CC BY
17ГТАХР 18.41.85
ЦАЗ1РГ1 ЗАМАНГЫ ЦАЗАЦ ЭСТРАДАСЫНЬЩ ФОЛЬКЛОРЛЬЩ СИПАТЫ
А.С. Арынтаева Т. ЖYргенов атындагы Казак ¥лттык Энер Академиясынын «Эстрадалык вокал» мамандыгынын 2 курс магистранты email: alia.aryntaeva@icloud.com
Макалада каз1рп казак эстрадасындагы фольклордын колданылу сипаты сараланып, эстрада внерi жэне отбасылык гурыптык фольклор Yлгiлерi, композиторлык шыгармашылыктагы жэне концерттiк внделудегi фольклордын интерпретациялану денгейi кврсетiледi. Сонымен катар, балалар фольклоры мен Yйлену гурпына катысты айтылатын эндердiн эстрадагы лайыкталып внделу кубылыстарынын взектi мэселелерi кврсетшп, колданылу ерекшелiктерi аныкталады. Эстрадага арнап эн жазатын композиторлар шыгармашылыгындагы фольклорды пайдаланудын ерекшелiктерi,взектi мэселелерi каралады. ТYрлi элеуметтiк топтар арасындагы, эстрада эншшер1, фольклор зерттеушiлерi, эдет-салт Yстiнде орындалатын эндер мен концерттiк багдарламага сай внделулер арасында экспримент жYргiзу аркылы тындаушы, орындаушы, композиторлардын фольклорды кабылдау, пайдалану ерекшелiгi, сезiну, тYсiну денгей аныкталады. Салт-дэстYP Yстiнде орындалатын фольклорлык шыгармалардын квне замангы мэн-магынасы квмесшленгешмен, халык танымымен , ырым-салтымен тыгыз байланыстагы магынасымен тYсiнiледi. Эстрада внершщ пайда болуындагы фольклордын мэш кврсетiле отырып, казiргi замангы эстраданьщ фольклорды интерпрецациялаудагы взiндiк ерекшелiктерi айкындалады.
Туйт свздер: фольклор, эстрада, интерпретация, синтез, синкретттк, композитор, улттыц
колорит
Kipicne
Квп ултты ^азакстаннын кез келген внер тYрi, сонын швде эстрада внер1 де каз1рг1 кезенде кайта жангырып, тYрлену Yстiнде. Каирп жаhандану кезенiндегi эр тYрлi халыктардын мэдениет тогысып жаткан туста, улттык внер тYрлерiнiн сырткы ыкпалды кабылдауы болса, екiншi жагынан байыргы таза,табиги калпын сактауга умтылысы байкалады. Батыстык мэдениеттщ ыкпалын казак улттык музыкасы эр тYрлi тургыдан кабылдауда. Бул жагдайды былайша сипаттауга болады. 1) кейбiр жанр тYрлерi мYлде жогалып, онын кейбiр белгiлерi гана сакталган; 2) тYрлi внер тYрлерi, жанрлар взара юр^у, ауысу процесiн вткеруде; 3) кей жагдайда бар дэстYP жасанды турде сакталуда; 4) стильдiк жагынан квшурлшктщ пайда болуы; 5) улттык музыкалык стильдердiн консалидациясы; 6) музыкалык стильдщ взiнiн эу баста пайда болып, дамыган бастауына кайта оралу кубылысынын байкалуы; 7) музыкага батыстык элементтердi керi магынада терiстеу мен эжуалау мазмунынын енуi;
Фольклор мен внердщ аракатынасы жвнiндегi мэселе музыкатану гылымында галымдардын назарын квптен аударткан кYPделi мэселе. Фольклорлык шыгарма вз шшде тутас фольклорлык мэтiн болып табылады. Алайда, ауызша мэтiн, музыка (эуен, аспаптык дыбыс) мэтiнi - онын компоненп^ болып саналады [1; 320]. Бул тарапта вткен гасырдын басынан бастап, эртYрлi денгейде бiркатар зерттеулер жYргiзiлдi. ¥лттык музыкатану гылымы калыптасканга дейiнгi казактын музыкасын фольклордан ажыратпай бiрге жинаган орыстын Г.Потанин, А.И.Левшин, Н.И.Гродеков, М.Готовицкий т.б. сиякты саяхатшы-ориенталистершен бастап, арнайы зерттеген галымдар енбектерi бiршама.
Алайда гасырдан астам уакыт бойы свз болганмен, бул мэселе твщрепнде элi де шешше коймаган тYЙткiлдер баршылык.
Бул взект мэселенi айкындауда казак музыкатану гылымы орыс музыкатану гылымынын жетiстiктерiн ой-казык етедi. Мэселен, зерттеушi Н. Жоссан алгаш рет «жанрлык-типологиялык комплекс» тYсiнiгiн колдануды усынып, композитордын фольклорды колдану YPДiсiн былайша сипаттайды. «Жана фольклорлык жанрдын тууы (воссоздание), фольклорлык жанрдын взiне тэн ерекшекшелiгiн сактау); жанрлык синтез (бiр шыгарманын аясында эртYрлi жанрлардын стильдiк ерекшелiктерiн бiрiктiру), жанрлык салыстыру (бiр шыгарманын аясында эр тYрлi жанрларды салыстыру), жанрлык жангырту^р жанрлык шыгарма мэтiнiн баска шыгармада колдану), жанрлык деформация (фольклорлык жанр мен онын авторлык трактовкасынын арасындагы саналы тYPдегi «сэйкесаздш), фольклорлык жэне фольклорлык емес жанрлардын синтез^ (фольклорлык кайнар квздер мен казiргi замангы музыкалык техниканын синтезi) [2; 28].
