Научная статья на тему 'БАЛИҚЧИЛИК КОРХОНАЛАРИДА ХАРАЖАТЛАР ҲИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

БАЛИҚЧИЛИК КОРХОНАЛАРИДА ХАРАЖАТЛАР ҲИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
28
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАЛИқЧИЛИК / ХАРАЖАТ / ДАСТЛАБКИ ҲИСОБ / ХАРАЖАТ МОДДАСИ / ХАРАЖАТ ОБЪЕКТИ / КЛАСТЕР / ИННОВАЦИЯ / КАЛКУЛЯЦИЯ

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Эралиев А.К.

Балиқчилик хўжаликларида ишлаб чиқариш харажатлари ҳажми динамикасини ҳамда балиқ маҳсулотлари таннархи даражаси динамикасини узлуксиз равишда таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эгадир, чунки таҳлил туфайли харажатларни камайтириш ва таннархни пасайтириш имкониятлари аниқланади, натижада улардан фойдаланиш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING COST ACCOUNTING IN FISHERIES

It is important to continuously analyze the dynamics of production costs in fish farms and the dynamics of the cost of fish products, as the analysis reveals possibilities for reducing costs and reducing costs, resulting in measures for their utilization

Текст научной работы на тему «БАЛИҚЧИЛИК КОРХОНАЛАРИДА ХАРАЖАТЛАР ҲИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Эралиев А. К. ассистенты СамИСИ

БАЛЩЧИЛИК КОРХОНАЛАРИДА ХАРАЖАТЛАР ХДСОБИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Аннотация. Балицчилик хужаликларида ишлаб чицариш харажатлари уажми динамикасини уамда балиц маусулотлари таннархи даражаси динамикасини узлуксиз равишда таулил цилиш мууим ауамиятга эгадир, чунки таулил туфайли харажатларни камайтириш ва таннархни пасайтириш имкониятлари аницланади, натижада улардан фойдаланиш буйича чора-тадбирлар ишлаб чицилади.

Калит сузлар: Балицчилик, харажат, дастлабки уисоб, харажат моддаси, харажат объекти, кластер, инновация, калкуляция.

Eraliev A.K assistant

Samarkandsky Institute of Economics and Service IMPROVING COST ACCOUNTING IN FISHERIES

Annotation. It is important to continuously analyze the dynamics of production costs in fish farms and the dynamics of the cost offish products, as the analysis reveals possibilities for reducing costs and reducing costs, resulting in measures for their utilization

Keywords: Fisheries, Cost, Initial Accounting, Cost Item, Cost Object, Cluster, Innovation, Calculation.

Кириш. Сунгги йилларда республикамизда балицчилик тармоFини ривожлантириш, сифатли балиц махсулотлари ишлаб чицариш хажмларини купайтириш, ахолини балиц махсулотларига булган талабини цондириш буйича бир цанча дастурий чора-тадбирлар цабул цилинмоцда. Бунинг негизида, балицчилик хужаликларини ицтисодий манфаатларини инобатга олган холда, уларга турли имтиёзлар берилмоцда."Узбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 24-январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси"240да балицчилик сохасида наслчиликка алохида эътибор царатилиб, уни давлат томонидан цуллаб-цувватлашнинг янги механизмларини тадбиц цилиниши айтиб утилди.Хукуматимиз томонидан сохага берилаётган бундай эътибор уз навбатида, балицчилик хужаликлари ихтиёрида сезиларли даражада пул маблаFлари цолиши, уларни ишлаб

240Узбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 24-январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси.

чикаришга жалб этиб, даромадларини янада ошириши, бу оркали баликчилик хужаликларининг молиявий баркарорлиги таъминланиши каби имкониятларни беради.

