival. Journal of Corporate Finance,49,81-103.https.//doi.org/10.1016i.jcorpfin.2017..1200^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

www.jmbm.uz VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 42

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

буйича пул окими Малайзия компаниялари учун банкротликнинг кучли прогнозчиси деган хулосага келди; уларнинг ишларида пул окими ЭБИТДА нуктаи назаридан аникланади15. ЭБИТДА купинча операцион пул окимининг соддалаштирилган суррогати сифатида кулланилади. Уелс томонидан 2017 йилда утказилган тадкикот банкротликни башорат килишда ЭБИТДА ва пул окимининг кучини таккослашни таъминлайди16. Уелс тадкикотида иккала турдаги улчовларнинг бир нечта камчиликлари кайд этилган. Масалан, айланма маблагларни узгартирмаслик Фридсон ва Алварез нинг тадкикотида купинча ЭБИТДА тузоги сифатида тилга олинади17. Бошка томондан, пул окимида факторинг операцияларида дебиторлик хисобларини сотиш ёки "ёнгин чегирмалари" даги товар-моддий захираларни тугатиш каби камчиликлар хам мавжуд. Юкоридаги сабабларга кура, биз бухгалтерия хисобига асосланган коэффициентларнинг имкониятлари тулик тугамаган деб хисоблаймиз, шу билан бирга пул окимига асосланган курсаткичлар банкротликни башорат килиш буйича адабиётларнинг асосий окимида купинча эътиборга олинмайди ёки пул окими киймати купинча факат соф даромад ва эскириш ва амортизация йигиндиси билан чекланади.

Корхонанинг молиявий холатига таъсир килувчи ташки ва ички омилларни батафсилрок куриб чикиш максадга мувофикдир, чунки улар юкоридаги таснифлаш хусусиятлари контекстида бошка омилларни хам уз ичига олади. Ташки, корхонага нисбатан, у таъсир кила олмайдиган ёки бу таъсир ахамиятсиз (эндоген) булиши мумкин булган омиллардир. Ташки омиллар халкаро, миллий ва бозорга булинади.

Халкаро омиллар умумий иктисодий сабаблар (етакчи мамлакатларнинг иктисодий циклик ривожланиши; халкаро банклар сиёсати билан тавсифланган жахон хужалик тизимининг холати), халкаро савдо баркарорлиги таъсирида шаклланади, бу эса уз навбатида. хукуматлараро битимлар ва битимлар буйича хулосага боглик. Ички омилларга корхонанинг узида (эндоген) фаолият шакллари, усуллари ва ташкил этилишига бевосита боглик булган омиллар киради.

Инфляциянинг юкори даражаси устувор омиллар гурухига киради. Сунгги пайтларда доимий инфляция кутилмалари корхоналарнинг стратегик максадларини амалга оширишга ёрдам бермайди. Етарли даражада мослашувчан булмаган ва одатда касодга олиб келадиган давлат солик тизими ва кредит сиёсати, якуний истеъмолчи учун юкори нархлар билан биргаликда ишлаб чикаришни кенгайтириш урнига, унинг кискаришини рагбатлантиради. Корхоналар томонидан махсулотларга белгиланган юкори нархлар купинча

15 Ong, S. Yap, V., & Khong, R. (2011). Corporate failure prediction: a study of public listed companies in Malaysia, Managerial Finance, 37(6), 553-564. https://doi.org/10.1108/03074351111134745

16 Welc, J. (2017). EBITDA vs. Cash Flows in Bankruptcy Prediction on the Polish Capital Market. European Financial and Accounting Journal, 12(2), 91-103. https://doi.org/10.18267/j.efaj.183

17 Fridson, M., & Alvarez, F. (2002). Financial Statement Analysis. A Practitioner’s Guide. New York: John Wiley & Sons,

www.jmbm.uz

VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 43

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

уларнинг асоссиз нарх сиёсатига эмас, балки ташки нарх омилларига кам сабаб булади.