Ал А.Руднева птршше, музыка мамандарын фольклордьщ барлык аспект^ емес, оныц енерге катысты, эсiресе эстетикалык сипаты, керкемдш жагы кызыктырады [3; 224].
Музыкатану гылымында «композиторлык фольклоризм» угымын алгаш рет И. Земцовский (4; 176) колданганымен, оган накты аныктама бермейдь Оныц пiкiрiнше, кайта интонациялауда (переинтонирование) тутас сапалы колданыстагы музыкалык жацгырту актысында ескшщ белгiлi бiр элементтерi колданылады. М. Тараканов музыкадагы фольклоризм жайында «любое художественное освоение музыкального фольклора (либо его элементов), предполагающее его переосмысление и видоизменение прежних исконно-традиционных форм его бытования, вплоть до разрыва с ними» -дейдi [5; 285].
Кеп рэшмдер тусындагы сез де саз да жогалгандыгын айтатын туста кептеген галымдардыц пiкiрлерi бiр арнага тогысады. Бул эсiресе, гурыптык-салттык эндердщ интерпретациясы туралы ой-пiкiрлерге катысты. Мысалы, карель зерттеушю У.С.Конкка сыцсу эндершщ кене замандардагы кYЙеуге тиюден корку, немесе ^йеуге кетудi елiммен тецеспруден кешнп магынасы женiнде «свадебные причитания выражали переживания невесты при расставании с семьей и домом,с беззаботной жизнью и юностью или, точнее, причитания заставляли невесту глубоко осознать и пережить эту разлуку, разлуку навеки» - дейдi [6; 276].
Орталык Азия мен Казакстанныц гурыптык музыкасын зерттеген С.Абдуллаев: «На протяжении длительного периода времени ... регламентации у народов Центральной Азии приобрели устоявшуюся структуру, но в разных регионах имеются черты сходства с элементами локальности» [7; 336]. Ол той алды/ кудалык, жэне той Yстi мен тойдан кейiнгi салт-дэстYрлердi карастырады.
¥лттык музыкатану гылымындагы музыка мен фольклордыц карым-катынасын карастырган галымдар катарында салттык фольклормен музыканыц кене функциясын терец карастырган Б.Ж.Кокумбаеваныц ецбеп елеулi [8].
Белгiлi музыка зерттеушю С.Еламанова гурыптык эндердiц табигаты жешнде: «Рассмотрение обрядовых песен целесообразно лишь в этнографическом контексте обряда, поскольку их музыкальные особенности, смысл и значение определяются функцией в обрядовом действии» [9; 408] - деп тужырымдайды. Ягни гурыптык эндердщ табигатын тану Yшiн халык емiрiндегi эдет-салттардыц сырын бiлу керектiгi жайлы бiркатар галымдардыц пiкiрлерi езара ортактасады.
Г.Ж. Мусагулова дэстYрлi музыка енершщ ауызша таралуындагы эндiк-поэтикалык енердiц типтерш талдай келе былайша ой корытады. «Среди них обрядовые плачи похоронного и свадебного циклов - жоктау айту, жылау, дауыс салу, еспрту, кецiл айту, керiсу, коштасу, танысу, сыцсу, аужар, беташар и другие их разновидности; напевы заклинитальной магии - бэдш и ^лэпсан; разновидности колыбельных песен - эли-элди, бала уату, бала жубату, бесш жыры. Разнообразные виды говорение и декламации - бата беру, алгыс-благославление, бытовое сказительство и фольклор для детей (развлекательные и познаветельныеигровые жанры, считалки, дразнильки и прибаутки в форме напевных стишков ( такпак), ритуальные напевы баксы, сарын, толгау, желдiрме, терме, тексты акынских состязаний и многие другие имели своей первоосновой речитацию» [10; 156].
Зерттеушi ЗДасымова: Алтынсариннен бастап, бYкiл казак галымдарыныц жэне ецбектерш талдай отырып, Yйлену гурпыныц жалпы тYркiлiк курылымын 5 кезецге беледь 1) Той алды; 2) кудалык; 3) аралык; 4) той Yстi; 5) тойдан кейiнгi кезец. Осы эрбiр этаптагы сез бен саздыц функциясы жан-жакты талданып, оныц бастапкы жэне кейiнгi магыналары ашылган [11; 238]. Келiн тYсiру салтындагы речитативтi-декламациялык сипаттагы беташарда сакталган фольклорлык сипат жайында Б.Турмагамбетова: «Беташар Yлгiлерi 7-8 буындыдык жыр Yлгiсiнде сакталган. Сонымен катар ыргагы бiркелкi, агынды екпiнмен айтылатын бул эндер, кебшесе, эолийлiк, дорийлiк болумен катар , тойдыц жаркын, салтанатты мажорлык багыттагы миксолидийлiк лады бояуымен де бершедЬ» [12; 320]. Зергтеушi беташарга аймактагы жыршы -жыраулыктыц эсерi басымдыгын айтса, ^асымова кэсiби музыкант пен акынныц немесе тойга катынасты талантты бiреудiц салтты жацгыртуын сез етедi. Сондай-ак кецестiк кезецдегi езгерiсi мен отандык поп мэдениегтiц Монголия казактарыныц музыкасына эсерi женiнде де ой тужырымдайды. Жар-жар, беташардыц жаца Yлгiлерiнiц магыналык жагынан, орындаушылык тэсiлi жагынан жэне гурыптагы орны жагынан езгерiске ушырап отыргандыгын айтады.
