118National University of Uzbekistan
Google Scholar indexed
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-640-646
BADIIY USLUBLARNI YARATILISHIDA ESTETIK NAZARIYANING
O'RNI
Toxir Sunnatov
O'zMU magistranti
ANNOTATSIYA
Maqolada estetika fanining ba'zi qonuniyatlari, badiiy uslublarni yaratilishida estetik qonuniyatlarning o'rni, badiiy ijod, badiiy ijod jarayonida, idrokning o'rni, badiiy asar, estetik nazariyaning asosiy jihatlari, estetik ong va estetik faoliyat masalalari o'rganilgan.
Kalit so'zlar. Estetika, uslub,qonuniyat, ijod, badiiy ijod, idrok, badiiy asar, estetik nazariya, estetik ong, estetik faoliyat, san'at, ijodiy metodlar.
AННОТАЦИЯ
В статье изучается некоторые законы эстетической науки, роль эстетических законов в создании художественных стилей, художественном творчестве, роль восприятия в процессе художественного творчества, основные аспекты эстетической теории, эстетического сознания и эстетической деятельности.
Ключевые слова. Эстетика, стиль, закон, творчество, художественное творчество, восприятие, художественное произведение, эстетическая теория, эстетическое сознание, эстетическая деятельность, искусство, творческие методы.
ABSTRACT
The article studies some laws of aesthetic science, the role of aesthetic laws in the creation of artistic styles, artistic creativity, the role of perception in the process of artistic creativity, the main aspects of aesthetic theory, aesthetic consciousness and aesthetic activity.
Keywords. Aesthetics, style, law, creativity, artistic creativity, perception, work of art, aesthetic theory, aesthetic consciousness, aesthetic activity, art, creative methods.
Estetika fanining qonuniyatlari - estetik faoliyatning muhim aloqalari, ishlab chiqarishni vujudga keltiradigan ijodiy jarayonni
® о
April, 20231
©
О
640
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-640-646
o'z ichiga oladi, ular san'at, ijodiy faoliyat, idrok va rivojlanishnish jarayonlari bilan uzviy bog'liqdir.
Inson doim o'zining ijtimoiy qarashlari asosida vujudga kelgan, estetik hissiyotlarini badiiy aks ettirishga ehtiyoj sezib borgan, chunki anglangan va anglanmagan, tabiiy va madaniy, moddiy va ma'naviy, shaxsiy va shaxsiy - ijtimoiy ehtiyojlar, kishida faollikning turli shakllarini vujudga keltiradi. Demak, ehtiyoj motiv sifatida ish harakatga turtki beradi, ma'lum bir davr va undagi ijtimoiy sharoit esa, boshqa omillar qatorida fanda ham, san'atda ham yangi yo'nalishlarni yaratilishiga sabab bo'ladi.
Uslub - estetik g'oyalardan tashkil topgan estetik mezonlar tizimidir. Eng keng tarqalgan estetik qonunHAT estetik faoliyatning metazakonlari (estetik faoliyat)gnp. Ular dunyoning estetik rivojlanishi jarayonining mohiyatini tavsiflaydi va quyidagilarga y3 H^ogacHHH Tonagn: 1) estetiknHK, y estetikaning umumlashtiruvchi sifatida ijtimoiy Ba inson faoliyati jarayonapnini aks ettiradi, shu jumladan dunyo hodisalarini o'z amaliyoti doirasiga kiritish va ularni insoniyat uchun ma'lum qiymat munosabatlariga bog'lash jarayonrnn ham; 2) estetik faoliyat; 3) o'zlashtirilayotgan ob'ektning ichki o'lchovi va insonning estetik ideallariga muvofiq amalga oshiriladi; 4) barqaror umuminsoniy qadriyatlarni yaratishga qaratilagn; 5) ijtimoiy ta'sirga egannra, chunki ijodkorlik natijasi estetik mahsulotni yaratuvchisi va iste'molchisining erkinligi sohasidir.
