CC BY
1PRACTICAL PROBLEMS ANO SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
TASHKENT, e-s MAY 2024
BADIIY ADABIYOT - MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING SAVODXONLIGINI SHAKLLANTIRISH VOSITASI SIFATIDA
Xo'jamberdiyeva Shaxnoza Ko'paysinovna
NamDU dotsenti, pedagogika fanlari doktori (DSc) https://doi.org/10.5281/zenodo.13318493 Annotatsiya: Ushbu maqolada bolalarni aqliy, axloqiy va estetik tarbiyalashda badiiy adabiyot asosiy vosita bo'lib xizmat qilishi, badiiy adabiyot bolaning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish bilan birga aqliy tarbiyasiga ham o'z ta'sirini o'tkazishi, ilmiy dunyoqarash va aqliy tarbiyaning o'zaro muvofiqlashtirilishi tarbiyalanuvchilarning aqliy tarbiyasini rivojlantirishdagi eng yetakchi tamoyil ekanligi hamda maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning savodxonligini shakllantirishda badiiy adabiyot muhim vosita ekanligi haqida so'z yuritiladi.
Kalit so'zlar: Badiiy adabiyot, aqliy, axloqiy va estetik tarbiya, intellektual imkoniyatlar, idrok etish, nutqiy faoliyatni rivojlantirish, nutqiy madaniyat, insoniy tuyg'ularning sintezi.
KIRISH
Bugungi kunda maktabgacha ta'lim nazariyasi va amaliyotida maktabgacha yoshdagi bolalarning badiiy asarlarga bo'lgan qiziqishini oshirish, ular bilan yaqindan tanishtirish ishlarini amalga oshirishning ijtimoiy tartibini ishlab chiqish hamda ushbu jarayonni uslubiy ta'minlashning yetarli darajada tashkil etilmaganligi o'rtasida qarama-qarshilik mavjud ekanligi ma'lum bo'lmoqda. Bolalarni badiiy asarlar bilan tanishtirish muammolarini hal qilishning pedagogik ehtiyojlari maktabgacha yoshdagi bolaning mazkur adabiyotlar orqali atrofdagi dunyoga axloqiy va estetik munosabatini shakllantirishga qaratilgan tizimni yaratish hamda uni mazmunan to'g'ri boyitishga zaruriyat sezilmoqda.
Badiiy matndagi yetakchi xususiyatlar, bolalarni ma'naviy barkamollik sari yetaklovchi badiiy unsurlar, asardagi asosiy fikr, yetakchi g'oya va badiiy qudrat qisqartirib yuborilgan. Natijada quruq, axborot yoki nasihat shaklidagi matn paydo bo'lgan, ya'ni aytish kerakki, bugungi kichik tarbiyalanuvchilar mazkur o'quv materiallarini tayyorlagan mualliflar tasavvur qilganlaridan, ularning bu yoshdagi darajasidan ko'ra bilimliroq va aqlliroqdir.
Bolalarni aqliy, axloqiy va estetik tarbiyalashda badiiy adabiyot asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. Badiiy adabiyot bolaning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish bilan birga aqliy tarbiyasiga ham o'z ta'sirini o'tkazadi. Ilmiy dunyoqarash va aqliy tarbiyaning o'zaro muvofiqlashtirilishi
tarbiyalanuvchilar-ning aqliy tarbiyasini
rivojlantirishdagi eng yetakchi tamoyildir. Badiiy adabiyot orqali bolalarda axloqiy tuyg'u, xulq-atvor me'yorlari shakllanadi. Badiiy adabiyot estetik tarbiya vositasi sifatida go'zallikni his eta olish, o'z ijodiy imkoniyatlaridan foydalanish, tabiat hamda jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarga ijobiy munosabatni shakllantirishni ifoda etadi. Bu esa tarbiyalanuvchilarning estetik idrokini tarbiyalashga o'z hissasini qo'shadi.
2 TADQIQOT METODOLOGIYASI
Tadqiqotda muammoga doir me'yoriy-huquqiy hujjatlar, pedagogik-psixologik va metodik adabiyotlarni o'rganish, tizimli-struktur tahlil, kuzatish,
pedagogik-psixologik matematik-statistik
metodikalar, usullardan
ADABIYOTLAR
suhbat, maxsus tajriba-sinov, foydalanilgan.