Kазiргi кезецде фольклордыц бай материалдарынан Yйрену аркылы танымалдыкка ие болган «А-Студио», «¥лытау» тобы мен Ж.Серкебаева сиякты элемдiк аукымдагы жеке орындаушыныц репертуарындагы фольклорды пайдалану ерекшелiгi жайлы Г.Мусагулованыц [13; 232] макаласында арнайы сез болган. Ягни, бул казiргi фольклормен музыка байланысы сан тYрлi тургыдан тексерудi кажет ететiн кYрделi мэселе екендiгiн керсетедь Ец алдымен, композитордыц фольклорга катысы мацызды мэселе. Себебi, эншi кеп жагдайда дайын енiмдi тутынушы ре^нде гана керiнедi.
Талантты композиторлар фольклордыц непзп магынасын, бай корын мецгеру аркылы взшщ де шыгармашылыгын байытып, энiнiц квркемдiгiн арттыра алады, 1950-1980 жылдары казак эстрадасыныц квкжиегiне Б.Байкадамов, Э.Еспаев, Ш.Калдаяков, Н.Тшендиев, Е.Хасангалиев, Э.Бейсеуов, Т.Базарбаев, С.Бэйтереков, К.Дуйсекеев т.б. сазгерлер квтерiлiп, шыгармалары ел арасына кeцiнeн таралды. Олардыц шыгармаларында халыктык эуен мен эстраданыц жаца ыргагы Yйлeсiп жатты.
Казiрri казак эстрадасында отбасылык фольклор тYрлeрiн интерпретациялау YPДiсi байкалады. Оныц сэттi де, сэтшз тустары да бар. Ец алдымен, музыкант я болмаса жеке орындаушы тандалынып алынган фольклорлык Yлгiнiц взiнiц квне жэне кeйiнгi семантикасын жeтiк бiлуi тиiс. Сонда гана оны вз максатына пайдалану сэтп шы^па^. Балалар фольклорын жан-жакты зерттеген галым К.Матыжановтыц тужырымынша: «Элем халыктарыныц бeсiк жырлары аткаратын функциясы, мазмун байлыгы, iшкi курылымы жагынан тутастай Караганда жeлiлeс, Yндeс шыгып отырады. Бeсiк жырыныц тYп-твркiнiнiц тым квнелт, оныц алгаш^ы нeгiзiнiц свз емес, саз (музыка) болгандыгы, басты аткаратын кызмет - баланы тыныштандыру, оныц жан-жYЙeсi мен санасына алгаш^ы эстетикалык нэр сiцiрiп, тэрбие беру. Бул сипаттар, свз жок, казак бесш жырларыныц табигатына да тэн» [14; 402]. Жыр курылысында «элди-элди» немесе «жылама, бвпем, жылама» тэрiздi кайырмалар кайталанып, жырдыц нeгiзгi мазмуны баланы уйыщтатуга, тыныштандыруга, оныц жаркын болашагына ак тiлeк бiлдiругe курылады. Бул жырларда казак халкыныц дэстYрлi бала тэрбиелеу юшщ, халык турмысыныц, уFым-тYсiнiгiнiц, арман-максатыныц кврiнiстeрi мол. Казактар бесш жырын «элди» деп те атайды. Элдилеу - тербету немесе баланы алдына алып, бiркалыпты ырFау деген уFымды бeрeдi. «Элди-элди» орыстардаFы «баю-бай», взбектердеп «алла-алла», татарлардаFы «элли-бэлли» сиякты казак бeсiк жырындаFы туракты кайырма. БалаFа деген махаббат, еркелету, айналып-толFану - бeсiк жырыныц нeгiзгi взеп. Бeсiк жырыныц нeгiзгi кызмeтi - баланы тыныштандырып, уйыктату жэне ол бесшке жататын уакытта айтылады. Бiзгe жеткен «Эй,эй, бвпем» атты халык эшнде осы сипаттаFы эн.
Ягни, бeсiк жыры - баланы тыныштандыру Yшiн , уйыктату Yшiн айтылады. Бала уйкына кеткенде эн токтатылады. Эннiц практикалык утилитарлык кызмeтi квздеген максатка жeтуi -баланыц уйкына кeтуi. Айтушыныц аса мeйiрiмдi Yнмeн eмiрeнiп, жылы, жайлы интонациямен , вте баяу, баланы жайландыратын монотонды Yннiц эсeрiмeн балаFа эсер ету аркылы бeсiк жырыныц эстетикалык, рухани функциясы пайда боFан. Фольклорлык шынармада квркeмдiк те практикалык кажeттiлiк те бiртутастыкта, яFни функциясы бвлiнбeйтiн бiрлiктe болады. Бeсiк жырыныц квркeмдiк эдютерк баяу, сабырлы, жаFымды жайлы y^ шаFын диапозон, кайталанатын кыска кайырымдардыц интонациялык-ырFактык бiрыцFайлыFы, эннiц практикалык максатымен бiрiгiп, оныц эстетикалык кундылыFын да танытады. Бeсiк жырыныц эстетикалык бiтiмi оны коFамныц мэдеи жeтiстiгiнe айналдырады. Ол балаларFа арналFан музыкалык басылымдарда басылып, концeрттiк эстрадаларда айтылып, цитата ретшде баска музыкалык жанрларда колданылуы мYмкiн.
