Научная статья на тему 'Ғазначиликка ўтиш шароитида давлат қарзларини бошқариш'

Ғазначиликка ўтиш шароитида давлат қарзларини бошқариш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
272
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — М. Остонақулов

Ғазначиликка ўтиш шароитида давлат қарзларининг моҳияти ва аҳамияти, давлат қарзларининг турлари ва таснифланиши, давлат қарзларининг юзага келиш сабаблари, давлатнинг ички ва ташқи қарзларига хизмат кўрсатиш, давлат қарзларини бошқариш методлари, давлатнинг қарзларга доир кафолатлари ва уларни ижро этишни тадқиқ қилиш шу даврнинг жуда долзарб масалаларидан биридир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ғазначиликка ўтиш шароитида давлат қарзларини бошқариш»

М. Остонакулов

Тошкент Давлат иктисодиёт университети профессори

РАЗНАЧИЛИККА УТИШ ШАРОИТИДА ДАВЛАТ КАРЗЛАРИНИ БОШКАРИШ

Разначиликка утиш шароитида давлат царзларининг моцияти ва ацамияти, давлат царзларининг турлари ва таснифланиши, давлат царзларининг юзага келиш сабаблари, давлатнинг ички ва ташци царзларига хизмат курсатиш, давлат царзларини бошцариш метод-лари, давлатнинг царзларга доир кафолатлари ва уларни ижро этишни тадциц цилиш шу даврнинг жуда долзарб масалаларидан биридир.

г давлат бюджети ва газначилик тизими / ■ 41 1

государственный бюджет и казначейская система У

1. Давлат карзларининг мохияти ва а^амияти

Умумдавлат эхтиёжларини молиялаштириш учун зарур булган пул ресурсларининг асосий ^исми соли^лар ва бош^а мажбурий туловлар шаклида жалб ^илинади. И^тисодиётнинг молиявий холати бар^арор булмаганда, давлат даромадларининг камайиб кетган шаро-итда давлат узининг харажатларини ^оплашга бош^а манбалардан хам маблаг жалб ^илишга мажбур булиб ^олади. Давлат томонидан жалб ^илишнинг асосий шакли булиб давлат кредити хисобланади. Давлат кредити - бу давлат билан юридик ва жисмоний шахслар уртасидаги кредит муносабатларидир. Бу ерда давлат, асосан, ^арз олувчи булиб утади. Давлат кредити хукумат органлари ва хужалик юритувчи субъектлар томонидан олинган кре-дитларни давлатнинг кафолат мажбуриятлари шаклида чи^иши хам мумкин. Кафолат маж-бурияти - бу кредиторга ^арздордан унга берилиши лозим булган суммани уз ва^тида туланилишини таъминлаш кафиллигини олган орган томонидан берилган хужжатдир. Кафолат мажбуриятининг таъсир кучи кафолат хатида курсатилган хамма сумма тулалигича туланганидан сунг тугайди. Давлат заёмлари -давлатнинг ^имматли ^озларини сотиш йули

билан амалга оширилади. Шу йуллар билан давлат %арзи шаклланади.

Давлат кредитлари умумдавлат молияси-нинг мухим элементи булиб, бунда кредитор сифатида юридик ва жисмоний шахслар утса, давлат номидан ^арз олувчи булиб эса давлат органлари утади. Хал^аро муносабатлар дои-расида давлат бир ва^тда хам кредитор, хам ^арз олувчи булиб утади.

Давлат кредити ^айтарилиши ва туланиши асосида берилади. Давлат кредити банк кре-дитидан фар^ ^илади. Давлат кредити ор^али йигиладиган ^ушимча молиявий ресурс-лар ишлаб чи^ариш капитали айланишида ^атнашмайди, балки бюджет та^чиллигини ^оплаш учун ишлатилади. Бюджет та^чиллиги - бу муайян даврда бюджет харажатларининг бюджет даромадларидан орти^ булган сум-масидир. Давлат томонидан маблаглар жалб ^илинганда кредитнинг таъминоти булиб давлатнинг барча мол-мулки хисобланади.

Давлат кредитининг ишлаб туриши давлат ^арзини пайдо булишига олиб келади. Давлат %арзи - бу давлат томонидан ички маблагни ва хориждан маблаг жалб ^илиш натижасида вужудга келган муайян мамлакатнинг мажбури-ятларини йигиндисидир. Бу сумма давлатнинг ^арз олди-берди билан богли^ чи^арилган ва

^айтарилмаган, улар буйича хисобланган фоиз-ларни хисобга олган холда, давлатнинг мажбу-риятлари сифатида намоён булади.

Давлат кредити узининг и^тисодий мохияти буйича ялпи ички махсулотни иккинчи маро-таба ^айта та^симлаш шакли хисобланади. Унинг манбаси булиб ахолининг, кор-хона ва ташкилотларнинг буш маблаглари хисобланади. Давлат кредитидан фойдаланиш давлат ихтиёрига маблагларни жалб этишнинг асосий шаклидир. Шу тартибда жалб ^илинган маблагларни давлат бюджети та^чиллигини ^оплашда фойдаланиш давлатнинг молиявий холати учун давлат бюджети та^чиллигини пул эмиссияси ёрдамида ^оплаганга Караганда камро^ салбий о^ибатларга олиб келади.

Узбекистон Республикаси Олий Маж-лиси келгуси молия йили учун Давлат бюд-жетини ^абул ^илаётганда давлат ички ва таш^и ^арзининг энг ю^ори миедорларини тасди^лайди.

Давлат томонидан ички ва хориждан маблаг жалб ^илишга хамда давлат ^арзи купайишига олиб келадиган бош^а харакатлар Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ёки у вако-лат берган бош^а орган томонидан амалга оширилади.

Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими туррисида»ги ^онунида давлат бюджети та^чиллиги: (а) давлат томонидан ички ва хориждан маблагларни жалб ^илиш; (б) республика бюджети маблагларининг молия йили бошланишидаги ^олди^лари хамда (в) ^онунларга мувофи^ бош^а манбалар хисобига молиялаштирилиши курсатилган.

