CC BY
7ЭОК 556.56
БАЛКАШ-АЛАКеЛ, ЖАЙЫК-ЖЕМ ЖЭНЕ Н¥РА-САРЫСУ АЛАПТАРЫ БОЙЫНША еЗЕН ЖАГАЛАУЛАРЫНЬЩ АРНАЛЫК ДЕФОРМАЦИЯСЫН ЖЕЛЕЗНИКОВ Г.В ЭД1С1 БОЙЫНША
БАГАЛАУ
Айс. А. Т¥РСУНОВА, а.г.ц., С.М.. АКИМБАЕВА к.г.ц.
Казахстан Республикасыньщ География Институтыныц су мэселелерi лабораториясы
Мацалада Балцаш-Алакел, Жайык-Жем жэне Нура-Сарысу су шаруашылъщ алаптарындагы взен жагалауларыныц деформациясы туралы сурацтар царастырылган. Барлыщ алаптар бойынша арнаныц туращтылыгын Железников Г.В ddici арщылы аныщтаган кезде арнаныц туращсыздыгын кврcеттi.
Рассмотрены вопросы деформации берегов рек Балкаш-Алакольского, Жайык-Жемского и Ну-ра-Сарысуйского водохозяйственых бассейнов. Определение устойчивости русла рек по всем изученным бассейнам по методу Г.В. Железнякова показало неустойчивость русла.
The article the deformation of river banks Balkhash-Alakol, Zhaiyk-Zhem and Nura-Sarysu's water basins. Determination of the stability of river channels all studied basins on the methods revealed the instability of the channel.
Жагалардыц шайылуы жалпы езен арналарыныц деформациясыныц 6ip белтн к¥райды, олар таулы езендерде байкалады кебшесе сагаларында каркынды, ягни езшдш ^сакталган шегiндiлерден калыптаскан арналар мен жагалардан калыптаскан аймактарда. Жагалардыц шайылуыныц басты себебi, оларга келденец агындардыц тасталыныуы болып табылады, эсiресе таскын уакытында каркынды болады. Су етiмi мен децгей темендеген кезде езендерде баска бYлдiрушi фактор пайда болады, ягни CYзiлген агындардыц жагадан езенге карай Yлкен градиентпен козгалуы. Тасталымдардыц каркындылык дэрежесi жагага агынныц карсыласу б^рышымен аныкталынады.
Су агындарыныц эрекеттесу нэтижесiнде табиги су агындарыныц арнасы к¥рылады жэне динамикалык тепе-тецдiк жагдайында болады. Эзеннiц сулылыгы мен оныц арнасыныц мелшерi арасында тыгыз байланыс калыптасады. Б^л теракты жагдайды б^зылуга экелетiн езгерiстер кайтымсыз арналык деформацияга ^шыратады, ягни нэтижесшде езен арнасыныц еткiзу мYмкiншiлiгi езгередь
Бiр айта кететiн мэселе, ол мэлiметтер корыныц аздыгы, ягни тасындылардыц грануметриялык к^рамы жэне арнадагы жылдамдыгы бойынша зерттеулер бYгiнгi кунде жок деуге болады. Сонымен катар, Казакстан аумагы бойынша, арна деформациясыныц теороетикалык с^рактары ете нашар зерттелген. Б^л ж^мыста жекелеген бакылау жылдарындагы мэлiметтер алынып, олардыц орташа мэндерi есептелшген. Сондыктан да барлык есептеулердi шамамен жакынырак деп алып, соныц непзвде езендердiц арналык деформациясыныц белгiлi бiр зацдылыктарын керсетуге болады.
Арна кимасын параболалык деп жорамалдасак жэне бшкпк бойынша орташа жылдамдык жергiлiктi терецдшке байланысты езгередi, сонымен катар кец арналар Yшiн гидравликалык радиус шамамен орташа терецщкке деп есептесек, максималды жылдамдыктыц орташага катынасын аламыз
им / U = 1,3.(1)
Железняков бойынша м^ндай катынас накты мэлiметтерден алынган. Бiрак баска езендер Yшiн б^л катынас арнаныц т^раксыздык жагдайында Yлкейiп езгеруi мYмкiн.
Жаганыц шайылуыныц жалпы кершюш былай керсетуге болады. Су сабасына тYCкен кезде езенде аралдар мен тармактар жYЙесi пайда болады, олар жагага едэуiр б^рышпен багытталады. Су етiмi мен децгейi жогарлаган кезде аралдарды су басады, бiрак езендегi су етiмiнiц белгiлi бiр белiгi жекелеген тармактар бойынша жогаргы агыс жылдамдыгымен етедi.