3 MAVZUGA OID TAHLILI
V.A.Suxomlinskiy "Kitob o'qish - mohir, zukko, tafakkurli tarbiyachi tomonidan bola qalbiga tomon topadigan yo'ldir"[1] deb ta'kidlagan.
Bolalar adabiyoti uchun ilmiy va tabiiy mavzudagi kitoblar, o'simlik va hayvonot dunyosi haqidagi asarlar, shuningdek, ijtimoiy va axloqiy mavzularga bag'ishlangan asarlar beqiyos ahamiyatga ega.
Maktabgacha ta'lim nazariyasiga ulkan hissa qo'shgan K.D.Ushinskiy xalq ertaklarini bolalarni axloqiy va estetik tarbiyalashning samarali vositasi deb hisoblagan. U o'zining "Bolalarning aqliy va axloqiy tarbiyasi" kitobida maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash uchun ochiq va foydali bo'lgan bir qator xalq ertaklarini taqdim etadi. E.N.Vodovozova ertak bolalarning bilim va kuzatishlariga asoslanishi, bolalarning boy tasavvurlarini rivojlantirishi, bolalar nutqini boyitishga hissa qo'shishi, nutq burilishlari va xalq nutqining go'zalligini o'rganishga yordam berishini ta'kidladi[2]. Bolalar adabiyoti umumiy adabiyotning bir qismidir, lekin alohida hodisa sifatida ajralib turadi.
Bolalar adabiyoti tuzilmasi uchta asar guruhini o'z ichiga oladi: to'g'ridan-to'g'ri bolalarga qaratilgan, o'rta yoshli o'quvchilar uchun yozilgan bo'lsa-da, lekin asar mazmunida kichik yoshdagi bolalar ta'siri aks etgan asarlar; bolalar tomonidan yaratilgan asarlar, ya'ni bevosita bolalarning adabiy ijodi asosida yaratilgan asarlardir.
N.G.Chernishevskiy va N.A.Dobrolyubovlar esa o'z izlanishlarida bolalar adabiyotining o'ziga xos xususiyatlarini yanada rivojlantirishda yozuvchining psixologiya faniga doir bilimlari nihoyatda zarurligi alohida to'xtalib o'tganlar. Pushkin, Kolsov, Turgenev, Nekrasov, Tolstoy asarlari, Andersenning ertaklari, aka-uka Grimmlar va boshqalarni bolalar kitobxonligi to'garagiga kiritdilar. MDH olimlari N.I.Novikov, V.F.Odoevskiy, V.G.Belinskiylar ham bolalarning dunyoqarashi, estetik didini shakllanishida badiiy
. -.(¡.¿if.I PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES Of THE 21ST CENTURY
TASHKENT. 0-8 MAY 2024
asarlarni rolini keng ochib berganlar. F.I.Setin esa bolalar adabiyoti tadqiqotchisi sifatida o'z asarlarida bolalar adabiyotining paydo bo'lishi va uning rivojlanishining asosiy bosqichlarini batafsil ko'rib chiqqan. Uning fikricha, Rossiyada bolalar adabiyotining paydo bo'lishi XV asrga to'g'ri kelib, bolalar uchun kitoblar mavjudligining birinchi bosqichida nafaqat ta'lim, balki tarbiyaviy maqsadlar ham ko'zlangandir.
V.G.Belinskiyning bolalar adabiyoti va bolalar mutolaasi haqidagi maqolalari bolalar uchun sifat jihatidan yangi asarlarning paydo bo'lishiga, shuningdek, bolalar adabiyotida yangi yo'nalishlarning qaror topishiga xizmat qildi.
L.S.Vigotskiy[3], S.L.Rubinshteyn[4],
B.M.Teplov[5], A.V.Zaporojets[6], O.I.Nikiforova[7], E.A.Flerina[8], L.M.Gurovich[9] va boshqa olimlarning asarlarida maktabgacha yoshdagi bolaning badiiy adabiyotni idrok etish xususiyatlari o'rganiladi. Badiiy adabiyot orqali bolalar ko'plab yangi so'zlarni, majoziy iboralarni o'rganib, o'z nutqlarini hissiy va she'riy lug'atlar bilan boyitib boradilar. Adabiyot bolalarga taqqoslash, metafora, epitet va boshqa majoziy ifoda vositalaridan foydalangan holda, eshitgan narsalariga o'z munosabatini bildirishga yordam beradi.