Ал халыктыц Fасырлар боЙFы турмысына, санасына сiцiстi болFан зацдылыктар бYгiнгi эстрадада калай кврiнiс табатындынын талдап кврeйiк. Бул такырыпта кецеспк кезенде де бiркатар эндер жазылып, халык арасына кец тарады. Солардыц бiрi - Е.ХасанFалиeвтiц «Keлшi, келш^ балашым» энi. Ал казiргi кезенде халык арасында кец танымал болFан Жазира Байырбекова орындайтын «Элди-элди, элди-ау» энiндe ( свзi мен музыкасын жазFан Бота Бейсенова ) «Элди-элди» свзi мэтiннiц басым квпшшгш курайды.
(Энi мен свзi Бота Бейсенованш) Элди элди балашым,
Элди, элди, элди-ау! Элдилeйдi анашыц.
Элди, элди, элди-ау! Бестце жата той,
Элди, элди, элди-ау! Тэтп уйкына бата Fой.
Бул «Бeсiк жырында» балалар фольклорына тэн кайталаудыц мэнш композитор орынды пайдаланFан. Жэне бесш жырыныц мазмунына тэн, айналып-толFанумeн коса оныц болашаFына тiлeк тiлeу де камтылFан. Эндi орындайтын эншiнiц музыкалык аспаппен CYЙeмeлдeнуiндe де осы салттыц нeгiзгi мэнi сакталFан. Акырын, баяу еппен CYЙeмeлдeнгeн «Бeсiк жырын» орындаудаFы Ж.Байырбекованыц дауыс интонациясына ерекше мэн бершген. Эу бастаFы жоFары екшн бiртiндeп баяулап, ец соцындаFы эншшщ свздiц взiн токтатып, эннiц эуенш Fана ыцылдап айтуы да орынды колданыстар деуге болады.
Ал Каракат Эбдiлдинаныц орындауындаFы «Бeсiк жырын» халыктык танымдарды интерпретациялаудыц баскаша формасы ретвде карауFа болады. Ец алдымен эн мэтшнде тек бeсiк жырыныц Fана емес, тусау кесу жырыныц да тiлeктeрi араласып кeлeдi. Нeгiзгi салт бойынша, ол сэбилiк салт жырларыныц ею тYрлi маFынасын бiлдiрeдi. Мэтандеп бiрнeшe рет кайталанатын «Ерте,
ерте, ертеде» - дейтш ^ркестердщ кайталануы баланы уйыктатуга емес, алдандыруга, уатуга арналган семантиканы танытады. Каракаттыц орындауындагы бул энде тек мэтiндiк мазмун гана емес музыкалык тургыдан да бiрнеше внердщ синтезi кврiнедi. Рояль, гитара, домбыра секiлдi аспаптардыц CYЙемелiмен айтылатын бул эннщ мазмуны бесш жырынан гврi отбасылык фольклордагы «тынышсызданган баланы алдандырып, сергiтiп, квцшн баска жакка аударатын, орындалуы бесiктен тыс, квп жагдайда ойын тYрiнде келетш, «уату-алдаркату» жырларына келедi. Сэбилiк гурып жырлары мiндеттi тYрде элдекандай хальщтьщ ырыммен кабаттасып келетiн болса, уату-алдаркату жырларына ол шарт емес
Ал Мейрамбек Бесбаевтыц орындауындагы «Бесiк жыры» 11 буынды кара влец мен 7-8 буынды жыр Yлгiсiн араластыру Yлгiсiнде жазылган, Тэй тэй басып бвпешiм жYргенiц кандай Квз куаныш квкешiм ^лгенщ балдай Аспандагы ай ^цщАлланыц тисi Аскартаудай айбынды боламын дейсщ Элди элди ак бвпем Сендей сэби жок квкем Анам Экем дейсщ бе Тшц тэтп екен Элди элди ак еркем Бой жетерсщ сен ертец Мактанышы елiмнiц взщ бол еркем.
Эн мэтшдш тургыдан да функциялык тургыдан да дэстYрлi фольклорлык тYсiнiктен ауыткып, балага тiлек тiлеу, мейiрiм бiлдiру магынсы гана сактаган. Балаларга арналган тэрбиелш-таглымдык максаттагы эн ретiнде багалауга болады. Эннщ кайта жацгыруыныц утымды тусы оны CYЙемелдеудегi Yлттык аспатар (домбыра, кобыз, сылдырмак, тайтуяк т.б.) синтезшщ эсем YЙлесiмi болып табылады.