Узбекистон Республикаси Давлат бюджети таснифини ^уллаш буйича йури^номага (Узбекистон Республикаси Адлия вазирли-гида 2010 йил 11 октябрда 2146-сон билан руйхатга олинган) илова ^илинган Узбекистон Республикаси давлат бюджети та^чиллигини молиялаштириш манбалари таснифида давлат бюджети та^чиллигини молиялаштириш-нинг: ички манбалари сифатида: (1) давлат ^имматли ^огозларини жойлаштиришдан тушган маблаглар; (2) Марказий банк кредит-лари; (3) давлат мулкини хусусийлаштиришдан тушган маблаглар; (4) Узбекистон Республикаси республика бюджети маблагларининг ^олдиги; (5) Узбекистон Республикаси Молия

вазирлиги хузуридаги бюджетдан таш^ари пенсия фонди маблагларининг ^олдиги; (6) бандликка кумаклаш фонди маблагларининг ^олдиги; (7) Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги Республика йул фонди маблагларининг ^олдиги; (8) Узбекистон респу-бликаси Давлат мулк ^умитасининг махсус хисобвараги маблаглари ва (9) бош^а ички манбалардан жалб ^илинадиган маблаглар, ташци манбалари сифатида эса: (1) давлат ^имматли ^огозларини жойлаштиришдан тушган маблаглар; (2) хал^аро молиявий инсти-тутлар, ташкилотлар кредитлари; (3) хорижий давлатлар кредитлари ва (4) бош^а таш^и манбалардан жалб ^илинадиган маблаглар курсатилган.

Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими туррисида»ги ^онунига кура давлат томонидан ички манбалардан ва хориждан маблаг жалб ^илиш: (а) и^тисодиётни ривож-лантиришнинг устувор йуналишларини, шу жумладан давлат инвестиция дастурларини молиялаштириш; (б) давлат бюджети даромад-лари билан харажатлари уртасида тушумлар ва^тга кура мувофи^ эмаслиги туфайли келиб чи^ан йиллик ички тафовутни туррилаш; (в) мавжуд ^арзни ^айта молиялаштириш; (г) бюджет та^чиллигини молиялаштириш хамда (д) табиий офат ёки бош^а фав^улодда вазият-лар туфайли маблагларга булган эхтиёжларни ^оплаш ма^садида амалга оширилиши мум-кин. Давлат томонидан маблаг жалб ^илишда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ёки у ваколат берган бош^а орган давлат ^арзига хизмат курсатувчи ва давлат томонидан маблаг жалб ^илиш буйича хисоб-китобларнинг уз ва^тида ва турри юритилиши устидан назоратни амалга оширувчи агент вазифасини бажаришлари юзасидан банклар, молиявий ташкилотлар билан шартномалар тузиши мумкин.

Давлат кредити икки куринишда, омонат иши ва давлат заёмлари, шаклида булиши мумкин. Омонат банклари ор^али жалб ^илинган маблагларнинг маълум ^исми давлатнинг ^имматли ^огозларини сотиб олишга йуналтирилган булса, у холда бу маблаглар хам давлат кредитига тааллу^ли булади.

Давлат кредити махсус назоратни талаб ^илади. Бу назорат ^арз маблагларни жалб

^илишда хам, уларни ^айтаришда хам зарур булади.

Давлат ^арзини ^айтариш муддатига ^араб мукаммал (асосий) ва жорий давлат ^арзларига булинади. Давлатнинг мукаммал ^арзи деб давлатнинг барча ^арзи суммасига айтилади. Бунга ^айтарилиш муддати хали етиб келма-ган ва муайян давр ичида тулашга таедим этиш мумкин булмаган ^арзлар суммаси хамда бу мажбуриятлар буйича туланиши лозим булган, хисобланган фоизлар суммаси киради. Давлатнинг жорий ^арзи деб тулаш муддати етиб кел-ган мажбуриятлар буйича давлатнинг ^арзлар суммасига хамда барча мажбуриятлар буйича муайян давр ичида туланиши керак булган, хисобланган фоизлар суммаси йигиндисига айтилади.

Давлат ^арзини молиялаштиришнинг асосий методлари булиб пул-кредит эмиссияси ва давлат заёмларини чи^ариш хисобланади. Давлат ^имматли ^огозларини чи^ариш энг ма^садга мувофи^ йуналлишлардан бири булиб хисобланади. Аммо, бунда давлат олдида давлатнинг ^имматли ^озлари турларини муома-лада булиш муддатлари, уларнинг даромадлик даражалари ва бош^а сифатлари буйича опти-мал вариантларини излаш вазифаси кундаланг булибтуради.

Давлат ^арзининг хажмини и^тисодий асосланган чегаралари булади. Давлат ^арзининг хажми давлатнинг и^тисодиёти ва молиявий холатини хамда хукуматини барча погоналарини самарали ишлашини характер-лайди. Чунки давлат ^арзларини ^айтариш манбалари булиб бюджет даромадлари хисобланади. Купчилик мамлакатларда давлат ^арзининг хажми ^онун билан тартибга солинади.

Давлат заёмлари давлат кредитининг асосий шакли хисобланади. Ху^у^ий расмийлаш-тирилиши буйича давлат заёмлари хукумат келишувлари асосида бериладиган заёмларга ва ^имматли ^огозлар чи^ариш билан таъ-минланадиган заёмларга булинади. Одатда, бош^а давлатлар, хал^аро ташкилотлар ва молиявий институтлардан олинадиган кре-дитлар келишувлар билан расмийлаштири-лади. Кимматли ^огозлар ёрдамида молиявий бозорга маблаглар жалб ^илинади.

Давлат ^арзи икки хил: давлатнинг ички

^арзи ва давлатнинг таш^и ^арзи булади. Давлатнинг ички %арзи - бу хукуматнинг юридик ва жисмоний шахслар олдидаги давлат валю-тасида ^арз мажбуриятидир. Давлатнинг таш^и %арзи - бу давлатнинг чет эл давлат-лари, хал^аро ташкилотлар ва айрим шах-слари олдидаги мажбуриятидир. Бу мажбурият мамлакатга энг огир юк булиб тушади, чунки ^арз буйича фоизларни ва ^арзнинг узини тулаш учун ^арздор мамлакат хал^аро валюта-ларда бахоланадиган ^имматбахо товарларни бериши ва маълум хизматларни курсатиши лозим булади.

Давлат ^арзининг абсолют ми^дори буйича унинг огирлик юкини мамлакатнинг и^тисодиёти учун ани^лаш мумкин эмас. Бунинг учун давлат ^арзи хажмини мамлакатнинг ялпи ички махсулоти хажмига ёки миллий даромади-нинг хажмига нисбати курсаткичи ишлатилади. Агар давлат ^арзини усиш суръати мамлакатнинг ялпи ички махсулотини усиш суръатидан кам булса, бундай давлат ^арзи хажми хатарли эмас деб хисобланади. И^тисодиётнинг усиш суръати давлат ^арз мажбуриятларининг усиш суръатидан паст булганда давлат ^арзи жиддий макрои^тисодий муаммога айланиб ^олади.

