BADIIY ASAR TILI XUSUSIYATLARI VA AHAMIYATI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

BADIIY ASAR TILI XUSUSIYATLARI VA AHAMIYATI

Ж

>

! Я» * ! >

Ibragimova Marjona Usmonjon qizi

Ozbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti 2-bosqich talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.6773052

\ > 4 > *

Annotatsiya: Ushbu maqolada badiiy asar tili xususiyatlari va uning ahamiyati,

til yordamida badiiy obrazni yaratish qobiliyati, badiiy asar tilining ilmiy asardan farqi,she'riy yani poetik tilning o'ziga xos xususiyatlari, bazi so'zlarni ularning boshqa adabiy ekvivalenti bilan almashtirganda ularning matndagi kuchini yo'qotishi

! 1

boshqa adabiy ekvivalenti bilan almashtirganda ularning matndagi kuchini yo'qotishi

haqida malumotlar berilgan. Lug'at va grammatik me'yorlarga ega bo'lgan milliy til funksiyasi, yozuvchilarning badiiy asarda qo'llaydigan uslublari va boshqalar haqida ham qayd etilgan.

»

Kalit so'zlar: nutqning monologik xususiyatlari, grammatik norma, poetik til,obrazli til,allegoriklik, so'zning badiiy funksiyasi.

Аннотация: В данной статье приводятся сведения об особенностях языка

»

ш-

литературного произведения и его значении, о возможности создания художественного образа с помощью языка, об отличии языка литературного произведения от научного,об особенностях поэтического, то есть поэтического языка, об утрате им своей силы в тексте при замене одних слов другим литературным эквивалентом. Отмечается также функция национального языка с лексикой и грамматическими нормами, приемами, которые используют писатели в художественном произведении, и т.д.

Ключевые слова: монологические особенности речи, грамматическая норма,поэтический язык,образный язык, иносказательность, художественная функция слова.

Abstract: In this article, information is given about the features of the language

»

of the artistic work and its importance, the ability to create an artistic image with the help of language, the difference between the language of the artistic work and the work of Science, the peculiarities of the poetic language, the replacement of some

»

*

words with other literary equivalents there, they lose their authenticity. It is also noted about the function of the national language, which has dictionary and grammatical norms, the styles that writers use in the artistic work, etc.

Keywords: monological features of speech, grammatic norm, poetic language, figurative language, allegoricism, artistic function of the word.

| >}> J>

Kirish: Bizga ma'lumki, har bir millat o'ziga xos xususiyatlardan biri bo'lgan o'z milliy tiliga ega. Lug'at va grammatik me'yorlarga ega bo'lgan milliy til asosan kommunikativ funktsiyani bajaradi va biz insonlar uchun aloqa vositasi bo'lib xizmat

u>,* ^ «KQs

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

qiladi. Adabiy til ya'ni milliy til - asosan, millatning bilimli qismining tili asosida

#

shakllanadi. Albatta, milliy tilning nutq shakllari o'ziga xos xususiyatlarni nazarda tutadi: yozma va og'zaki nutqning dialogik, monologik, xayoliy xususiyatlari. Ammo badiiy adabiyotda bu vositalar asarning mafkuraviy-tematik, janr-kompozitsion va lingvistik o'ziga xosligining umumiy tuzilishida hisobga olinishi kerak bo'ladi.

Asosiy qism. Badiiy adabiyot tilining o'ziga xosligi:

1) kommunikativ va estetik funktsiyalarning birligi;

2) ko'p uslubli;

3) obrazli va ifodali til vositalaridan keng foydalanish;

4) muallifning ijodiy individualligining namoyon bo'lishi. Bunga badiiy adabiyot tilining adabiy til rivojiga katta ta'siri borligini qo'shamiz.

Bu xususiyatlar badiiy uslubning o'ziga xos xususiyatidir. Yuqorida aytib o'tilganidek, faqat estetik funktsiya unga to'liq mos keladi. Boshqa xususiyatlarga kelsak, ular boshqa uslublarda ko'p yoki kamroq darajada topiladi. Shunday qilib,

-f 1 minrr rvKrn rjl i irn irAnnli irAfniomri i"\ i < r\ 1 ifni nli I/ linli lKn inrv Vrv'iAl r»K intirlarin<i irn il-mur

tilning obrazli va ifodali vositalari publitsistik uslubning ko'plab janrlarida va ilmiy-

>

ommabop adabiyotlarda uchraydi. Muallifning individual uslubi ilmiy risolalarda ham, ijtimoiy-siyosiy asarlarda ham uchraydi. Adabiy til nafaqat badiiy adabiyot tili, balki fan, davriy matbuot, davlat muassasalari, maktablar va boshqalar; uning

»

m?

rivojlanishiga so'zlashuv nutqi kuchli ta'sir ko'rsatadi.