Voqelikning estetik rivojlanishining eng yuqori shakli bu san'atdir. Ijodkorlik, san'atning ijtimoiy mavjudligi, uni idrok etish ijodiy "genetika", "antropologiya" va epistemologiyaning muhim va zarur aloqalarini ochib beradi.
Aynan: ijodkorlik rassom yoki yozuvchi tomonidan amalga oshiriladi. Iqtidorli shaxsga, yoki ma'lum bir ijodkorga asoslangan jamoa, usul; majoziy fikrlash shaklida davom etadi, uning davomida noyob o'ziga xos asar yaratiladi. Haqiqatni aks ettiruvchi va muallifning shaxsiyatini o'zida mujassam etgan dunyo, qonun, san'atning ijtimoiy mavjudligi- ijodning muhim va zarur morfologik, semiotik, kommunikativ aloqalarini ochib beradi.
Ijod (arab. yaratish, kashf etish, vujudga keltirish) — badiiy, ilmiy, amaliy asar yoki moddiy boylikni yaratish, vujudga keltirish. I., mohiyatan, yaratuvchilik faoliyati bo'lib, inson ma'-yatining amaldagi ko'rinishini ifoda etadi. Ijod. inson faoliyatining shunday o'ziga xos turiki, bunda his-tuyg'u, bilim va tafakkur uyg'unligi asosida moddiy yoki ma'naviy boylik yaratiladi . San'atning mavjudligi shakli ijodkorlikdir. San'at asarini yaratish
o'ziga xos, umumiy, janr aniqligi va stilistik xarakterga ega. a) u
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-640-646
ma'lum bir moddiy ob'ekt sifatida namoyon bo'ladi — madaniyat va san'at sohasidagi belgi, an'analar, jamoatchilik fikri sohasida, ma'lum bir ijodkorning kommunikativ xususiyatlarini ochib beradi, uni odamlarga etkazadi.
Badiiy ijod - adabiyot va san'at fenomeni, ilhom bilan bog'liq ma'naviy hodisalaráan biri, estetik ijod shakli. U tarixiy mazmunga ega bo'lib, san'at va adabiyot turiari yo'nalishlari bilan bog'liq. Insoniyat taraqqiyotining tuгli davгlaгida klassitsizm, romantizm, tanqidiy realizm, natuгalizm kabi yo'nalishlaг hamda shunday B.i. usullari shakllangan va rivoj topgan .
Badiiy asar - estetikadagi keng qamrovli t.lardan biri. Asosiy estetik xus-yatlar birinchi navbatda, o'zining to'laqonli ifodasini aynan unda topadi. Badiiy asar, yakka, majmu', tuгkum taгzida o'zini makon yoki zamonda (muayyan vaqt mobaynida) namoyon etadi. Sh-dek, u vaqt nuqtai nazaridan, ya'ni ijod jarayonining qisqa yoki uzoq davom etishi jihatidan har xil bo'lishi mumkin. B.a. daгajalaгi uchga bo'linadi. Birinchisi - badiiy qobiliyat egasi yaratgan asar, uni, odatda, «o'rtamiyona" degan umumiy nom b-n atash mumkin. Unda, shakliy puxtalikka qaгamay, mazmun g'oyaviy niyatni Ыг tomonlama qamrab oladi, g'oyaviy niyatga nisbatan ijodkorning hissiy yondashuvidan ko'гa intellektual yondashuvi faol namoyon bo'ladi.
Qonuniyatlar ijodkor va uning tuyg'ularining muhim va zarur aloqalarini ochib beradi. Ijod jarayonida, idrok; asarni qabul qiluvchi "hammuallif', vazifasini bajaradi, ijodkor bilan "dialog" ga kiradi, natijada va ushbu dialogning xususiyatiga qarab, u ma'noning yangi jihatlari bilan to'ldiriladi; ishlab chiqarishni talqin qilish va baholashni o'z ichiga oladi. Madaniyatning tajribasi asosida; idrokning ijodiy faoliyatini rag'batlantirish orqali ijodkorga estetik zavq bag'ishlaydi; estetik zavqning intensivligi ijodkorga bog'liq. Qonuniyatlar, ijodiy jarayon, san'at dialektikasi va tarixiy rivojlanishi o'rtasidagi muhim va zarur aloqalarni ochib beradi. Uslab va yo'nalishlar (yo'nalish, san'atdagi oqim)esa ; tipologik jihatdan turli xil mahalliy va turli millatlarga oid ijodkorlar orqali, individual mualliflar, ijodkorlar darajasida yuzaga keladigan o'zaro ta'sirlar orqali, turli oqimlar, maktablar va butun rassomlar, davrlar va madaniyatlar orqali vujudga keladi.