Ка^рп эстрада эншшершщ квпшiлiгi халыктык дэстYрлердi насихаттаушы ретiнде кврiнiп жYр. Муныц басты себебi , тэуелшздш алгалы казак халкы сэбидщ дуниеге келгенiнен бастап, оныц вмiрiнiц барлык кезещндеп атаулы кезендердi атап втудi Yрдiске айналдыруда. Композиторлар мен эстрада эншiлерi де осы YPдiстi дамытып, квпшiлiк алдында салт влецдерш орындауды жацгыртуда. Сэбидщ Тусаукесу жыры - казак халкы арасында кец тараган этнографиялык астары мол салт влецдершщ бiрi. влецнщ аты да халыктыц тусау кесу ырымына байланысты койылган. Ырымныц негiзi аягынан каз турып, жYре бастаган сэбидщ кадамын байлап турган тылсым кYш бар, соны киып жiберсе, бала жYгiрiп кетедi деген квне магиялык угымнан туган. Буган уксас тYсiнiктi элем халыктары тарихыныц барлыгында болгандыгы белгiлi, ал, Орта Азия халыктарыныц квпшiлiгiнде бертшге дейiн сакталган. Бул ырымныц жYзеге асуы казак пен кыргыз халкында бiрдей. Ол Yшiн аягынан каз турып жYрген баланыц аягын ала жшпен майлы ток iшектi араластырып (кейде швп араластырады) тусайды да, тусауды аягы жецiл, ширак жYрiстi адамга кестiредi. Бул салт влецдерш кайта жацгыртуда да композитор Бота Бейсенваныц колтацбасы айкын. Себебi, композитор халыктык наным-сенiмдердi жетiк бiлетiн, оны музыкада жацаша жацгыртуда фольклордыц бастапкы мэнiн сактауга тырысатын вндеушi екеш кврiнедi. Эйткенi жогарыда талдаган бесш жырындагыдай «Тусау кесу» жырында да баланыц жас ерекшелт, ырым мен сешмнщ шарттары сакталуы мацызды. влец мэтiндерi де ендi-ендi кадамын баскан сэбидiц жYрiс ыргагына багындырылады. Жаца вмiрге кадам баскан сэбидi канаттандыру, желпiндiру, алга умтылдыру максатын квздейтш жырдыц свзiмен энi YЙлесiмдi болуы шарт. Жанболат пен Жазира орындайтын «Тусау кесу» жырында да осы шарттылык сакталган.
Каирп замангы эстрада внершщ бiр саласы той бизнес болганы жасырын емес. Эрине, адам баласыныц куаныш-кызыгын той-тойлап баскалармен бвлюш той жасауы ежелден бергi жаксы дэстYр. «Тойдыц взi, тутастай алганда, ойын-сауыктык тургыдагы квцiлашар шара гана емес, ол -гасырлар бойына сандаган урпак санасыныц сарасынан вткен тарихи мэдени кундылык. Эсiресе адам баласыныц ержетш, вз алдына шацырак квтерiп, отау тiгуiнiц жалпы когамдык, халыктык мэнi бар. Сондыктан да казiрri YЙлену тойларында да ежелп дэстYрлi эдет-гурыптардыц онды дэстYрiн кайта жацгырту кец кек алуда. Кецеспк кезец эстрадасында «Дос-Мукасанныц» орындауындагы «Той жыры» свзi мен сазы келюкен шынайы шыгарма ретiнде кец танымалдыкка ие болды. Казiр ондай децгейдеп тойдыц жалпы сипатын танытатын эн жоктыц касы.
Казак вмiрiне жаца дэуiрде кайта жацгырган «Кыз узату» салтына катысты айтылатын эндер
ете кеп. Алайда оныц барлыгы бiрдей эн енершщ талаптарынан шыга бередi деуге болмайды. Мысалы сыцсу эндершщ бастапкы функциялык релi кемескiленгенiмен, айтарлыктай езгерген жок. Негiзiнен Той Yстiнде айтылады. (Эрине концерттiк багдарламада айтылатыны бар). Эннiц кейiпкерлерi езгердi. Бурын кыздыц езi айтуы мiндет болса, казiргi айтушы эстрадалык эншi. Эрине, тойдыц етюзшу барысында уксастыктар болганымен, бYкiл атрибуттары мен семантикасы езерд^ Ягни, бул дэстYрлi салт елещнщ вариациясы гана емiр CYPуi мен бершувде езгешелiк бар. Мысалы, казiргi сыцсу эндерi жеке орындаушыны аспаптык музыканыц CYЙемелдеуiмен, жаца технолгоиялык жетелеумен (минусовкамен) орындалып, фольклордыц «жасанды» сипаттагы тYрленуi керiнiс табады. Демек, казiр YЙлену салтыныц бiр саласы болып табылатын кыз узату салтыныц тутас жYЙесi езгерiп, оныц сырткы формасы гана (белгiлi бiр рэсiмдердiц кезектесш аткарылуы), функционалдык кызметi ( кыздыц баска отбасына ауысуы, ез уясын тастауы) кейбiр рэсiмдердiц элементтерi гана сакталды.
Демек, казiргi жаhандану кезещнде фольклордыц алгашкы бастапкы магынасы кемескшенгешмен, жацаша интерпрециялану Yстiнде. Эсiресе казiргi эстрада да бYгiнгi емiр шындыгымен байланысты фольклорлык жанрлар гана кызметш жалгастыруда. Отбасылык салт елецдерiмен катар дши культпен байланысты музыкалык дэстур кайта жацгыру Yстiнде. Бул халыктыц мусылмандык устанымныц артуына байланысты. Мысалы: М.ЖYнiсованыц орындауындагы «Сенемш, Алла барына», Меруерт ТYсiпбаеваныц «Жаратушы бiр Алла», Роза Элкожаныц «Хак дiнiм» т.б. эндерш айтуга болады.