4 TAHLIL VA NATIJALAR
Tarbiyachi tomonidan o'qib berilgan badiiy adabiyotlarni idrok etish davomida bola nutq va estetik rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlik yaqqol ko'zga tashlanadi, til o'zining estetik vazifasida o'zlashtiriladi. Tilning obrazli, ifodali vositalariga egalik qilish adabiy asarni badiiy idrok etishning rivojlanishiga xizmat qiladi. Badiiy asarlar orqali adabiy tilning ajoyib namunalari o'rganuvchi ongiga tezda kirib boradi, xususan, hikoyalarda bolalar tilning ixchamligi va aniqligini o'rganadilar; she'rlar orqali esa o'zbek nutqining musiqiyligi, ohangdorligini his etadilar, ertaklardagi aniq syujet hamda ifodalilik orqali uning mazmunini yaqindan anglab yetadilar.
Badiiy adabiyotning o'ziga xosligi shundaki, u bolalarga zavq bag'ishlab, ularning barcha eng yuqori qobiliyat va kuchlarini faollashtiradi, uni ijodkorlikka undaydi. Bu badiiy adabiyotning ijodkorlik vazifasidir. Biroq, ijodiy faoliyat insonning boshqa odamlar bilan muloqotini, boshqalar uchun nimadir yaratish istagini o'z ichiga oladi. Bu yerda evristik (ijodkorlik) funksiyasi kommunikativ funksiya bilan kesishadi, buning natijasida badiiy adabiyot kattalar va bolalar, bolalar jamoasi o'rtasidagi aloqa vositasi sifatida faoliyat ko'rsatadi.
Badiiy adabiyotning ijtimoiy va tashkiliy funksiyani amalga oshirishda muloqot asosiy vositachi bo'lib xizmat qiladi. Muloqot bolalarning o'z tengqurlari, yaqinlari, oila va jamiyat a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni yaqinlashtiradi. Aynan muloqot orqali shaxsni ijtimoiylashtirish funksiyasi amalga oshib, badiiy adabiyot shaxsni jamiyat bilan bog'lovchi o'ziga xos manba bo'lib hissa qo'shadi. Shaxsning ijtimoiylashuvini ta'minlashdagi maqsadli ravishda amalga oshirilgan harakatlar tarbiya jarayonining
samaradorligini ta'minlaydi. Badiiy adabiyotning ijtimoiylashtirish va tarbiyaviy funksiyasining samaradorligini ta'minlash natijasida o'zaro bog'liqlikdagi kognitiv qiymatga asoslangan ta'limiy vazifasi amalga oshadi.
Badiiy adabiyotdagi ijobiy bosh qahramonlar bolalarda mehribonlik, hamdardlik xislatlarini shakllantirish uchun juda muhimdir. Bolalardagi badiiy adabiyotga bo'lgan kuchli va barqaror qiziqish paydo bo'lishi aytilgan va o'qilgan narsalarga e'tiborini rivojlantirishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlash nuqtayi nazaridan ta'lim tizimining ehtiyojlari vaqt o'tishi bilan yetuklashdi. Shu yoshdagi o'qib berilgan adabiyotlar orqali tarbiyalanuvchilarning insoniy tuyg'ularning sinteziga va atrofda sodir bo'layotgan jarayonlarda ishtirok etish istagini faollashishiga yordam beradi. Asarlarning bosh qahramonlari bilan turli his-tuyg'ularni boshdan kechirgan bolalarda atrofdagi odamlarning kayfiyatiga e'tibor qaratiladi. Bundan tashqari, bolalarda mehr-oqibat va halollik, insof va fuqarolik mas'uliyati ham tarbiyalanib boradi.