Estetik nazariya - bu insoniyatning ma'naviy tajribasidagi sezuvchanlikning tabiati va mohiyati haqidagi qarashlar, g'oyalar, g'oyalar majmuasi va amaliy va badiiy shakllanishda uning ifodalash naqshlarining aksi. Bu san'atning maqsadi va uning eksperimental bilim manbalari - inson hayotidagi qadriyat g'oyasiga asoslangan kundalik ong darajasini tushunishdir.
Mezonning yo'qligi qadriyatlarni cheklangan tushunishni oldindan
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-640-646
belgilab beradi, ularni insonning bevosita ehtiyojlari bilan bog'laydi. Shu sababli, ushbu darajadagi qiymat ustuvorligini oqlashning umumiy usuli ko'pincha shaxsiy imtiyozlar tamoyilidir: "Go'zal - menga yoqadigan narsa".
Kundalik ongning hodisalarni hissiy idrok etishga asoslangan hukmlaridan farqli o'laroq, estetik nazariya estetik hodisalarni umumlashtirish va tizimlashtirish va ulardagi tabiiylikni tushunish natijasidir. Estetik bilim inson tajribasi mazmunini nazariy umumlashtirish mahsulidir. Masalan, kundalik hayotda qo'llaniladigan go'zallik tushunchasi va uni tushunishga harakat qilish faylasuflar faoliyatining predmetiga aylanganidan ancha oldin paydo bo'lgan. Tajriba darajasida ma'lum bir hayotiy ehtiyoj bilan bevosita bog'liq bo'lmagan qadriyat haqidagi g'oyalar majmuasi to'planganligi muhimdir.
Estetik nazariya butun shakllanish tarixi davomida o'z predmetini shakllantirgan va empirik bilimlarga tayangan holda o'rganilayotgan muammolar doirasi bilan bog'liq holda aniqlangan edi. Ruhiy kechinmaning yaxlit va mukammal ochib berish qonuniyatlarini anglash shaklida chiqadi, insonning dunyoga munosabatini shakllantiradi. San'at go'zallik g'oyasini badiiy til yordamida badiiy obrazlar tizimida yaxlit mujassamlash natijasida falsafiy tafakkur predmeti sifatida namoyon bo'ladi. Estetik nazariyaning keyingi tarixiy rivojlanishi fan tomonidan o'rganilayotgan muammolar doirasi, uning predmetini anglatuvchi tushunchalar mazmuni va hajmining kengayishi bilan tavsiflanadi. Estetik nazariyaning shakllanish tarixida fan muammolarining asosiy doirasi ham ajralib turardi. Bu insonning dunyoga, uning shart-sharoit va vositalariga munosabati bilan oqilona boshdan kechirish jarayonlarini tushunish uchun o'z ongining tubiga kirib borishi natijasida paydo bo'ldi. Bular qanday aniqlandi: o'z his-tuyg'ulari va tajribalari, boshqalar bilan munosabatlarni o'rnatish, hayot qadriyatlarini va dunyodagi o'z o'rnini tushunish, dunyoning faol kuchi falsafiy bilimlarning maxsus sohalarida: etika va estetikada aniq belgilanadi. Shu bilan birga, estetik nazariya tajribaning sub'ektiv tajribasining qiymatini jamiyat va insoniyatning ma'naviy tajribasi mazmunini to'ldirish manbai deb biladi.