География жэне геоэкология мэселелерi
Вопросы географии и геоэкологии
Оцай шайылатын грунттарддан к^ралган агын жагага согылып, оны к^латып жэне керi кайткан агын су тYбiмен шайылган внiмдердi альт кетедь Б^л жагдайда процесстщ каркындылыгы толыктай шайылган грунт агыныныц кайту каркындылыгына байланысты болады. Сонымен бiрге грунттыц толыктай ^сакталуы мен влшенуi бiрден болмагандыктан, агынныц арты; тасымалдаушы мYмкiншiлiгi толы; пайдаланылмайды. Суреттелген квршю эрине т^рпайы кескiнделген, бiрак м^ндай кескiндерге негiзделген есептеулер, кврiп отырганымыздай, кабылдауга болатын нэтижелерге экеледi.
Жеткшкп квлемдегi агын жагага Ьжтерецдшпен жэне и орташа жылдамдыктан максималды им агыс жылдамдыгымен багытталган десек, агынныц ^зына бойы шыгыны q ИмЬмтец болады, ал 1 м жага сызыгына сэйкес келетiн агынныц ^зына бойы шыгыны^У = qsina тец, м^нда а- агынныц жагамен кездесу б^рышы. Егер агынша жагага согылып, ^лгаймай, су тYбiмен керi кайтты деп есептесек, онда агыспен кайтатын шайылу внiмдерi арты; орташа лайлылы; Yшiн шамамен келесi тецдеумен аныкталынады:
ц = Бе (И3м- И3) / вЬмГ. (2)
м^нда Б- коэффициент (барлы; арнадагы жэне су тYбiндегi тасындылардыц козгалысын есептеген жагдайда, оны 0,26 тец деп алуга болады); е - агынныц тасымалдаушы мYмкiншiлiгiнiц толы; колданылмайтынын ескеретiн, бiрден твмен болатын коэффициент; Ж - шайылу вшмдершщ орташа гидравликалы; iрiлiгi (тыныш судагы бвлшектердiц еркiн тYсу жылдамдыгы); g - еркiн тYсу YДеуi, Ц - кг/м3- пен влшенед1
Жагадагы эрбiр метрден экетшетш заттардыц бiрлiк уакыттагы (кг/с) мвлшерi твмендегiдей болады:
qт = Бе Им sinа (И3м- И3) / &мЖ).(3)
Б^л эдiс бойынша жYргiзiлген есептеулер твменде кестеде кврсетiлген. Есептеу барысында максималды жылдамдыктыц (Им), орташа жылдамдыкка катынасы (Им / И) жэне жагадан экетiлетiн заттардыц мвлшерi (qт) тэрiздi сипаттамалар есептелiндi.
АFынмен экетшетш шайылуы внiмдерi мен арнадагы аFыстьщ жеке фрагменттершщ аFыс жылдамдыFывдаFы айырмашылык есептемелерi (Железняков Г. В. эд1а бойынша)
Макс. Им / И = Агынмен
взендердщ атауы жылдамдык; - 1,3 ^ И = Б е g экетшетш qт
Им (м/сек) Им / 1,3 шайылу вшмдер1 ц
Балкаш-Алаквл алабы
Е^аратал вз. -Yштвбе т/ж ст. 1,3 1,0 0,26 0,2 9,81 0,0000009 29,46
Талгар вз. - Талгар к;. 2,7 2,1 0,26 0,2 9,81 0,00013 34,20
Иле вз. -^апшагай шаткалы 1,4 1,1 0,26 0,2 9,81 0,000024 1,87
Шарын вз. - Сарытогай 2,1 1,6 0,26 0,2 9,81 0,0000027 280,8
Е^аскелец вз. - ^аскелец 5,7 4,4 0,26 0,2 9,81 0,152 5,36
Лепс вз. - Лепи свх. 1,00 0,8 0,26 0,2 9,81 0,000001 7,25
Н¥ эа-Сарысу ал абы
Н^ра вз. - Пролетарское с. 0,71 0,55 0,26 0,2 9,81 0,000029 0,0130
Н^ра вз. - Романовское с. 0,59 0,45 0,26 0,2 9,81 0,000024 0,0043
Шерубайщра вз. -^арам^рын а. 0,81 0,62 0,26 0,2 9,81 0,000050 0,0189