Эксперимент. ^а^рп эстрада енерiндегi фольклордыц кызметiн айкындау максатында Алматы каласында арнайы дайындалган сауалнама аркылы жастар, жасы Yлкен кiсiлер мен маман фольклортанушылар, эстрада эншiлерi мен композиторлар жэне маман емес адамдар арасында эксперимент жYргiзiлдi.
Информанттардыц жалпы саны - 50, олардыц жартысына жуыгы фольклорлык эндердщ халыктык сарынын бала жасынан кулагына сiцiрген.
Информанттардыц жас мелшерi - 16 жас пен 70 жас аралыгы.
Эксперимент жYргiзiлген уакыт: 2017-2018 жылдар аралыгы.
Эксперимент материалдары - Фольклорлык сипаттагы эстрадалык эндер.
Эксперимент мандаты - казiргi эстрада енерiндегi фольклордыц магынасы мен кызметiн ажырату аркылы жаца замангы эстрада енершщ улттык сипатын айкындау. Сол аркылы тэуелаздш тусындагы казак фольклорыныц енерде, соныц iшiнде эстрада енерiнде кайта жацгыруыныц сипаттарына кецiл белу, жаhандану процесiндегi тYрлi енер тогысында эстрада жанрыныц халыктык дэстYрлердi ецдеу аркылы езшдш бояуын байытып, жаца арнага бет буру багыттарын саралау.
Эксперимент тапсырмалары бiрнеше баFытта ЖYргiзiлдi:
1 Ец алдымен, фольклорлык сипаты айкын гурыптык-салттык эндер тандалынып алынып, ондагы улттык накышты айкындау максатында эншшерге, композиторларга, информаторларга сауал берiп, фольклорлык зандылыктар децгейiнiц кiмнiц каншалыкты ажырататындыгына зер салу; пiкiр, тужырымдарды салыстыру;
2 Эстрадага арнап эн жазган композиторлар эндерiн саралап, тацдап алу;
3 Эстрада енершщ даму жолындагы фольклорга карым-катынасын зерделеген зерттеушiлер птрш басшылыкка алу;
4 Отандык музыкатану гылымындагы осы езектi мэселенi эр кырынан карастырган ецбектердегi гылыми ткжырымдарды дэйектеу.
Информанттарга берiлген тапсырмада теориялык тужырымдарды усына отырып, салттык эндердщ я болмаса халык эндерiнiц халык арасында айтылу ерекшелiктерiне мэн бершдь Ец алдымен, казiргi орындалып жYрген «Бесш жыры», «Сыцсу» секiлдi эндердi информаторларга тыцдатып,олардыц ез версияларын, ой-пшрлерш жазып алу зерттеу устанымдарына сэйкес жYргiзiлдi.Маман емес информанттардыц эстрадамен орындалатын эндердеп фольклорлык элементтердi аныктау дэрежесшщ эркилылыгына мэн берiлдi.
Эксперимент норытындысы бойынша, казiргi замангы эстрадалык эндердщ iшiнде кебiне салтка катысты эндердщ сипатын саралауда жалпы жетiстiк кервд^ Ал композиторлардыц эндерiн талдауда белсендшк баяу. Бул орайда экспериментке мамандарды гана тартуды максат етпедiк. Сол себепт карапайым тыцдарманныц музыкалык пайымындагы фольклор мен эстраданыц ара катынасы жайлы тYсiнiгiн айкындау максатымен эртYрлi жастагы тYрлi мамандык тYрлi орта екiлдерi тартылды. Информанттар арасында эстрада эндерш сезi мен сазына емес, ыргагына карап тыцдайтындар, орындалу ретше кызыкпайтын, мэн бермейтiндер байкалды. Жэне эстраданы мYлде
жаратпайтындар, ондаFы фольклордыц жащырып колданылатыны жайлы бшмейтшдер де кeзiктi. Сондай-ак, салт эндершщ эстрадада орындалуындаFы взiндiк бояуын жоFалтып, CYрeцсiз дYниeгe айналFандыFын унатпайтын, оны бузып айту, барлык шарттарын сактамау ырымFа жаман дeйтiн птрдеп информанттар да байкалды
Нэтиже мен талк;ы. Сонымен, эксперимент нэтижeлeрiн зерделей келе мынадай корытындыFа кeлдiк:
1) Каз1рп эстрада внeрiндe фольклорFа деген кызыFушылык басым. Ол жеке орындаушылардыц эн тацдауында жэне композиторлардыц шы^армаларында эр тYрлi сипатта кврiнiс тапкан. Бiркатар композитор да, эншi де фольклор мен эстраданыц сабактастыFын дурыс YЙлeстiрe алFан. Сондай-ак, кей жаFдайда кeлeцсiздiктeр де кeздeсeдi.
2) Жалпылай алFанда, казак эстрадасындаFы эндeрдiц катарында салттык, Fурыптык эндeрдi жацFыртуFа талпыныстыц басымдыFы байкалады.