Bolaning ichki dunyosi asarlarni o'zlashtirish jarayonida rivojlanadi. Badiiy til bolaga ona nutqining barcha tovushlarini qabul qilishga yordam beradi, atrofdagi dunyoni estetik idrok etish jarayonini tezlashtiradi va axloqiy g'oyalarni to'plash va mustahkamlashga yordam beradi. Badiiy adabiyotga kirish ko'p hollarda erta bosqichda folklor miniatyuralari - bolalar qofiyalari va qo'shiqlari bilan amalga oshiriladi. Shundan so'ng bolalarni xalq ertaklari bilan tanishtirib boriladi. Insonparvarlikning chuqur saviyasi, ijobiy axloqiy yo'nalish, jonli hazil, majoziy tilning boyligi - barcha asarlarning asosiy xususiyatlari sanaladi. Bolalarga yozuvchining ertak, hikoya va she'rlari taqdim etiladi. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bolalar turli xil ertak qahramonlari obrazlarini gavdalantiradilar.
Tarbiyalanuvchilarning badiiy asarga bo'lgan muhabbatini oshirish jarayonida quyidagi vazifalar bajariladi.
1. Bolaning ongida atrofdagi makonning siyratini yaratish va ustuvor hayotiy qadriyatlarni o'rnatish.
2. Turli janrdagi asarlarv kitoblarga bo'lgan ishtiyoqni uyg'otish.
3. Badiiy matn janrining xususiyatlari tamoyillarini tushuntirish, bolalarda tahliliy qobiliyatlarni rivojlantirish.
4. Bolalarning ijodiy faolligini rag'batlantirish, rolli o'yinlar va syujet dramatizatsiyasini o'tkazish, g'oliblarni taqdirlash. Ifodali o'qishga o'rgatish.
5. Adabiy nutqni takomillashtirish.
6. Og'zaki ijod bilan tanishish va unga qiziqish uyg'otish, matnlarni idrok etishni yaxshilash va estetik didni shakllantirish.
Bolalarda kitobga bo'lgan doimiy ishtiyoqni shakllantirish va adabiy tajribadan foydalanishda shart-sharoitlarni ta'minlash maqsadida har bir yosh tarbiyalanuvchilar uchun ma'lum maqsad va vazifalar qo'yilgan:
. -.(¡.¿if.I PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES Of THE 2IST CENTURY
TASHKENT. 0-8 MAY 2024
1. Bolalar ongida atrofdagi dunyoning yagona rasmini yaratish (asosiy hayotiy qadriyatlarni o'rnatish uchun);
2.Adabiy nutqni shakllantirish va qurish (badiiy janrning boy dunyosi bilan tanishish orqali lingvistik ekspressivlikning asosiy elementlarini o'zlashtirish);
3.Adabiyot olami bilan tanishish (shakl va mazmun birligini badiiy idrok etishda taraqqiyotni ta'minlash, adabiyotga qiziqishni kuchaytirish va estetik didni shakllantirish).
Badiiy adabiyotning ertak va hikoya bo'limini shakllantirishda quyidagilarga ahamiyat berish lozim:
1. Bolalarning adabiyotni o'rganishga bo'lgan ehtiyojini inobatga olgan holda sharoit yaratish, adabiy ta'lim borasida mustaqil ishlashga o'rgatish.
2. Bolalarni san'at asarlariga jalb qilish usullari bo'yicha tarbiyachilarning o'z darajasini oshirish.
3. Bolalarning bo'sh vaqtini o'tkazishning yangi g'oyalari, shakllarini o'quv jarayon hamda ta'limga oid me'yoriy xijjatlarda aks ettirilgan talablarga muvofiq integratsiya qilish va boshqalar.
XULOSA VA TAKLIFLAR Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarning badiiy adabiyotlarni o'rganishga bo'lgan qiziqishlari va tarbiyachilarning mazkur jarayonni ijodiy tashkil etish istaklarining kesishuvi natijasida quyidagi sifatlar shakllanadi: bolalarning ijtimoiy hayot hodisalariga hissiy munosabatini shakllanganligi; asar mazmunini idrok etish va tushunish; boshqalarning quvonchi va qayg'usiga hamdard bo'lish istagining paydo bo'lishi; doimiy izlanish va harakatga intilish; asar mazmunini idrok etishga qaratilgan didaktik o'yin faoliyatida hayot tarzini o'zgartirish; hayotni estetik jihatdan bezatish mumkin bo'lgan ishlarda ishtirok etish istagi; birgalikda harakat qilish zarurati, boshqalarning muvaffaqiyatidan quvonish qobiliyati va boshqalar. Aynan shu jihatlar maktabgacha yoshdagi bolalarga badiiy adabiyot orqali shaxsiy madaniyat, ma'naviyat, estetik tarbiya asoslari hamda dunyoqarash kabi eng muhim pedagogik va psixologik bilimlarni shakllanishini ta'minlaydi.