Сокыр вз. - А;жар а. 0,57 0,44 0,26 0,2 9,81 0,000024 0,0033
Жайык;-Жем алабы
Сарывзен вз. - Малый Узень с. 0,54 0,41 0,26 0,2 9,81 0,00000005 1,023
Каравзен вз.- Новоузенск 0,64 0,49 0,26 0,2 9,81 0,00000007 2,612
Жайы; вз.- Квш1м а. 0,93 0,72 0,26 0,2 9,81 0,00000155 1,644
Ор вз. - Ащебутак с. 0,79 0,61 0,26 0,2 9,81 0,00000018 4,382
Елек вз. - А;твбе 0,75 0,57 0,26 0,2 9,81 0,0000316 0,017
Тем1р - Ленинский клх. 0,34 0,26 0,26 0,2 9,81 0,00000004 0,047
Шайылу ешмдершщ агынмен экетiлiнуi жэне арналык агыстардагы жекелеген элементтердщ агыс жылдамдыгын есептеген кезде Балкаш-Алакел алабыныц езендерi Yшiн агынныц орташа жылдамдыгы (и) 0,8 м/с-тен (Лепс ез. - Лепсi свх.) 4,4 м/с-ке (Каскелец ез. - Каскелец к) дейiн, ал эрбiр метрдан бiрлiк уакытта экетiлiнетiн ешмдердщ мелшерi (qт) -1,87 кг/с-тан (Иле ез. - Капшагай шаткалы) 280,83 кг/с-ка (Шарын ез. - Сарытогай) дейiн тербеледi.
Н^ра-Сарысу алабы бойынша агынныц орташа жылдамдыгы (И) 0,44 м/с-тен (Сокыр ез. -Акжар а.) 0,62 м/с-ке (Шерубайщра ез. - Карам^рын а.) дешн, ал эрбiр метрдан бiрлiк уакытта экетiлiнетiн енiмдердiц мелшерi (дт) - 0,0033 кг/с-тан (Сокыр ез. - Акжар а.) 0,0189 кг/с-ка (Шерубайн^ра ез. - Карам^рын а.) дешн езгередь
Жайык-Жем алабы бойынша агынныц орташа жылдамдыгы (И) 0,26 м/с-тен (Темiр -Ленинский клх.) 0,72 м/с-ке (Жайык ез. - Кешiм а.) дешн, ал эрбiр метрдан бiрлiк уакытта экетiлiнетiн ешмдердщ мелшерi (qт) - 0,017 кг/с-тан (Елек ез. - Актебе) 4,38 кг/с-ка (Ор ез. -Ащыбугак с.) дешн езгередь
Кестеден керш отырганымыздай, жагадан эрбiр метрдан бiрлiк уакытта экетiлiнетiн енiмдердiц мелшерi Балкаш-Алакел алабындагы кебiрек болган, ол осы езендердеп агынныц Yлкен жылдамдыгымен байланысты болуы мYмкiн.
Осы зерттеулер непзшде, арнаныц т^рактылыгын жэне оныц езгеруш Железняков эдiсiмен аныктаган кезде Yш алап бойынша арна т^рактылыгы байкалмаган, ягни, арна катты езгерiске ^шыраган. Оны арнаныц грануметриялык к¥рамыныц т^раксызыдгы жэне агыс жылдамдыгы, сонымен катар осы ж^мыстагы зерттелеген езендердiц арналарыныц аз мелшерiмен байланыстыруга болады.
ЭДЕБИЕТ
1. Железняков Г.В. Арналардыц, каналдардыц жэне езендердiц еткiзу кабiлеттiлiгi. Л.: Гидрометеоиздат, 1981. 310 б.
2. Маккавеев Н.И. жэне баскалары. Эзен арнасыныц т^рактылык керсеткiшi // Метеорология жэне гидрология. 1967. № 5. С. 72-83.
3. Гидрологиялык жылнама: Орталык Казакстан езенi жэне Балкаш келi бассейндерi. 5-шi т., 5-8-шi шыгарылым. Л.: Гидрометеоиздат, 1937-1985 жж.
4. Гидрологиялык жылнама: Каспий тенiзi бассейш (Кавказ жэне орта Азияны есепке алмаганда). 4-шi т., 8-9 шы шыгарылым. Л.: Гидрометеоиздат, 1941-1987 жж.
5. Гидрологиялык жылнама: Орталык Казакстан езеш жэне Балкаш келi бассейндерi. 5-шi т., 5-8-шi шыгарылым. Л.: Гидрометеоиздат, 1940-1987 жж.