Шундай килиб, корхонанинг молиявий колатига таъсир килувчи ички омилларини сифатий ва микдорий жихатдан турларга булиш мумкин. Сифатийларга куйидагилар киради: максад, фаолият сокаси, анъаналар, обру ва имидж, мулкчилик шакли, бошкарувнинг ташкилий тузилмаси, бошкарув тизимини ташкил этиш, ихтисослаштириш шакли, ишлаб чикаришни концентрациялаш, ишлаб чикаришни диверсификация килиш, воситалар ва усулларнинг прогрессивлиги. ишлаб чикариш, ишлаб чикариш закиралари даражаси18.

Микдорий омилларга куйидагилар киради: малакали бошкарув ва ходимлар, бозор улуши ва каёт циклининг боскичи, инноватсиялар, компаниянинг мослашувчанлиги, ишлаб чикариш циклининг давомийлиги, товар-моддий захиралар даражаси, баланс тузилиши, тулов кобилияти, ликвидлиги, уз ва карз маблаглари нисбати, капитал киймати, мулк тузилиши, инвестицион жозибадорлиги, акцияга тугри келадиган даромад, фойда ва рентабеллик даражаси.

Шунингдек, корхонанинг молиявий колатини таклил килишга алокида эътибор каратиш лозим.

Молиявий аквол диагностикаси жорий молиявий бухгалтерия кисоби ва кисоботининг ишончлилигини баколашга имкон беради, ишлаб чикариш рентабеллигини ошириш учун захираларни излаш учун асос яратади, молиявий акволнинг бекарорлиги ва эктимоли какида гипотезаларни илгари суради, вазиятни яратади. Бунда компания кредиторлар ва бюджет олдидаги мажбуриятларини бажариши мумкин булади.

Корхонанинг молиявий акволиги таклил килишга келсак, у тизимли равишда ва турли хил усуллардан фойдаланган колда амалга оширилиши керак, бунда тармок компонентини кисобга олиш керак. Бу маълум бир санада кам, маълум бир даврда кам корхона фаолиятини ва унинг молиявий акволидаги узгаришларни таккослаш ва таклил килиш, мавжуд маълумотларнинг етарлилиги туфайли таклил самарадорлиги ва сифатини ошириш имконини беради. Бу молиявий ресурслардан фойдаланишнинг энг тугри йулларини топиш ва уларнинг тузилмасини куриш имконини беради, бу эса, уз навбатида, корхонанинг хужалик фаолияти жараёнида ресурсларни етказиб беришда узилишларнинг олдини олишнинг ва натижада, фойда режасини ва рентабелликни бажармасликни пасайтиришга олиб келади.

Омиллар уртасида узаро боглик булиб, корхона фаолияти натижаларига турли йуналишларда таъсир килади: баъзилари ижобий, бошкалари салбий. Шу сабабли, замонавий бекарорлик ва ноаниклик шароитида корхонанинг

18 Зеленюк, Н. А. (2014). Учётно-аналитическое обеспечение управления доходами на предприятиях в сфере ресторанно-гостиничного бизнеса. Управление развитием сложных систем, (5), 103-110.

www.jmbm.uz

VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 44

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

муваффакиятли ишлаши учун унинг молиявий ахволига таъсир килувчи барча омилларни тадкик килиш ва хисобга олиш масаласи айникса долзарб булиб колади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хулоса. Куриниб турибдики банкротлик сохасидаги дунё олимларининг изланишлари натижасида куплаб омиллар аникланган. Аммо Узбекистон шароитида банкротликни башорат килишнинг хорижий моделларини жорий этиш буйича амалий уринишлар сезиларли натижа бермаганининг бир канча сабаблари бор:

- банкротлик хавфини келтириб чикарадиган шарт-шароитларнинг мос келмаслиги;

- инфляциянинг таъсири;

-муайян активларнинг баланс ва бозор бахоси уртасидаги номувофиклик.

Банкротлик тахдиди билан молиявий баркарорликнинг стратегик ва тактик йуналишларини шакллантириш зарур. Компаниянинг туловга лаёкатсизлиги (банкротлиги) нинг олдини олиш стратегияси асосан иктисодий стратегиянинг барча таркибий кисмларини умумлаштиришдир. Унинг асосий вазифаси -банкротлик эхтимолини эрта аниклаш, инкироз ходисалари эхтимолининг олдини олиш ва инкирозли вазиятларнинг салбий таъсирини камайтириш чораларини ишлаб чикиш. Шунинг учун банкротликнинг олдини олиш стратегияси иктисодий стратегиянинг товар, нарх, инвестиция ва бошка таркибий кисмлари доирасида кабул килинадиган стратегик карорларни танлаш усулларини белгилаши керак. Тактика шундан иборатки компаниянинг жорий фаолияти давридаги хакикий молиявий холатига ва шу асосда бахолашга, киска вакт оралигида банкрот булиш эхтимолига каратилган.