Давлатнинг таш^и ^арзини бахолаш учун турли мезонлар мавжуд. Хусусан, давлат ^арзининг хажми ва уни ^айтаришга хамда унга туланадиган фоизларни мамлакатнинг экспорт хажми билан солиштирилади, чунки экспорт хажмидан кредитларни ^айтариш имконияти богли^ булади. Давлат ^арзининг хажмини давлат экспорти хажмига нисбати 2 дан куп булиши давлат ^арзининг хавфлилик чегараси хисобланади. Бу нисбатнинг 3 га тенг булиши давлат ^арзининг ю^ори хавфлилик чегараси хисобланади. Фоизлар туловини экспорт хажмига нисбати солиштирилганда давлат ^арзининг хавфлилик чегараси булиб 15-20 фоиз, давлат ^арзининг ю^ори хавфлилик чегараси булиб 25-30 фоиз хисобланади. Давлатнинг таш^и ^арзларини мамлакатнинг ялпи ички махсулоти хажмига нисбатан фоизда хисоблаш кенг ^амраб олган курсаткич хисобланади.

Давлат ^арзи мамлакат ялпи ички махсулотининг ярми чегарасида булиши мумкин. Карз суммасининг бу меъёрдан куп булиши мамлакатни ин^ироз холатига олиб

келиб ^уйиши мумкин.

Узбекистон Республикасининг 2004 йил 26 августдаги «Давлат бюджетининг разна ижроси туррисида»ги ^онунига мувофи^ Узбекистон Республикасининг давлат ички ва таш^и ^арзларига хизмат курсатиш, Узбекистон Республикасининг кафолатларини ижро этиш разначиликнинг асосий вазифаларидан бири хисобланади.

Узбекистон Республикаси Молия вазир-лигининг 2007 йил 30 августдаги 119-сонли буйрури билан тасди^ланган «Давлат бюджети разна ижроси буйича функцияларнинг чегара-ланиши туррисидаги низом»га асосан:

Узбекистон Республикаси Молия вазир-лигининг Fазначилигига ягона разна хисобвараридан, ^онунчиликда белгиланган тартибда, Узбекистон Республикасининг ички ва таш^и ^арзларига хизмат курсатиш хамда Узбекистон Республикаси кафолатларининг ижросини амалга ошириш;

Узбекистон Республикаси Молия вазирли-гига: (1) Узбекистон Республикасининг давлат ички ва таш^и ^арзлари буйича хисоб-китоблар хисобини; (2) Узбекистон Республикаси кафолатларининг хисобини ва (3) давлатнинг ^ис^а муддатли ва урта муддатли разначилик обли-гациялари буйича хисоб-китоблар хисобини олиб бориш юклатилган.

2. Давлат ^арзларининг турлари ва тасниф-ланиши

Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими туррисида»ги ^онунига кура давлат томонидан ички ва хориждан маблар жалб ^илишда ^арз мажбуриятларининг: (1) ^ис^а муддатли (бир йилгача булган даврга чи^ариладиган), урта муддатли (бир йилдан беш йилгача булган даврга чи^ариладиган) ва узо^ муддатли (беш йилдан орти^ даврга чи^ариладиган) давлат ^имматли ^орозлари; (2) кредитлар (^ис^а муддатли, урта муддатли ва узо^ муддатли); (3) Узбекистон Республикасининг кафолатлари; (4) бюджет даромадлари билан харажатлари уртасидаги ва^тинчалик тафовутни ^оплаш учун ^ис^а муддатли ссу-далар хамда (5) ^онун хужжатларида назарда тутилган бош^а турларидан фойдаланиш мум-кин:

Давлат %арз мажбуриятлари - бу давлатнинг уз кредиторларига булган ^арз мажбурият-

ларининг суммасидир. Давлат ^арзлари жорий ва мукаммал, ички ва таш^и ^арз мажбурият-ларига булинади. Давлатнинг жорий %арз мажбуриятлари - бу жорий йилда ^айтариладиган ^арзлар ва муайян ва^тда барча чи^арилган заёмлар буйича хозирги давр ичида туланиши керак булган фоизлар суммасидир. Давлатнинг мукаммал %арз мажбуриятлари - бу заёмлар буйича туланиши керак булган барча ^арзлар ва фоизларнинг умумий суммасидир.

Давлат ^арз мажбуриятлари узининг манба-лари буйича 2 турга (ички ва таш^и ^арзларга) булинади. Давлат ички %арз мажбуриятлари - бу давлат томонидан ички мабларни жалб ^илиш натижасида вужудга келган давлатнинг мажбуриятларини йириндисидир. Давлат таш^и %арз мажбуриятлари - бу давлат томонидан хориждан маблар жалб ^илиш натижасида вужудга келган давлатнинг мажбуриятларини йириндисидир.

Узбекистон Республикасининг 1996 йил 29 августдаги «Хориждан маблар жалб ^илиш туррисида»ги ^онунига мувофи^ хориждан маблар: (1) давлат ёки Узбекистон Республикаси резиденти булмиш юридик ва жисмоний шах-слар томонидан заёмлар, товарлар ёки хизмат-ларни импорт ^илиш шаклида кредитлар жалб этилиши; (2) норезидентлар мабларларининг Узбекистон Республикаси молия институтлари томонидан депозитларга жалб этилиши; (3) лизинг операциялари; (4) Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ва резидентла-рининг облигациялар, векселлар хамда бош^а хил ^имматли ^орозлар чи^ариб, чет эл бозор-ларида жойлаштириши хамда (5) бош^а тур ва шакллардан фойдаланиш йули билан жалб ^илинади. Хориждан маблаг жалб %илиш - бу Узбекистон Республикаси ёки унинг резиденти томонидан хорижий давлатлар ёки норезидентлар активларининг (кредитлар, заёмлар ва бош^аларнинг) мазкур хорижий давлатга ёки норезидентга ёхуд уларнинг талабига кура учинчи шахсга шартлашилган даврда адекват активларни, шу жумладан, активлардан фойда-ланганлик учун туловларни таедим этиш маж-буриятини уз зиммасига олган холда жалб эти-лишидир. Давлатнинг хориждан маблаг жалб ^илиши - бу активларни чет эл манбаларидан (хорижий давлатлар, уларнинг юридик шах-сларидан ва хал^аро ташкилотлардан) жалб

этиш хамда бунинг натижасида Узбекистон Республикасининг ^арз олувчи сифатидаги ёки ^арз олувчи резидентларнинг уз кредитларини (заёмларини) тулашига кафил сифатидаги маж-буриятлари юзага келишидир. Резидентнинг таш^и %арзи - бу унинг хориждан маблаг жалб ^илиши натижасида юзага келган мажбурият-лари йигиндисидир. Давлатнинг хориждан маблаг жалб ^илиши туррисида Узбекистон Республикаси номидан шартномалар тузиш ху^у^ига Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамаси ёки у ваколат берган бош^а орган эга. Давлат навбатдаги молия йили учун хориждан жалб ^иладиган маблагнинг энг куп миедори Узбекистон Республикаси Олий Маж-лиси томонидан тасди^ланади. Давлатнинг хориждан маблаг жалб ^илиши туррисидаги шартномаларни тузиш тартиби Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан белгиланади.