Badiiy adabiyot tili umumiy adabiy tilning faqat bir qismi bo'lgan holda, ayni paytda o'z chegarasidan tashqariga chiqadi: "mahalliy rang", nutq xususiyatini yaratish. aktyorlar, shuningdek, sheva so'zlari badiiy adabiyotda ifoda vositasi sifatida qo'llanadi, ijtimoiy muhit jargon so'zlar, kasbiy, so'zlashuv so'zlari va boshqalar bilan ifodalanadi. Stilistik maqsadlarda arxaizmlar ham qo'llaniladi - til

mulkidan chiqib ketgan, zamonaviy sinonimlar bilan almashtirilgan so'zlar. Ularning badiiy adabiyotdagi asosiy maqsadi davrning tarixiy lazzatini yaratishdir. Ular boshqa maqsadlarda ham qo'llaniladi - ular nutqqa tantanavorlik, pafos bag'ishlaydi, kinoya, satira, parodiya yaratish vositasi bo'lib xizmat qiladi, bayonotni o'ynoqi

m

ohanglarda bo'yashadi. Biroq, bu funktsiyalarda arxaizmlar nafaqat badiiy adabiyotda

qo'llaniladi: ular jurnalistik 7maqolalarda, gazeta felyetonlarida, epistolyar janrda va boshqalarda ham uchraydi. J-jt

D n /~\ 1 1t r n /~l n K iTr -fi I Kn m 1 I I it r + I ki n n Kit* I /v-rr>rv\rv\ r>+i I r -m r

Badiiy adabiy til - bu milliy til bilan bir xil grammatik normalarga bo'ysungan

holda, badiiy so'z ustalari tomonidan qayta ishlanadigan milliy til sanaladi. She'riy,

badiiy tilning o'ziga xos xususiyati faqat uning vazifasidir: badiiy adabiyot, og'zaki

i 1 > ^^ \ 1 > san'at mazmunini ifoda etadi. Poetik til bu maxsus funktsiyani jonli lug'aviy

! j>:*-

foydalanish darajasida, nutq darajasida bajaradi, bu esa o'z navbatida badiiy uslubni

shakllantiradi. Badiiy asar tili ko'plab o'xshatish va tasviriy vositalarga boy bo'ladi va his tuyg'uga to'la bo'ladi, ilmiy asar tili esa uning teskarisi. Unda aytilayotgan fikr

V^ ^ ^ w --------------------~ ^ i^v^x

7Yo'ldoshev B, Bobojonov F, Pardayev Z. Badiiy asar tili masalalari. Navoiy: Navoiy DPI nashri. 2001. B.7-11

Sp^J^ ' J Sp^"

WiW к/

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

jo'n, sodda va hech bir odamni to'lqinlantiradigan so'z tasviri ishlatib bo'lmaydi.

"Badiiy nutq uslubining hissiyotliligi va ekspressivligi, metaforik, mazmunli xilma-xilligi yozuvchining qo'llagan badiiy mahoratiga ham bog'liqdir'4.

Til yordamida badiiy obrazni yaratish qobiliyati, asosan, tilga xos bo'lgan umumiy qonuniyatlarga asoslangan bo'ladi. Gap shundaki, so'z nafaqat belgi, hodisaning ramzi bo'lgan elementlarni o'z ichiga oladi, balki uning timsoli ham hisoblanadi. "Stol" yoki "uy" deganda, biz aslida ushbu so'zlar bilan ko'rsatilgan hodisalarni tasavvur qilamiz. Biroq, bu rasmda badiiylik elementlari hali ham mavjud

I V J J

emas. So'zning badiiy funktsiyasi haqida faqat boshqa tasvir texnikalari tizimida badiiy obrazni yaratish vositasi bo'lib xizmat qilgandagina gapirish mumkin bo'ladi.

Badiiy asarlar nutqining o'ziga xos asosiy xususiyatlariga - obrazlilik, allegoriklik, emotsionallik, mualliflik kabi xususiyatlar kiradi. Uning o'ziga xosligini o'rganayotgan yozuvchi va shoirlar oldida turgan vazifalar belgilaydi inson hayoti uning turli ko'rinishlarida. Ular badiiy asarda turli xil til uslublaridan foydalanishlari mumkin: ilmiy, ishbilarmonlik, so'zlashuv, samimiy nutq va boshqalar; bunga

hayotning u yoki bu sohasi badiiy asarda tasvirlanganligi sabab bo'ladi.