Шундай килиб, инкирозли вазиятнинг мумкин булган сабабларини хар томонлама тахлил килиш, бошкарув органларини турли сохаларда содир булаётган жараёнлар тугрисида тулик, уз вактида ва ишончли маълумот билан таъминлаш учун иктисодиётнинг функционал йуналишлар буйича компания фаолиятининг асосий курсаткичлари узгаришини доимий мониторингини таъминлайди. Банкротлик эхтимолини камайтириш учун ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот сотишни камайтириш, сотишни рагбатлантириш, пул окимларини оптималлаштириш, карздорлар билан ишлаш усулларини такомиллаштириш ва кредиторлик карзларини кайта тузишга эътибор каратиш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Pierre-Olivier (2022) “Global economic growth slows amid gloomy and more

uncertain outlook”, XVF. manbaa:

https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2022/07/26/blog-weo-update-iulv-2022.

2. Tsereteli, M. (2018). “The Economic Modernization of Uzbekistan. Uzbekistan's New Face ”, 82.

3. Safley, T. M. (2013). “The History of Bankruptcy”. Taylor & Francis Group, LLC.

www.jmbm.uz

VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 45

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

4. Ohlson, J. 1980. “Financial ratios and the probabilistic prediction of bankruptcy”. Journal of Accounting Research 18(1): 109-131

5. Taffler, R. 1984. “Empirical models for the monitoring of UK corporations”. Journal of Banking and Finance 8(2): 199-227.

6. Beaver, W. 1966. “Financial ratios as predictors of failure”. Journal of Accounting Research 5: 71-111.

7. Altman, E. 1968. “Financial ratios, discriminant analysis and the prediction of corporate bankruptcy”. The Journal of Finance 23(4): 589-609

8. Mai F. et al. Deep learning models for bankruptcy prediction using textual disclosures //European journal of operational research. - 2019. - Т. 274. - №. 2. - С. 743-758.

9. Altman, E. I. (1968). Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction

of Corporate Bankruptcy. The Journal of Finance, 23(4), 589-609.

https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.1968.tb00843.x

10. Deakin, E. B. (1972). A Discriminant Analysis of Predictors of Business

Failure. Journal of Accounting Research. 10(1), 167- 179.

https://doi.org/10.2307/2490225

11. Martin, D. (1977). Early warning of bank failure: A logit regression approach. Journal of Banking & Finance, 1(3), 249-276. https://doi.org/10.1016/0378-4266(77)90022-X

12. Altman, E. I, Haldeman, R. G., & Narayanan, P. (1977). ZETA Analysis. A new model to identify bankruptcy risk of corporations. Journal of Banking and Finance. 1(1), 22-54. https://doi.org/10.1016/0378-4266(77)90017-6

13. Altman, E. I. (2000). Predicting financial distress of companies: Revisiting the Z-score and Zeta® models. Available from internet: http://pages.stern.nyu.edu/~ealtman/Zscores.pdf https://doi.org/10.4337/9780857936080.00027

14. Ohlson, J. A. (1980). Financial Ratios and the Probabilistic Prediction of

Bankruptcy. Journal of Accounting Research, 18(1), 109-131.

https://doi.org/10.2307/2490395

15. Taffler, R. J. (1982). Forecasting company failure in the UK using discriminant analysis and financial ratio data. Journal of the Royal Statistical Society, 145(3), 342358. https://doi.org/10.2307/2981867

16. Zmijewski, M. E. (1984). Methodological issues related to the estimation of financial distress prediction models. Journal of Accounting Research, 22, 59-82. https://doi.org/ 10.2307/2490859

17. Tam, K., & Kiang, M. (1992). Managerial applications of neural networks: the

case of bank failure prediction, Management Science, 38(7), 926-947.

https://doi.org/10.1287/mnsc.38.7.926

18. Shumway, T. (2001). Forecasting Bankruptcy More Accurately: A Simple

Hazard Model. Journal of Business, 74(1), 101-24.