Узбекистон Республикасининг «Хориждан маблаг жалб ^илиш туррисида»ги ^онунига асосан хориждан маблаг жалб ^илиш борасида Узбекистон Республикаси Молия вазирлигига: (1) хориждан маблаг жалб ^илиш масалалари юзасидан хал^аро молия ташкилотлари билан музокаралар олиб бориш; (2) давлатнинг хориждан маблаг жалб ^илиши буйича лойихаларни бахол аш; (3) давлатнинг хориждан маблаг жалб ^илиши буйича шартномаларни ва кафолат-ларни руйхатга олиш; (4) давлат таш^и ^арзини хисобга олиш ва кузатиб бориш; (5) давлатнинг хориждан маблаг жалб ^илиши буйича туловлар балансини юритиш, жалб этилган маблаглардан фойдаланиш ва уларни тулаш устидан назоратни амалга ошириш; (6) давлат таш^и ^арзи туррисида Узбекистон Республикаси Марказий банкига ахборот таедим этиш ва бош^а ваколатлар берилган.

Узбекистон Республикасининг «Хориждан маблаг жалб ^илиш туррисида»ги ^онунига кура хориждан маблаг жалб ^илиш борасида Узбекистон Республикаси Марказий банкига: (1) хориждан маблаг жалб ^илиш масалалари буйича хал^аро молия ташкилотлари билан музокаралар олиб бориш; (2) Узбекистон Республикаси томонидан кафолатланмаган хориждан маблаг жалб ^илиш туррисидаги шартномаларни руйхатга олиш; (3) хориждан маблаг жалб ^илишга доир операцияларни хисобга олиш

ва кузатиб бориш; (4) умумий таш^и ^арзнинг хисобини юритиш; (5) давлат таш^и ^арзларига хисоб-китоб-банк хизмати курсатилишини таш-кил этиш; (6) Узбекистон Республикаси томонидан кафолатланган хориждан жалб ^илинган маблагларга хисоб-китоб-банк хизматлари курсатиш юзасидан ваколатли банкларга агентлик ваколатларини бериш; (7) хориждан маблаг жалб ^илиш буйича маълумотлар база-сини яратиш хамда (8) Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасига резидентларнинг таш^и ^арзи буйича ахборотлар таедим этиш ва бош^а ваколатлар берилган.

Давлат томонидан ички маблагни жалб %илиш - бу активларни ички манбалардан (резидент-юридик ва жисмоний шахслардан) жалб этиш хамда бунинг натижасида Узбекистон Республикасининг ^арз олувчи сифатидаги ёки ^арз олувчи резидентларнинг уз кредитларини (^арзларини) тулашига кафил сифатидаги маж-буриятлари вужудга келишидир.

Давлат заёмларининг расмийлаштирилиши облигациялар ва газна мажбуриятлари (вексел-лари) сифатидаги ^имматли ^озлар шаклида амалга оширилиши мумкин. Облигациялар давлатнинг ^арз мажбуриятиларини ифода-лайди. Облигациялар буйича белгиланган муддатларда ^арзлар ^айтарилади ва креди-торларга фоиз ёки юту^лар шаклида даромад хам туланади. Облигация номинал ^ийматга эга булади ва у ^арзнинг суммасини белгилайди. Облигациянинг даромадлилиги, ишончлилиги ва ^увватлилигига ^араб облигация сотилади-ган ва ^айта сотиладиган облигациянинг курс бахоси хам мавжуд булади. Облигациянинг курс бахоси билан унинг номинал ^иймати уртасидаги фар^ курс фар^и деб аталади. Fазна мажбуриятлари (векселлари) фа^ат бюджетни та^чиллигини ^оплашга йуналтирилган ^арз мажбурияти характерига эга булади. Fазна мажбуриятлари буйича даромадлар тулаш фоизлар шаклида амалга оширилади. Fазна мажбуриятлари, одатда, ^ис^а муддатли ^арзлар, урта муддатли ва узо^ муддатли заёмлар облигация-лари ^илиб расмийлаштирилади.

Заёмларнинг жойлаштириш жойларига ^араб ички ва таш^изаёмларга булинади. Ички заёмлар деб ички молиявий бозорга жойлаш-тириладиган, муайян мамлакатнинг юридик ва жисмоний шахсларига ва норезидентларга

бериладиган заёмларга айтилади. Ташки заёмлар деб хорижий давлатлар, бош^а мам-лакатларнинг юридик ва жисмоний шахслари, хал^аро ташкилотлар ва молиявий институт-лардан келган заёмларга айтилади.

Эмиссия ^илиш ху^у^ига ^араб заёмлар давлат заёмлари ва махаллий заёмларга булинади. Давлат заёмлари марказий бош^арув органлари томонидан чи^арилади ва улар буйича тушган маблаглар давлат бюджетига йуналтирилади. Махаллий заёмлар махаллий бош^арув органлари томонидан чи^арилади ва улар буйича тушган маблаглар тегишли махаллий бюджетларга йуналтирилади.

Кимматли ^озларнинг ишлатилиш харак-терига ^араб бозор учун мулжалланган ва бозор учун мулжалланмаган заёмларга булинади. Бозор учун мулжалланган облигациялар (газна мажбуриятлари) ^имматли ^озлар бозорла-рида эркин сотиб олинади, сотилади ва ^айта сотилади. Бозор учун мулжалланмаган заёмлар ^имматли ^огозлар бозорига чи^арилишига йул ^уйилмайди, яъни, уларнинг эгалари бозор учун мулжалланмаган заёмларни ^айта сота олмайди.

Давлат заёмлари таъминланганлигини бел-гиланишига ^араб кафолатланган ва кафо-латланмаганларга булинади. Кафолатланган заёмлар давлат мулки билан ёки ани^ дарома-лари билан кафолатланади. Кафолатланмаган заёмлар ани^ моддий кафолатга эга булмайди. Бундай заёмларнинг ишончлилиги давлатнинг ишончлилиги билан белгиланади.

Заёмларни кайтариш муддатларига ^араб киска муддатли (кайтариш муддати бир йил-гача), урта муддатли (кайтариш муддати 1 йилдан 5 йилгача) ва узок, муддатли (кайтариш муддати 5 йилдан ю^ори) давлат заёмларига булинади.