Материаллар ва методлар. Баликчилик хужаликларида харажатлар хужалик фаолияти амалга ошириш учун сарфланган моддий, молиявий ва мехнат ресурслари (мехнат хаки ва ягона ижтимоий туловлар) сарфидан иборат булади. Бевосита ишлаб чикариш билан боFлик булган харажатлар ишлаб чикаришхаражатларини ташкил этиб, улар ишлаб чикарилган махсулот таннархини ташкил килади. Узбекистан Республикаси Президентининг 2018-йил 6-ноябрдаги "Баликчилик сохасини янада ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида"241ги карори бу борадаги ишларни сифат жихатидан янги боскичга кутаришни кузда тутади. Ушбу карорга мувофик, республикамизда баликчилик тармоFини жадал ривожлантириш, балик махсулотлари ишлаб чикаришнинг замонавий ва инновацион услубларини жорий этган холда хажмларини ошириш, сохани тартибга солиш назарда тутилган. Шу билан бирга, ташкил этилаётган баликчилик кластерларининг йиллик балик етиштириш куввати камида 50 тонна булган такдирда улар 2019-йил 1-январдан бошлаб дастлабки уч йил давомида барча соликлар ва давлат максадли жамFармаларга мажбурий ажратмалардан озод этилади. 2021-йил 1-ноябрга кадар муддатда наслли она балик, балик увилдироти, шунингдек, республикада ишлаб чикрилмайдиган инкубация, лаборатория, интенсив усулда балик етиштириш, балик овлаш, балик махсулотларини кайта ишлаш, музлатиш ва саклаш учун зарур буладиган асбоб-ускуна, анжом, механизмларни ва уларнинг эхтиёт кисмлари, мукобил энергия таъминоти ускуналари, мелиорация ишлари учун махсус техникалар ва тирик балик ташувчи транспорт воситалари, чет эл ташкилотлари ва унинг шуъба корхоналари, фирма дуконлари, дилерлик тармоклари ва тадбиркорлик субектлари томонидан баликчилик хужаликлари эхтиёжи учун четдан келтирадиган омухта ем ва минерал уFит (аммафос) урнатилган тартибда шакллантириладиган руйхат буйича божхона туловларидан озод этилади.

Натижалар ва уларнинг та^лили. Баликчилик ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот киримининг дастлабки хисоби уларнинг алохида моддалари буйича куйидаги тартибларга кура юритилади (1-жадвал).

1-жадвал

Баящнилик ишлаб чицариш харажатларини уисобга олиш тартиби

Харажат моддалари Х,исобга олиш тартиби

1.Балик махсулотларини сотиб олиш харажатлари Бир-бирлик махсулотнинг унинг бир-бирлик нархига купайтириш йули билан топилади

2.Озука махсулотларини сотиб олиш харажатлари Бир-бирлик махсулотнинг унинг бир-бирлик нархига купайтириш йули билан топилади

241 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018-йил 6-ноябрдаги "Баликчилик сохасини янада ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги карори.

3.Мехнат харажатлари Наряд буйича ишланган соат мицдорини 1 соатлик тарифга купайтириш йули билан топилади

4.Ижтимоий суFуртага ажратма Ажратмага тортиладиган хисобланган иш хацини белгиланган ставкага купайтириш йули билан топилади

5.Коммуналтуловлар Х,исобга олиш ускуналари курсаткичларини белгиланган ставкага купайтириш йули билан топилади

6.Маркетинг харажатлари Х,исоб сиёсатида белгиланган тартиб буйича тацсимланади

7.Ветеринария хизматлари Х,исоб сиёсатида белгиланган тартиб буйича тацсимланади

8. Транспорт харажатлари Хужалик техникаси ва бошца транспортларнинг ишлаган вацти мицдорига (соатига) цараб тацсимланади

Балицчилик тармоFида, бошца хужалик юритувчи субектлардаги каби, ишлаб чицариш харажатларининг таркибий моддалари Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон царори билан тасдицланган "Махсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чицариш ва сотиш харажатларининг таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш туFрисида Низом"242 га асосан тартибга солинади. Ушбу Низомга мувофиц балицчилик хужаликларида ишлаб чицариш харажатларининг таркибий моддалари ицтисодий мазмунига кура бешта гурухга булинади. Булар:

- материал харажатлари - балицчилик тармоFидаги ва бошца турдаги материаллар циймати;

- мехнат хаци харажатлари - балицчилик тармоFидаги ишчиларга хисобланган мехнат хаци;

- ижтимоий ажратмалар - балицчилик тармоFидаги ишчиларга хисобланган мехнат хацига нисбатан давлатнинг бюджетдан ташцари мацсадли фондларига белгиланган ставкалардаги мажбурий туловлари;

- амортизасия харажатлари - балицчилик тармоFи асосий воситалари хамда номоддий активларининг ескириш циймати;

- бошца ишлаб чицариш харажатлари - балицчилик тармоFи учун сарфланган бошца ёрдамчи ва умумишлаб чицариш мацсадларидаги харажатлар, масалан газ, сув, електр цуввати, пар таъминоти, жорий ва капитал таъмирлаш харажатлари, шунингдек турли хизматлар учун хисобланган туловлар.

242Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Махсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чицариш ва сотиш харажатлари таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби туFрисидаги низомни тасдицлаш туFрисида"ги Низоми, 1999-йил 5-феврал. 54-сон

Бэликчилик ишлaб чикapиш хapaжaтлapи xap б^ мoддaсини хишбга oлишнинг узигэ xoc хyсyсиятлapи мэвжуд. Улapнинг aсoсийлapи кyйидaгилap:

- бэлик мaxcyлoтлapини coтиб oлиш xapaжaтлapи;

- oзyкa мaxcyлoтлapини штиб oлиш xapaжaтлapи;

- мехнэтгэ хэк тулэш вэ ижтимoий aжpaтмaлap;

- кoммyнaл тyлoвлapи;

- мapкетинг xapaжaтлapи;

- ветеpинapия xизмaтлapи;

- тpaнcпopт xapaжaтлapи;

- куздэ тутилмэгэн xapaжaтлap.

Бэликчилик ишлэб чикapиш xapaжaтлapининг синтетик хишби бyxгaлтеpия хишби cчетлap pежacидaги 2010 «Ашсий ишлэб чикapиш cчётлapи»дa хишбга oлиб бopилaди. Ишлэб чикapиш xapaжaтлapининг aнaлитик хишби бэликчилик coxaлapининг йyнaлишлapигa кapaб юpитилaди. "Бэликчилик тapмoFидa ишлэб чикapиш xapaжaтлapи cчётлapининг дебетидa xa^^^a килингэн xapaжaтлap экс эттиpилaди. Бвликчиликдя кэлкуляция oбекти булиб бэлик вэ бэлик бoлaлapи Xиcoблaнaди. Ушбу мaxcyлoтлap тaннapxини кэлькуляция килишдэ yлapнинг бapчacи белгилэнган кoеффициентлapдa шapтли мaxcyлoтгa (бэли^кэ) уткэзилэди" 243 . X,ap биp тypдaги шapтли мэхсугот буйичэ тoпилгaн xapaжaт шу тypдaги мяхсуготнинг oлингaн микдopигa булиниб, биp б^лик мяхсуготнинг тaннapxи тoпилaди. Бэлик xoвyзлapдaги oвлaнмaй ^лган бaликлapгa тyFpи келэдигэн xapaжaтлap бэликчилик шхэси учун тyгaллaнмaгaн ишлэб чикapиш xapaжaтлapи сифэтидэ келгуси xиcoбoт дaвpигa уткэзилэди.

Хулоса. Бэликчилик xyжaликлapидa ишлэб чикapиш xapaжaтлapини тэклиф этилaётгaн xapaжaт мoддaлapи буйичэ хребта oлиб бopилиши, xapaжaтлap устидэн нaзopaт ypнaтиш, yлapни кaмaйтиpиш имкoниятлapини эниклэш имкoнини беpиш билэн биpгa, ynap дэстлэбки хишбини тaкoмиллaштиpaди, xap б^ тypдaги бэлик тaннapxини иктиcoдий acocлaнгaн xoлдa aниклaшгa oлиб келиб, тapмoк caмapaдopлигини oшиpишгa хизмэт килэди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикэси Пpезидентининг "Бэликчилик coxacини янэдэ pивoжлaнтиpишгa дoиp кушимчэ чopa-тaдбиpлap тyFpиcидa"ги кapopи.2018-йил б-нoябp. ПК-4005.

2. Узбекистан Республикэси Пpезиденти Ш.М.Миpзиёевнинг Олий Мэжлисга Мypoжaaтнoмacи, 2020-йил 24-янвap.

243Дycмypaтoв Р.Д., Менгликyлoв Б.Ю. ^ишлoк xyжaлигидa бyxгaлтеpия хитоби вя стятистикя acocлapи. -Т.: "Фян вя теxнoлoгия", 2014. 201-б.

3. Узбекистан PеcпyбликacиВaзиpлap Мax,кaмacининг "Мax,cyлoт (ишлap, хизмaтлap)ни ишлaб чикapиш вa штиш хapaжaтлapи тapкиби x,aмдa мoлиявий нaтижaлapни шaкллaнтиpиш тapтиби тyFpиcидaги низoмни тacдиклaш тyFpиcидa"ги Hизoми, 1999-йил 5-февpaл. 54-шн

4. ДycмypaтoвP.Д., МенгликyлoвБ.Ю. K,ишлoк хyжaлигидa бyхгaлтеpия хдшби вa cтaтиcтикa acoonap^ - Т.: "Фaн вa технoлoгия", 2014. 201-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.