Estetik ong estetik faoliyat va san'atni ilmiy tahlil qilish bilan uzviy bog'liqdir. Bu jarayon estetik qarashlar va nazariyalar majmuini yuzaga keltiradi. Estetik ongning o'ziga xos xususiyati shundaki, u yagona me'yor yaratishga intilmaydi, balki tanlash erkinligini qoldirishga intiladi. San'at tadqiqotlar^ bir necha guruhga bo'lish mumkin: tadqiqotning empirik usullaridan kelib chiqadigan san'at tanqidi va san'at nazariyasi nuqtai nazaridan,
April, 2023
National University of Uzbekistan
Google Scholar indexed
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-640-646
shuningdek, go'zallik g'oyalarini nazariy tahlil qiladigan san'at va estetika falsafasi pozitsiyasidan.
San'at nazariyasi asoslarining shakllanishiga asos bo'lgan Aristotelning "Poetika" asarini hisoblash mumkin, san'at falsafasi esa Platondan boshlanadi. San'at falsafasi nazariy fan sifatida nafaqat mavhum g'oyalarga, balki badiiy amaliyot sohasiga ham tayanadi. Gegel fikricha, estetika san'atning mohiyatini ochib berishi, bu hodisani aniqlashi, uning mavjudligi xususiyatlarini tahlil qilishi, asar shakli va mazmuni o'rtasidagi munosabatni ochib berishi kerak.
Estetik nazariyaning rivojlanishida uch bosqichni ajratish mumkin: kanonik, normativ va umumiy nazariy.
Estetik nazariyaning kanonik turi badiiy namunalar majmuasini yaratishda ifodalanadi. San'at tuzilgan hodisa sifatida qaraladi, bu erda ma'lum bir model -kanon mavjud. Kanonik darajada estetik nazariya san'at haqidagi umumiy g'oyalarni shakllantirdi, lekin badiiylik model (masalan, Polikleitosning "Kanon" haykali) yoki matematik nisbatlar tizimi (Pifagor tizimi) shaklida asoslandi. Qadimgi Sharq madaniyatlarining badiiy ko'rinishlarini estetik nazariyaning bu turiga bog'lash mumkin.
Estetik nazariya o'zining me'yoriy bosqichida kanon yoki modellarga majburiy rioya qilishni talab qilmaydi, chunki uning vazifasi barcha san'at turlari uchun umumiy bo'lgan me'yorlarni ishlab chiqarishdir. Bu bosqich badiiy asarlarning an'anaviy tuzilishi bilan tavsiflanadi. Normativ nazariyaga misol sifatida Nikolay Boleoning "She'riyat san'ati" asari misol bo'la oladi.Umumiy estetik nazariyaning paydo bo'lishi dunyo bilan o'zaro munosabatlarning boshqa darajasini oldindan belgilab beradi. Bu davr rassomning kasbiy tayyorgarligining vujudga kelishi, ijodda hunarmandchilikdan san'at sohasiga o'tishi bilan tavsiflanadi. Umumiy estetik nazariya asosida badiiy uslub - tamoyillar tizimiga asoslangan san'at namunalarini yaratishning tarixan belgilangan usuli shakllanadi. Ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladigan ikkita tushuncha mavjud, ammo ular juda ko'p turli xil narsalarga ega: badiiy uslub va ijodiy usul. Ijodiy usul - individual ijodiy jarayonning o'ziga xos xususiyati bo'lib, u o'ziga xos badiiy uslub bilan cheklanmaydi. U har bir ijodkor tomonidan o'z ijodining shakllanishi jarayonida, o'z dunyoqarashi pozitsiyasi va e'tiqodi ta'sirida mustaqil ravishda sinovdan o'tkaziladi. Badiiy usul badiiy jarayon rivojlanishining o'ziga xos tarixiy xususiyatlarining o'ziga xos xususiyati bo'lib, u badiiy jarayonni tahlil qilishda qo'llaniladigan badiiy uslub, badiiy harakat, badiiy yo'nalish kabi tushunchalar bilan bir qatorda ko'riladi.