Давлат заёмлари даромад тулаш характе-рига ^араб фоизли, ютукли вадисконтли (нол купонли) заёмларга булинади. Фоизли заёмлар буйича даромад ^арз фоизи куринишида белгиланади. Фоизлар заёмларни харакат ^илиш даври давомида бир хил ^илиб урнатилган булиши ёки кредит бозорида бу заёмга булган талаб ва таклифлар асосида урнатиладиган узгариб турувчи фоизлар белгиланиши мум-кин. Фоиз даромадлари йилда бир марта, ярим йилда бир марта ёки хар чоракда бир марта

туланадиган булиши мумкин. Ютукли заёмлар буйича кредиторларга даромад тулаш юту^ тиражларини утказиш йули билан амалга оши-рилади. Бунда даромадни барча кредиторлар олмайди, балки юту^ чи^ан облигациялар эгаларгина олади. Дисконтли давлат заёмлари маълум чегирма билан сотилади, аммо облигация ^иймати ^айтарилганда давлат заёмининг номинал ^иймати кредиторларга ^айтарилади. Дисконтли давлат заёмининг номинал ^иймати билан кредитор томонидан сотиб олган ^иймати уртасидаги фар^ креди-торнинг даромади булиб хисобланади.

Карзлар кайтариш характерига ^араб бир-данига кайтариладиган ва кисм-кисмларга булиб кайтариладиган карзларга булинади. Карзни кисм-кисмларга булиб кайтаришнинг учта варианти булиши мумкин. Биринчи вариант - заём ^иймати бир неча йил давомида унинг турли ^исмларини кайтариш йули билан амалга оширилади. Иккинчи вариант -заём ^иймати доимо усиб бориш йули билан ^айтарилади. Бу тартиб келажакда давлат даромади хар йили ошиб бориши кузда тутил-ган холларда ^улланилади. Учинчи вариантда заём суммаси доимо камайиб бориш йули билан ^айтарилади. Бу тартиб келажакда давлат даромади хар йили камайиб бориши ёки давлат харажатлари купайиб бориши кузда тутилган холларда ^улланилади.

Давлатнинг ^арзларни тулаш буйича мажбу-риятларига ^араб муддатидан аввал кайтариш хукуки билан ва муддатидан аввал кайтариш хукукисиз заёмларга булинади. Карзни муддатидан аввал кайтариш ху^у^и давлатга молиявий бозордаги вазиятни хисобга олиш имко-нини беради.

Бинобарин, давлат кредити молиявий муно-сабатларнинг турли шакллари ва методлари-нинг мажмуасидан иборат булади.

3. Давлат ^арзларининг юзага келиш саба-блари

Бюджет такчиллиги деганда муайян даврда бюджет харажатларининг бюджет даромад-ларидан орти^ булган суммаси тушунилади. Бюджет такчиллигини юза келиш сабаблари булиб: (1) и^тисодиётни ривожлантириш ма^садида давлат бюджети хисобидан капитал ^уйилмалар хажмининг ошиб кетиши; (2) фав^улодда холатлар - урушлар, давомий

оммавий тартибсизликлар, табиий офатлар; (3) мамлакатнинг ялпи ички махсулотини усиш суръатларини пасайиб кетиши, ишлаб чи^аришнинг издан чи^иши; (4) бюджет даро-мадлари базасининг мустахкам эмаслиги; (5) мамлакатнинг ялпи ички махсулотини усиш суръатларига эришмасдан туриб мар-казлашган узо^ муддатли инвестицияларни, ижтимоий-маданий тадбирларни молиялашти-ришни муттасил ошириб бориш; (6) и^тисодий ин^ирозлар ва бош^алар хисобланади.

Карз маблагларини жалб ^илишнинг асо-сий сабабларидан бири булиб давлат бюдже-тида та^чилликнинг мавжудлиги хисобланади. Давлат бюджетининг та^чиллиги хамда унинг усиши мамлакат и^тисодиётини нормал ишла-шига таъсир ^илади. Лекин купгина мамла-катларнинг амалиёти давлат бюджетининг та^чиллигини умуман бартараф этиш зарурати йу^ деган фикрга келиняпти.

Давлат ^арзида икки хавф: давлатнинг банкрот булиши ва ^арз юкини келгуси авлод зим-масига юкланиш хавфи булади. Бунда давлат узининг ^арзини ^айта молиялаштириш йули билан бу холатдан чи^иши мумкин. Бунинг учун давлат янги облигацияларни чи^ариб сотишдан тушган маблагни давлатни эски ^арзларини ^айтариш учун йуналтиради. Бу холатдан чи^ишнинг яна бир йули, у хам булса соли^ юкини ошириш хисобланади. Албатта, хукуматни банкрот булишини тасаввур ^илиш жуда ^ийин, чунки хукумат пул-кредит эмис-сияси ху^у^ига эга ва у эмиссия ^илиш нати-жасида давлат ^арзларини асосий ^исми ва тегишли фоизларни тулаши мумкин. Пулни чоп ^илиш йули билан давлат ^арзларининг асосий суммасини ва уларнинг фоизларини туланиши та^чилликни янада чу^урлашиб кетишига олиб келиши мумкин.

Давлат %арзининг иккинчи хавфи бу давлат ^арзининг купайиб кетиши реал салбий и^тисодий о^ибатларга олиб келади. Бирин-чидан, давлат ^арзлари буйича фоизларни тулаш ахолининг даромадларини номуно-сиблигига олиб келади. Чунки давлатнинг мажбуриятларини купгина ^исми ахолининг бадавлат ^исмига турри келади. Давлатнинг ички ^арзларини ^айтарилиши ахолининг кам таъминланган ^исми «хисобидан» бадавлат ахоли чунтагига тушишига олиб келади

ва шунинг натижасида бадавлат ахоли яна бадавлатро^ булади. Иккинчидан, давлатнинг ички ^арзларини ^айтариш ёки уни камайти-риш воситаси сифатида соли^ ставкаларини оширилиши ишлаб чи^ариш ривожланиши-нинг и^тисодий стимулларини таъсир кучига путур етказилишига, янги таваккалчиликка асосланган корхоналарга, иновацияларга маблаг ^уйишга ^изи^ишни камайишига ва жамиятда ижтимоий кескинликни кучайишига олиб келиши мумкин. Шу йул билан давлатнинг катта ички ^арзларини булиши и^тисодий ривожланишга путур етказиши мумкин. Учин-чидан, чет эл давлатларига ^арзлар буйича фоизларни ёки ^арзнинг асосий суммасини тулаш, мамлакатнинг реал махсулотларини маълум ^исмини чет элга утказиб берилишига олиб келади. Туртинчидан, давлат узининг ^арзини реал и^тисодий юкини келгуси авлод-лар елкасига утказиши мумкин. Бу эса давлатнинг таш^и ^арзини купайиши мамлакатнинг хал^аро обруини пасайтиради ва салбий психологик эффектга сабаб булади.

Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги ва Узбекистон Республикаси Марказий банки хал^аро молия ташкилотларига Узбекистон Республикасининг тузилган шартномаларга мувофи^ хориждан маблаг жалб ^илиши туррисида ахборот таедим этади.

4. Давлатнинг ички ва таш^и ^арзларига хизмат курсатиш

Давлатнинг ^арзлари буйича даромад-ларни тулаш ва уларни ^айтариш давлат бюд-жети харажатларининг асосий моддаларидан бири булиб ^олади. Давлат ^арзлари хажми мамлакат узининг ^арз мажбуриятларини уз ва^тида бажара олмайдиган холатга етганда ^арзларни ^айтариш муддатларини узайтириш ёки заёмлар буйича туланадиган фоизларни ^ис^артиришга давлат мажбур булиб ^олади.

Давлат %арзларини бош%ариш деганда давлат заёмларини ^айтариш, улар буйича даромадлар тулашни ташкил ^илиш, олдин чи^арилган заёмлар учун белгиланган шартлар ва муддатларни узгартириш хамда янги ^арз мажбуриятларини жойлаштириш буйича давлатнинг молиявий тадбирларининг мажмуаси тушунилади. Давлат ^арзларини бош^ариш ^арзларни ^айтариш имкониятларини таъмин-лашдан иборат. Бу жорий ^арзларга хам, мукам-

мал ^арзларга хам бирдай тегишлидир. Жорий ^арзларни ^айтаришни реал манбалар билан таъминлаш керак булади. Мукаммал ^арзлар учун ^айтариш муддатларини шундай белги-лаш керакки, уларни ^айтариш учун тегишли манбалар мавжуд булсин. Давлатнинг ички ^арзлари учун тулов ^обилияти унинг ички манбалари хисобидан таъминланади. Давлат-нинг таш^и ^арзлари буйича тулов ^обилияти биринчи навбатда валюта тушумларига богли^ булади. Бу ^арзларни ^айтариш имконияти -тулов балансининг холати билан ани^ланади. Тулов балансининг ижобий сальдоси давлатнинг тулов имкониятини таъминлайдиган ресурсни характерлайди ва у олтин-валюта захираларини тартибга солиш имкониятини беради.

Карзларга хизмат курсатиш - бу заёмларни ^айтариш, улар буйича фоизларни тулаш ва чи^арилган заёмларнинг ^айтарилиш шартла-рини узгаришга доир давлат тадбирларининг мажмуасидир. Заёмларни ^айтариш бюджет маблаглари хисобидан амалга оширилади. Айрим холларда давлат узининг ^арзларини ^айтаришни янги заёмлар чи^ариш йули билан амалга оширади. Давлат карзига хизмат курсатиш харажатларининг асосий кисми фоизларни тулаш, заёмлар буйича юту^ларни тулашга кетган маблаглар ташкил ^илади. Давлат карзига хизмат курсатишнинг бошка харажатларига давлат ^имматли ^озларини тайёрлаш, жунатиш ва сотиш, юту^ тиражла-рини утказиш, тиражларни йу^ ^илиш хамда айрим бош^а ташкилий харажатлари киради. Айрим мамалакатларнинг давлат бюджети тар-кибида давлат ^арз мажбуриятларини жойлаш-тириш, ^айта молиялаштириш, даромадларни тулаш ва ^арзларни ^айтариш буйича харажат-ларни молиялаштириш учун мамлакатнинг ички карзига хизмат курсатиш фонди ташкил ^илинади. Масалан, Украинада бу фондга давлат корхоналарининг мулкини хусусийлашти-ришдан олинган маблагнинг 50 фоизи кири-тилади.

Давлатнинг таш^и ^арзлари буйича унга хизмат курсатиш коэффициенти ани^ланади. Бу коэффициент таш^и ^арзлар буйича барча туловларнинг суммасини мамлакатнинг товар ва хизматлар экспортидан тушган валютага нисбати шаклида фоизларда ани^ланади. Бу

курсаткич 25 фоизгача булса давлатнинг таш^и карзига хизмат курсатиш даражаси хавфсиз деб ^абул ^илинади.

5. Давлат ^арзларини бошкариш метод-лари

Ю^орида айтилгандек, давлат карз мажбуриятларини бошкариш - бу давлат заёмла-рини ^айтариш, улар буйича даромад тулашни ташкил ^илиш, олдин чи^арилган заёмлар учун белгиланган шартлар ва муддатларни узгартириш хамда янги ^арз мажбуриятларини жойлаштириш буйича давлатнинг молиявий-ташкилий тадбирларининг мажмуасидир. Давлат карз мажбуриятларини бошкаришнинг асосий максадлари давлат ^арзлари хажмини и^тисодий хавфсиз даражада са^лаб туриш, давлат ^арз мажбуриятларига хизмат курсатиш ^ийматини маълум нисбатда са^лаб туриш ва давлат мажбуриятларини тула хажмда ва энг паст ^ийматда бажарилишини таъминлаш-дир.

Давлат карз мажбуриятларини бошкариш методлари булиб: (1) конверсия; (2) консолидация; (3) унификациялаш; (4) регрессив нис-бат буйича облигацияларни алмаштириш; (5) ^айтариш муддатларини кечиктириш; (6) ^айта таркиблаш (реструктуризация) ва (6) бекор ^илиш хисобланади.

Давлат карз мажбуриятларини бошкаришнинг конверсия методи - бу давлат томонидан кредиторларга туланадиган даромад буйича фоиз ставкасини пасайтириш ёки кутариш ор^али заёмлар даромадлилигини узгартиришдир. Бу метод молиявий бозорда вазият узгарган ёки давлатнинг молиявий холати ёмонлашган холларда ^улланилади. Давлатнинг молиявий холати ёмонлашуви натижа-сида давлат облигация шартлари буйича кузда тутилган даромадни тулай олмаслик холатига келганда бу метод ^улланилади.

Давлат карз мажбуриятларини бошкаришнинг консолидация методи - бу давлат заёмларининг муддатини узайтириш ма^садида аввал чи^арилган заём буйича мажбуриятларни янги заёмга утказиб бериш-дир. Бунда, аввал чи^арилган заём облигация-лари янги заём облигацияларига алмаштириш амалга оширилади. Айрим холатларда заём-нинг муддатини ^ис^артириш тартиби хам ^улланилиши мумкин.