3) Казак эстрадасындаFы жеке орындаушылар репертуары, топтык орындау, композиторлар шыFармашылыFындаFы фольклордыц игeрiлу децгей жYЙeлi емес. Табысты тустары болFанымeн, квбiнe сырткы форма куалаушылыкка умтылыс басым.
Эксперимент нэтижелерiн талдай отырып, мынадай мэсeлeлeрдi тужырымдауFа болады. ЭстрадаFа эн жазатын композиторлардыц алдында Yлкeн мiндeттeр турады. Сeбeбi, фольклорлык мэтшнщ взiнiц варианттылыFы мен оныц эрбiр орындалу сэтiндeгi взiндiк жаца бояу, накыштармен тYрлeнiп отыру зацдылыFын есте устап, мецгергенде Fана оныц жацаша интерпретицациясын жасай алады. Сонда Fана ол эн жYрeккe жeтeдi. Болмаса оныц квркемдт шамалы. Халык композиторларыныц шыFармаларындаFы eркiндiк, эрбiр жанды дауыста орындалуындаFы жацаша жацFырып, тYрлeнiп отыру жаFдайларыныц барлыFыныц нотада бейнелену мYмкiндiгi аз. Бeлгiлi Fалым Э.Е. Алексеевтщ [16; 237] пiкiрiншe, халыктык стильдеп эншiнi бeлгiлi бiр зацдылыкка байлап, баFыт бeрiп айткызуFа болады.ОFан оныц дарындылыны мен кабiлeтi жeтeдi. Алайда ол жанын кинап айтуын айтып шыFады, бeлгiлi бiр формадаFы жаца шынарма туады, бiрак оныц табши фольклорFа катынасы жанама тYPдe Fана. Эйткeнi музыкалык фольклор табиFатына тэн интерпретация уFымыныц баска саладаFы «кайталау», кинодаFы «дубль» уFымынан айтарлыктай айырмасы бар. Фольклортанушылар эннiц бeлгiлi бiр формасы оныц баскалар Yшiн норма болмайтындынын айтып, эр эннiц взiндiк кайталанбайтын жанды болмысы болатындыFын ескертедь Фольклорлык шыFармадаFы вмiрдiц взiмeн нкелей Yндeстiк, (бeлгiлi бiр Fурыппeн, ситуациямен байланыстылык) сипаттары эстрадаFа лайыктаFанда eскeрiлуi тиiс.
Сондай-ак фольклордыц аймактык ерекшелт де eскeрiлуi тиiс мацызды факторлардыц бiрi.
БYгiнгi кYнгi ец басты мэселе: «халыктык», «кэсiби», «эуескойлык» (самодеятельное) -«композиторлык» деген уFымдардыц мэнш терец ажыратып алу керек. Себеб^ олардыц эркайсыныц фольклорFа карым-катынасы эр тYрлi. Халык фольклорын шыFармашылыкпeн игерш, оны эстрадада колданFысы, интерпретицаия жасаFысы келген адам ец алдымен фольклорлык мэтшнщ жазылып алу жаFдайына, нотаFа тYсiрiлу зацдылыктарын жан-жакты бiлуi, мeцгeруi шарт. Эйткeнi, зeрттeушiлeрдiц айтуынша, фольклорлык мэтiндi нотаFа тYсiру оныц «аудармасы» Fана я болмаса оны жазбаша тшге тYсiру Fана емес, ол кYPдeлi мэселе. вйткeнi фольклорлык шыFармалардыц ноталык тeкстiн оку, яFни дыбысталудыц жацаша формасына квшуi, тiптi сэтп тYсiрiлгeн кYннiц взiндe де тупнускамен бeлгiлi дэрежеде Fана сабактасады.
Сондай-ак фольклордыц квнцертпк койылымында, кврсeтiлiмiндe еюжактылык сипат бар. Бiр караFанда фольклордыц квпшшкке уксынатын сипаттары мол сиякты кврiнeдi. Бiрак оныц «концeрттiк интерпретациясын» жасау вте кYPдeлi, эрбiр фольклорлык жанрдыц взiндiк eрeкшeлiккe жiктeлуiн сез^ болуы керек. Алексеев фольклордаFы бiр-бiрiмeн сабактас эрi карама-кайшы баFытталFан eкi тYлi стильдiк кабаттардыц барын аныктайды: ол сырткы (внешный) жэне шю (внутренний) кабаттар. АлFашкы, сырткы стиль концертпк эстрадаFа оцай бешмделсе, ал eкiншiсi (iшкi) кабат бул процесте вте катты взгeрiскe ушырап, кейде тiптi жоFалады. Барлык жаFдайда осы eкi кабат вмiр CYрeдi. Мэселе соны калай игeрiп, вцдеуде. Мысалы, балалар фольклорындаFы элпештеу эндерш концeрттiк орындау Yлгiсiндe баланы тербеткен жубаткандаFы табиFи касиeтiнeн айрылып, кыска эсeрi солFын маFынасы Fана сакталады. Каншама пiкiрлeр айтылFанымeн, халык эндершщ концертпк баFдарламалардаFы табиFилыFын сактаудыц ортак жобасы табылFан жок. Халык эндeрi табиFатыныц eрeкшeлiгi бiрдeн колайлы ситуация туFанда эннiц басталып халыкпен бiргe оцай орындалып, халык жадындаFы дэстYрлi сeзiмдi оятып, косыла айтылып, бiрдeн эуелеп айтылып кeтуiндe. Ешкiмдe ноталык тацбаларды еске тYсiрiп, тональностi
ойлап, сезш ойланып турмайды. Мысалы, Шэмшшщ эндершщ табигатындагы фольклорлык енделу сондай кущретке ие.