Badiiy asarga adabiy tildan tashqarida bo'lgan, badiiy bo'lmagan nutqda rad etilgan shunday so'z va grammatik shakllar kirishi mumkin. Bir qator yozuvchilar (N.

iW

Leskov, M. Sholoxov, A. Platonov va boshqalar) o'z asarlarida dialektizmlardan, shuningdek, so'zlashuv nutqiga xos bo'lgan qo'pol burilishlardan keng foydalanadilar. Biroq, bu so'zlarni adabiy ekvivalentlar bilan almashtirish ularning matnlarini ulardagi kuch va ta'sirchanlikdan mahrum qiladi.

Badiiy nutq adabiy til me'yorlaridan har qanday chetlanishlarga yo'l qo'yadi, agar bu og'ishlar estetik jihatdan asoslansa. Badiiy matnga adabiy bo'lmagan

I

lingvistik materialni kiritish imkonini beradigan cheksiz ko'p badiiy motivlar mavjud: bu atmosferani rekreatsiya qilish, kerakli rangni yaratish, hikoya qilish ob'ektining "kamayishi", kinoya, muallif obrazini belgilash vositalari va boshqalar. Badiiy matndagi me'yordan har qanday og'ishlar me'yor fonida sodir bo'ladi, o'quvchidan ma'lum bir "me'yor tuyg'usiga" ega bo'lishni talab qiladi, buning natijasida u normadan chetlanishning bunda qanchalik badiiy ahamiyatli va ifodali ekanligini baholashi mumkin. kontekst. Badiiy matnning "ochiqligi" me'yorni mensimaslikni J-jt

emas, balki uni qadrlay bilish qobiliyatini tarbiyalaydi: umumiy adabiy me'yorni

ш

o'tkir his qilmasdan turib, ifodali-zamon, obrazli matnlarni to'laqonli idrok etib bo'lmaydi va har qanday adabiy asarda ham badiiy tilning ahamiyati juda katta hisoblanadi.8

jWSfi P S J<sfr

Ш >

щщ Ы > _

8 V. V. Vinogradov Badiiy adabiyot tili haqida Davlat badiiy adabiyot nashriyoti Moskva 1959, 1959 y.

j> q

: * ^ * n>

ы> >>

* : >

PV

>>

Ы J> 1

Я>

>3»

Ы >

! J>i>

>j*

>j* Ы>

! >5>

Ы )>

• >4>

+И >

Щ

Ш>

< j>j:> >j>

>

Ы >

< >i> *ф>

*q >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

Xulosa

Bu tadqiqot natijasida shuni aytish mumkinki, badiiy asar tili adabiy otda juda muhim sanaladi, va uning xususiyatlarini bilgan va tushungan kishi badiiy adabiyotlar o'qish mobaynida ham qiynalmaydi. Badiiy asar tili bo'yoqdorligi va o'quvchini o'ziga tortishi bilan ajralib turadi va tasavvurga boy bo'lganligi sababli uzoq vaqt davomida esda qoladi. Bu mavzu sohasida hozirgi kungacha ko'plab olim va professorlar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borganlar va davom etishmoqda. Chunki asar tilining tushunmayman turib uning bosh mavzusini, ma'nosini anglash qiyin va bu mavzu bo'yicha nafaqat o'zbek olimlari, balki rus va boshqa millat vakillari ham o'zlarining asarlari bo'yicha o'rganib kelishmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Umurov. H. Adabiyot qoidalari. Toshkent: O'qituvchi. 2002. B. 5-8

2. V. V. Vinogradov Baddiy Adabiyot Tili Haqida Davlat badiiy adabiyot nashriyoti Moskva 1959, 1959 y.

3. Yo'ldoshev B., Qurbonov T. Badiiy asar tili va uslubi masa-lalari. Ixtisos kursi (tanlanma fan). O'quv-uslubiy qo'llanma.- Samarqand: SamDU nashri, 2006, 88 bet.

4. https://peskiadmin.ru/uz/osobennosti-stilya-hudozhestvennoi-literatury-hudozhestvennyi-stil-osobennosti-i-yazyk.html

5. https : //uz.warbletoncouncil. org/lenguaje-artistico-3783

jW^ У

q ж** l>3»=

Ш

»

I*. )>

шЧ

■r 1 J>

K»~

.J

Qj^f^S).

* -4v ,--

104

jfr } J>

q

^H > Ы:> m>

Ш >

Ы >

q

Щ >

q

3*1 > »ф>

ут*

]>Ж *ф>

q

Ц >р

1*Й У>

q Н> Ы >

q

Щ >

q