Давлат %арз мажбуриятларини бош%аришнинг унификациялаш методи - бу бир ^анча заёмларни бир заёмга бирлашти-ришдир. Бунда, аввал чи^арилган бир ^анча заёмлар облигациялари янги заём облга-цияларига алмаштирилади. Бу эса давлат ^арзларини бош^аришни соддалаштиради. Давлат ^арзларини бош^аришнинг унификациялаш методи алохида ёки давлат ^арзларини бош^аришнинг консолидация методи билан бирга амалга оширилиши мумкин.

Давлат %арз мажбуриятларини бош%аришнинг регрессив нисбат буйича облигацияларни алмаштириш методи - бу давлат ^арзини ^ис^артириш ма^садида аввал чи^арилган заём облигацияларини янги заём облигацияларига алмаштиришдир. Бунда, давлат узининг ^арз буйича мажбуриятлари-дан ^исман бош тортади. Шунинг учун хам бу методни ^уллаш ма^садга мувофи^ эмас деб топилади.

Давлат %арз мажбуриятларини бош%аришнинг %арзларни %айтаришнинг муддатларини кечиктириш методи - бу ^арзларни тулаш муддатини кучиришдир. Бунда, ^арзларни тулаш муддати кучирилган давр учун мажбуриятлар буйича давлат даро-мадтуламайди.

Давлат %арз мажбуриятларини бош%аришнинг %айта таркиблаш (реструктуризация) методи - бу ю^орида курсатилган методлар мажмуасини тула ёки ^исман ^улланилишидир. Жахон амалиётида суверен ^арзларни ^айта таркиблашнинг туртта асосий схемаси мавжуд. Булар: бир ^арз мажбуриятларини бош^аларига алмаштириш (облигацияга облигация схемаси), давлат хусу-сийлаштириш дастури доирасида ^арз мажбуриятларини акцияларга алмаштириш (облигацияга акция схемаси), дисконт билан ^арз мажбуриятларини муддатидан аввал ^айтариб сотиб олиш (%айтариб сотиб олиш схемаси) ва ^арз мажбуриятларининг бир %исмини хисобдан чи%аришдир.

Давлат %арз мажбуриятларини бош%аришнинг мажбуриятларни бекор %илиш методи - бу давлат узининг ^арз мажбуриятларини тула бекор ^илишидир. Давлат ^арз мажбуриятларини бош^аришнинг бу вариан-тини йул ^уйиб булмайдиган вариант деб ^абул

^илинади. Чунки, давлатнинг обруи унинг узини ^арз мажбуриятларини тан олиши ва ^арз мажбуриятларини белгиланган муддатларда тула ^айтаришига богли^ булади. Давлат молия-вий ночор булиши, яъни, банкрот булиши ёки хокимятга янги сиёсий кучлар келиши сабабли давлат узининг ^арзларини бекор ^илишини эълон ^илиши мумкин.

Давлат заёмлари буйича мажбуриятларни ^айтариш ва фоизларни тулаш ёки бюджет маблагларидан, ёки ^айта молиялаштириш, эски заём облигациялари эгалари билан хисоблашиш учун янги заёмлар чи^ариш йули билан амалга оширилади.

Давлат заёмларини конверсиялаш, консо-лидациялаш ва унификациялаш хамда давлат облигацияларини алмаштириш, одатда, фа%ат давлат ички заёмларига нисбатангина %улланилади. Мажбуриятларни ^айтаришни кечиктириш давлатнинг таш^и ^арзларига нис-батан хам ^улланилиши мумкин. Давлатнинг таш^и ^арзларини ^айтарилишини кечиктириш, асосан, кредиторлар билан келишган холда амалга оширилади.

Давлатнинг ^арз мажбуриятларини бош^ариш макрои^тисодий сиёсатнинг эле-ментларидан бири булиб хисобланади. Карздан самарали фойдаланиш и^тисодий усишнинг кучли фактори булиши мумкин. Мамлакатнинг хал^аро капитал бозорида бар^арор холати, ^арз мажбуриятларини уз ва^тида бажарилиши уни хал^аро обруини мустахкамлашга имконият яратади ва янада фойдалиро^ шартлар билан ^ушимча инвестицияни куплаб о^иб келишини таъминлайди. Бундан таш^ари, мамлакатнинг миллий валютасига булган ишончни оширади ва таш^и савдо ало^аларини мустахкамлайди. Бош^а томондан, таш^и ^арзлар буйича ин^ироз и^тисод учунгина жиддий салбий фактор булиб ^олмасдан, балки у сиёсий ахамияти хам булиши мумкин. Давлат бюдже-тидан ^арзлар буйича хаддан таш^ари ю^ори туловлар давлатнинг ижтимоий, и^тисодий, мудофаа ва бош^а дастурларини молиялашти-ришдан маблагларни бош^а томонга буради.

Давлатнинг таш^и ^арзларини бош^аришнинг мацсади булиб: (1) и^тисодий; (2) сиёсий; (3) ижтимоий ва (4) миллий хавф-сизликни таъминлаш хисобланади. И%тисодий ма%сад булиб жалб ^илинадиган таш^и заём-

ларнинг ^ийматини минималлаштириш, уларни ^айта молиялаштириш ёки ^арзларни ^айта расмийлаштириш, таш^и ^арзларга хизмат курсатиш буйича умумий харажатларни камай-тириш ва жалб ^илинадиган ресурслардан фойдаланишнинг самаралийлигини ошириш хисобланади. Сиёсий максад булиб мамлакат-даги сиёсий тизимнинг бар^арор ишлаб тури-шини таъминлашдир. Ижтимоий максад булиб ижтимоий дастурларни уз ва^тида маблар билан таъминлаш ва ижтимоий бар^арорликни таъминлашдир. Миллий хавфсизликни таъминлаш булиб таш^и ^арзнинг орти^ча ю^ори юки, ^арзлар буйича туловларни уз ва^тида амалга оширилмаслик миллий и^тисодиётнинг ишлаб туришида жиддий ^ийинчиларга олиб келиши, муста^ил и^тисодий сиёсат юритиш имкония-тига путур етказилиши ва натижада мамлакат-нинг и^тисодий хавфсизлигига жуда жиддий равишда таъсир ^илувчи омил булишлиги хав-фини олдини олишдир.

Давлат ^арзини бош^аришнинг даврийлиги уч боскични, яъни, жалб ^илиш, жойлаштириш ва ^айтариш бос^ичларини уз ичига олади. Давлат ^арзларини бош^аришнинг турридан-турри давлат бош^арувига асосланган булиши хамда давлат кафолатларини бериш ва хусусий фирмалар томонидан кафолатланмаган кре-дитларни жалб ^илишнинг меъёрий-маъмурий тартибга солиш каби билвосита методларга асосланган булиши мумкин. Жалб килинган карзларни турридан-турри бош^аришни бюджет жараёни контекстида амалга оширилиши жорий бюджет йилига давлат томонидан мабларларни жалб ^илиш ва давлат кафолат-ларининг энг ю^ори хажмини белгилаш йули билан амалга оширилади.Давлат карзларининг жойлаштирилишини бошкариш карзларни бошкариш тизимида энг мухим актив элемент сифатида тавсифланади.