https://www.jstor.org/stable/10.1086/209665

www.jmbm.uz

VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 46

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

19. Sanchez-Lasheras, F., De Andres, J., Lorca, P., & De Cos Juez, F. C. (2012). A hybrid device for the solution of sampling bias problems in the forecasting of firms’ bankruptcy. Expert Systems with Applications. 39(8), 7512-7523. https://doi.org/10. 1016/j.eswa.2012.01.135

20. Liang, D., Lu, C., Tsai, C., & Shih, G. (2016). Financial ratios and corporate

governance indicators in bankruptcy prediction: A comprehensive study. European Journal of Operational Research, 252(2), 561-572. https://doi.org/10.

1016/i.eior.2016.01.012

21. Doumpos, M., Andriosopoulos, K., Galariotis, E., Makridou, G., & Zopounidis, C. (2017). Corporate failure prediction in the European energy sector: a multicriteria approach and the effect of country characteristics. European Journal of Operational Research, 262 (1), 347-360. https://doi.org/10.1016Zj.ejor.2017.04.024

22. Li, L., & Faff, R. (2019). Predicting corporate bankruptcy: What matters?

International Review of Economic and Finance, 62, 1 - 19.

https://doi.org/10.1016/j.iref.2019.02.016

23. Blendinger, G., & Michalski, G. (2018). Long-term competitiveness based on value added measures as part of highly professionalized corporate governance management of german dax 30 corporations. Journal of Competitiveness, 10(1), 5-20. https://doi.org/10.7441/joc.2018.02.01

24. Jones, S., & Belkaoui, R. H. (2010). Financial Accounting Theory (3rd Edition), Sydney: Cengage

25. Suhaily, H., Rashidah, A. R., & Mahenthiran, S. (2013). Management Motive, Weak Governance, Earnings Management, and Fraudulent Financial Reporting: Malaysian Evidence. Journal of International Accounting Research, 12(1), 1 -27. https: //doi.org/10.2308/j iar-50353

26. Etemadi, H., & Tariverdi, Y. (2006). The effect of cash flow statement on the predictions of professional investors, Iranian Accounting and Auditing Review, 45, 69-86.

27. Beaver, W. H. (1966). Financial Ratios as predictors of Failure. Journal of Accounting Research, 4, 71-111. https://doi.org/10.2307/2490171

28. Pohl, P. (2017). Valuation of a Company using Time Series Analysis. Journal

of Business Valuation and Economic Loss Analysis, 12(1), 1-39.

https://doi.org/10.1515/jbvela-2015-0004

29. Ullah, B. (2019). Financial constraints, corruption, and SME growth in transition economies. The Quarterly Review of Economics and Finance. In press. https://doi■org/10■1016/i■qref■2019■05■009

30. Erdogan, A. I. (2018). Factors affecting SME access to bank financing: an interview study with Turkish bankers. Small Enterprise Research, 25(1), 23-35. https://doi.org/10.1080/13215906.2018.1428911

31. McGuinness, G., Hogana, T., & Powell, R. (2018). European trade credit use

and SME survival. Journal of Corporate Finance, 49, 81-103.

https://doi.org/10.1016/j.jcorpfin.2017.12.005

www.jmbm.uz

VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 47

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 4.28

32. Ong, S. Yap, V., & Khong, R. (2011). Corporate failure prediction: a study of public listed companies in Malaysia, Managerial Finance, 37(6), 553-564. https://doi.org/10.1108/03074351111134745

33. Welc, J. (2017). EBITDA vs. Cash Flows in Bankruptcy Prediction on the Polish Capital Market. European Financial and Accounting Journal, 12(2), 91-103. https: //doi.org/10.18267/j.efaj.183

34. Fridson, M., & Alvarez, F. (2002). Financial Statement Analysis. A Practitioner’s Guide. New York: John Wiley & Sons.

35. Зеленюк, Н. А. (2014). Учётно-аналитическое обеспечение управления доходами на предприятиях в сфере ресторанно-гостиничного бизнеса. Управление развитием сложных систем, (5), 103-110.

www.jmbm.uz

VOLUME 1, ISSUE 9 (December) ISSN: 2181-3000

Page 48

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.