April, 2023
644
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-640-646
Uslub - poetikaning muhim kategoriyalaridan biri; badiiy asarning u yoki bu tarzdagi shakliy qurilishini belgilovchi umumiy prinsip. U. antropologik, ya'ni ijodkor shaxsi bilan bog'liq kategoriya sanalib, uning ijodiy individualligini belgilaydi. Uslubda namoyon bo'luvchi ijodiy individuallik badiiy asarning barcha satxlarida (badiiy matn-ning tuzilishi - ritorika, badiiy voqelikni yaratish prinsiplari -poetika) birdek ko'zga tashlanadi. Ya'ni uslub badiiy shaklning unsuri emas, balki unga xos xususiyatdir.
Badiiy uslub - badiiy yo'nalish, badiiy oqim, "maktab", ijodiy metod, ijodiy manera. Ijodiy metodda badiiy materialni tanlash va umumlashtirish, ijodiy jarayon prinsip va qonuniyatlari ifodalanadi. Ularga ijodkorning shaxsiy xus-yatlaridan tashqari, davrning o'zi, uning B.u.i bevosita ta'sir qiladi. Har qanday holatda yodda tutish kerakki, B.u. tabiati vaqt, davr, eng muhimi, san'atkorning dunyoqarashi, badiiy metodi b-n uzviy aloqa, bog'liqlikda bo'ladi .
San'atdagi uslub va yo'nalishlar, allaqachon san'at chegaralaridan chiqib kundalik turmushimizga kirib kelgan. Masalan, dizaynda, go'zallik industriyasida, jihozlar va buyumlar olamida, doim qaysidir uslub etakchilik qilib kelib modaga aylanadi, yoki an'anaviy uslublar asosida uning yangi variantlari yaratiladi. Gotika, renessans, barokko, klassitsizm, romantizm, eklektika, xay-tek, kantri va va b. da ularni kuzatishimiz mumkin. Eng qiziqarlisi go'zallik, ezgulik va haqiqat uchligining g'oyalari dizayndagi shakllar "dunyosi"da ham o'z ifodasini topadi.
Demak, insoniyat tarixida badiiy uslublarning yaratilishida, rivoj topishida, har bir davrning ilg'or g'oyalari bilan bir qatorda estetik ehtiyoj, estetik qonuniyatlar va estetik nazariyalar muhim o'rin tutib kelgan.
REFERENCES
1. D. S..Kadirova. Analitik estetika. O'quv qo'llanma. Toshkent. "Mumtoz so'z". 2022. 188bet.
2.Маънавият. Асосий тушунчалар лугути.Тошкент 2010. 185 бет. З.Эстетика. Асосий тушунчалар изохли лугати. Тошкент. Университет нашриёти. 15 бет.
4.D.S.Kadirova. Nafosat falsafasi. Darslik. Toshkent. "Mumtoz so'z". 297 bet.
5.Aesthetic ideal and aesthetic criterion DS Kadirova 2021 ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research 11 3 1748-1760 South Asian Academic Research Journals.
5.THE APPEARANCE OF NEW AESTHETIC CRITERIA IN
MODERN ART Авторы Dilbar Salihovna Kadirova Дата
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-640-646
публикации 2019 Журнал Scientific Bulletin of Namangan State University Том 1 Номер 12 Страницы 72-78
6.Solihovna K. D., Amirovna Z. A. NON-ART OBJECTS ARE THE PHILOSOPHY OF SOPHISTICATION. AESTHETICS OF NATURE //World Bulletin of Social Sciences. - 2023. - Т. 20. - С. 94-97.
7.KADIROVA, D. (2023). ZINGIBER OFFICINALE L.-HISTORY AND STUDY. World Bulletin of Social Sciences, 20, 94-97.
8. Solihovna, K. D. (2021). Human beauty and art. Central Asian Journal of Literature, Philosophy and Culture, 2(5), 156-163.
9.Solihovna, D. (2021). Aesthetics of Images and Symbols. International Journal on Integrated Education, 4(10), 143-146.
10. MUXAMEDJANOVA, L. (2022). AMALIY ETIKA VA ESTETIKA O'quv qo'llanma. https://scienceweb.uz/publication/4489
April, 2023