Жалб килинадиган ресурсларни ишлатиш-нинг усулларини молиявий жойлаштириш, бюджетда фойдаланиш ва аралаш (бюджет-молиявий) жойлаштиришларга ажратиш мумкин. Таш^и манбалардан инвестиция дастур-ларини ва и^тисодиётни ривожлантиришни молиялаштирилиши жалб килинган ресурсларни молиявий жойлаштириш усули деб ата-лади. Таш^и ^арзлардан бундай фойдаланиш жалб килинган ресурсларни ишлатишнинг энг

прогрессив усули хисобланади. Бунда энг сама-рали ра^обатбардош инвестиция дастурла-рини танлаб олиб, шу дастурларга таш^аридан жалб килинган ресурсларни йуналтирилиши олинган ресурсларни ^айтарилишини таъмин-лайди. Хориждан жалб килинган ресурслар жорий бюджет харажатларини, шу жумладан, таш^и ^арзга хизмат курсатишни молиялашти-ришга йуналтирилиши жалб килинган ресурслардан бюджетда фойдаланиш усули деб ата-лади. Бу усул хал^аро ресурслар бозоридан жалб килинган ресурслардан фойдаланишнинг амалдаги усулларидан энг кам самарали усули хисобланади. Четдан жалб килинган ресурслар жорий бюджет эхтиёжларига хамда и^тисодиётни умуман ривожлантиришга фойдаланиш жалб килинган ресурслардан фойдаланишнинг аралаш усули деб аталади.

Давлат карзларини кайтариш учта асосий манбалардан, яъни, бюджет хисобидан, олтин-валюта захираси ва мол-мулк хисобидан ва янгидан маблар жалб ^илиш хисобидан амалга оширилади. Давлат карзларини бошкариш доирасида давлат ^арзи хисоби буйича иккита китоб юритилади. Давлатнинг таш^и ^арзлари буйича давлатнинг таш^и ^арзлари китоби ва давлатнинг ички ^арзлари буйича давлатнинг ички ^арзлар китоби олиб борилади.

Давлат кредитларини бошкариш жараё-нида: (1) ^арз олувчи учун ^арз ^ийматини минималлаштириш; (2) бозорни давлатнинг заёмлар буйича мажбуриятлари билан тулиб кетишига ва курснинг кескин узгариб кетишига йул ^уймаслик; (3) жалб килинган мабларлардан самарали фойдаланиш ва ажратилган кредит-лардан ма^садли фойдаланиши устидан назо-рат; (4) кредитларни уз ва^тида ^айтарилишини таъминлаш; (5) молиявий сиёсат билан белги-ланган тадбирларни имкон борича ечиш маса-лаларихал килинади.

6. Давлатнинг ^арзларга доир кафолат-лари

ва уларни ижро этиш

Карз олувчи узи тузган шартномалардан келиб чи^адиган мажбуриятларни бажариши, хориждан маблар жалб ^илиш туррисида тузил-ган шартномалар хамда улар юзасидан опера-циялар хасида Узбекистон Республикаси Мар-казий банкига, кафолатланган ^арзлар буйича эса Узбекистон Республикаси Молия вазирли-

г давлат бюджети баи газначиликтизими / ■ 51 ]

государственный бджет и казначейская система У

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

гига хам хисоботлар таедим этиши хамда хар бир алохида таш^и ^арз буйича ^арзнинг тули^ туланганлиги туррисида Узбекистон Республи-каси Марказий банкига хабар бериши шарт хисобланади. Карз олувчи - бу хориждан маблаг жалб ^илган ёхуд хориждан маблаг жалб ^илиш ниятини хужжат билан тасди^лаган Узбекистон Республикаси номидан иш курувчи Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ёки рези-дентдир.

Узбекистон Республикасининг 1996 йил 29 августдаги «Хориждан маблаг жалб ^илиш туррисида»ги ^онунига мувофи^ ^арз олувчи резидент хориждан маблаг жалб ^илиш туррисидаги шартномага биноан уз тулов мажбуриятларини бажармаган та^дирда унинг ^арзини тулаш хасида олинган мажбу-рият Узбекистон Республикасининг кафолати хисобланади. Кафолатларни бериш тартибини Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси белгилайди. Узбекистон Республикаси номидан кафолатни Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ёки у вакил ^илган бош^а орган ^арз олувчи билан тузилган шартнома

шартлари асосида беради. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси узи берган кафо-латлар билан богли^ туловларни амалга ошир-гач, ана шу туловлар суммаси хамда у билан богли^ харажатларни ^арз олувчидан сузсиз ундириб олиш ху^у^ига эга. Карз олувчи кафил олдидаги уз шартнома мажбуриятларини бажармаса, у кафил билан келишмасдан фой-дани та^симлашга хамда бош^а ^арзлар буйича туловларни амалга оширишга ха^ли эмас.

Давлатнинг таш^и ^арзи буйича ^арз маж-буриятлари юзасидан туловларни бажариш учун кафолат фонди тузилади. Кафолат фон-дини ташкил этиш ва унинг маблагларидан фойдаланиш тартиби Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан бел-гиланади. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг узи кафолатлаган таш^и ^арз буйича мажбуриятлари билан богли^ барча туловлар кафолат фонди маблаглари хисобидан амалга оширилади. Кафолат фон-дининг маблаглари етишмаган таедирда, етиш-маётган сумма давлат бюджети хисобидан тулдирилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг 1996 йил 29 августдаги «Хориждан маблаг жалб ^илиш туррисида»ги ^онуни.

2. Узбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрдаги «Бюджет тизими туррисида»ги ^онуни.

3. Узбекистон Республикасининг 2004 йил 26 августдаги «Давлат бюджетининг газна ижроси туррисида»ги ^онуни.

4. Давлат бюджети газна ижроси буйича функцияларнинг чегараланиши туррисидаги низом (Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2007 йил 30 августдаги 119-сонли буйруги билан тасди^ланган).

5. Акперов И.Г., Коноплева И.А., Головач С.П. Казначейская система исполнения бюджета в Российской федерации. Учеб. пособие. —М.: Финансы и статистика, 2002.

6. Косимова Г. Давлат бюджети ижросининг газначилик тизими. У^ув ^улланма. —Т.:Iqtisod-moliya, 2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.