ADABIYOTLAR:
[1] Сухомлинский В.А. О воспшинии. Изд. 2-е, М., Изд-во политической литерaтуры. 1975. - C. 272.
[2] Вoдoвoзoвa Е.Н. Умственное и HpaBCTBeHTOe вoспитaние детей от первого проявления сoзнaния до школьного вoзрaстa. СПб.,1901.-с. 319-322.
[3] Выготский Л.С. Психология рaзвития челoвекa. — М.: Изд-во Смысл; Эксмо, 2005. — 1136 с.
[4] Рубинштейн, С. Л. Основы общей психологии -Издaтельствo: Питер, 2002 г., 720 стр.
[5] Теплов Б. М. Проблемы индивидуaльных рaзличий. — М., 1961. (2-е изд. 1965) 140 стр.
[6] Зaпoрoжец, А. В. Психология действия. М., — Воронеж, 2000.
[7] Никифoрoвa О. И. Исследoвaния по психологии художественного твoрчествa. М., 1972;
[8] Флерина, Е. А. Эстетическое воспитание в семье.- М., 1963.
[9] Гурович Л.М. и.др. Ознакомление с художественной литературой. Занятия для дошкольников 3-7 лет: Пособие для воспитателя. Детство-Пресс издательство. 2022. С 48
[10] Xodjayev B.X. Umumiy pedagogika. Pedagogika ta'lim sohasi bakalavriat ta'lim yo'nalishlаri uchun darslik "Sano-standаrt" nashriyoti - Toshkent.: 2017. 416-b.
[11] Maxmudova D.M. Maktabgachа yoshdаgi bolalаrni ertaklаr vositasidа kitobхоnlikka tayyоrlashning pedagogik mexanizmlаri. "Zamonaviy dunyodа pedagogika va psixologiya" nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya. https://doi.оrg/10.5281/zenodo.7214533.
[12] Grosheva I.V. va boshqa^. O'yin оrqali ta'lim olish. Metodik qo'llanma. - Toshkent, 2020.
[13] Abduraximova D.A. Xalq og'zaki ijodi namunalаri vositasidа maktabgachа yoshdаgi bolalаrni ma'naviy-axloqiy tarbiyalash tizimini takomillashtirish. Avtоref. p.f.d.(DSc). -T.:2020. -74 b.
[14] И.Белинский В.Г., Чернышевский H., Добролюбов Н.А. О детской литературе. М., Просвещение, - с. 8.
[15] S.Qozaqova. Hikoya tuzishga o'rgatish maktabgacha yoshdagi bolalarning
[16] bog'lanishli nutqini rivojlantirishning muhim vositasi sifatida. FarDU xabarlari, 2023-yil, 6-son
[17] Xujamberdiyeva Sh.K., Abdusamatova N.J., Isabayeva A.Y. "Bolalarni nutqini o'stirish" // (darslik) Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligining 2022-yil 19-iyuldagi 233-sonli buyrug'i, 233-0262 raqamli guvohnoma. - Toshkent: «Fan ziyosi» nashriyoti, 2023, ISBN: 978-9943-9608-3-1. -B.1-236.
[18] И.Белинский В.Г., Чернышевский H., Добролюбов Н.А. О детской литературе. М., Просвещение, - с. 8.
[19] To'ychiyeva I.I. Ma^^ga^ ta'lim tashkilotlаridа tayyоrlov guruhi bola^ra^ fikrlash faolligini rivojlantirish. Avtоref. ped.fan.bo'y.fal.dok. (PhD). - T.: 2020. - 26 b.
[20] Xujamberdiyeva Sh.K. Maktabgaca ta'lim tashkilotlarida badiiy adabiyot bilan tanishtirishning mazmuni // NamDU Ilmiy Axborotnomasi. -Namangan, 2022. №7. -Б. 538-543
[21] Xujamberdiyeva Sh.K. Maktabgacha yoshdagi bolalarni badiiy asarlar bilan tanishtirishning yosh bilan bog'liq xususiyatlari // NamDU Ilmiy Axborotnomasi, № 1. - Namangan, 2023. -B. 382-388.