Корытынды
Жинактай айтканда, XX гасырдын соцгы онжылдыгы мен XXI гасырдын басында музыкалык мэдениеттщ ею кYрделi жYЙecшщ (кэсiби жэне халыктык) керкемдiк диологынын узак жылгы жeмiстi диологы жYзeгe асты. Бул баска енер салаларынын катарында эстрада жанрында да KepiHic тауып, к^рп замангы фольклорды шыгармашылыкпен игерушщ нэтижесшде фольклорлык муранын «жана тынысы» ашылып, гасырлар бойгы улттык дэcтYpiмiз сакталып, ныгайып, ешпей дамыды. «Нарыктын непзп шарты - бэсеке. Бэсекеге тYcу - езщнщ мYмкшдiгщдi, кабiлeтiндi, талантынды барынша пайдалану. Олай болмаган ^нде бэpiнeн кур каласын. Мундай халге тYCпec Yшiн нарыктык когамда кепкырлы экономика болатыны сиякты руханият саласында да кeптYpлi, эркилы, кенес дэуipiндeгi бiздiн угымымыздагыдан белек мэдениет болатынын мойындап, соган сэйкес тipлiк ютеу кажет» [17; 185]. Казipгi бiздiн рухани eмipiмiздe эcipece, эстрада саласында кYPдeлi эpi кайшылыкты процестер жYpiп жатыр. Эстрада eнepi eзiнiн 70 жылдардагы дeнгeйiнeн кей туста темендеп жатады. Эрине, осы тыгырыктан шыгудын бip жолы - фольклорлык мураларды сауатты тYPдe зерделеп, онын ен кажетп тустарын кайта жангыртып, ендеп пайдалану десек артык айткандык емес. бйткеш фольклорда жеке бip улт пен улыстын гана емес , жалпыадамзатка ортак кундылыктардын казынасы бар. Тек сонын кeзiн тауып шеберлшпен игеру мiндeтi тур.
Эдебиеттер
1 Bendix R. In search of authenticity: The formation of folklore studies. Univ of Wisconsin Press, 2009. 320 p
2 Жоссан Н. Проблема претворения русских фольклорных жанров в сочинениях кантатно -ораториального типа (на материале отечественной музыки 60-80-х годов): Автореф. дис.канд. искусствоведения. М., 1998. - 28 с.
3 Руднева А. Русское народное музыкальное творчество: Очерки по теории фольклора. - М., 1994. - 224 с.
4 Земцовский И. Фольклор и композитор: Теоретические этюды. - Л- М.: 1978. -176 с.
5 Тараканов М. О русском национальном начале в современной советской музыке // Советская музыка на современном этапе. - М., 1981. - 285 с.
6 Конкка У.С. Карельская свадебная причитальщица - ITKETTFJA. Возбудительница плача» // Фольклор и этнография. Обряды и обрядовый фольклор. - Л.: Наука,1974. - 276 с.
7 Абдуллаев Р.С. Обряд и музыка в контексте культуры Узбекистана и Центральной Азии. - Ташкент: DEZA, 2006. - 336 с.
8 Кокумбаева Б.Д. Семейно-обрядовые плачи казахов и лирические песни темы утраты (некоторые аспекты взаимодействия). Дисс... канд. искусствоведения. - Алма-Ата, 1989.
9 Елеманова С.А. Наследие тюркской культуры (исторический обзор казахской традиционной музыки). - Алматы: Кантана-пресс, 2012. - 408 с.
10 Мусагулова Г.Ж. Национальное своеобразие речитаций в казахской опере. Монография. - Алматы, 2008. - 156 с.
11 Касимова З.М. Интеграционные процессы в музыкальной культуре тюркоязычных народов (на материале свадебных песен). - Алматы: Эдебиет элем1, 2017. - 238 с.
12 Турмагамбетова Б. Казакстаннын батыс аймагынын эн мэдениетг - Алматы: Тау-самал, 2009. - 320 б.
13 Мусагулова Г.Ж. Современное эстрадное искусство Казахстана: традиции и новаторство // Музыкальное искусство эстрады. Хрестоматия. Выпуск 1 / Сост.: Р.Р. Джердималиева, И.Г.Кайсиди -Алматы, 2015. - 232 с.
14 Матыжанов К. Казактын отбасылык фольклоры. - Алматы: Зерде, 2007. - 402 б.
15 Шр5://Ьи1Ьи1.5и/.../жазира+байырбекова+тай+тай+балапан Ж. Байырбекова - «Тэй-тэй балапан»
16 https://sazalem.com/ru/track/meirambek-bespaev-besik-zhyr М. Беспаев - «Беак жыры»
17Алексеев Э.Е. Фольклор в контексте современной культуры.- М.: Советский композитор, -1988. 237 с.
18 Каскабасов С. Нарык жэне мэдениет // Ой-сана. - Алматы: Дайк-Пресс, 2007. -185 б.
ФОЛЬКЛОРНЫЙ ХАРАКТЕР СОВРЕМЕННОЙ КАЗАХСКОЙ ЭСТРАДЫ
А. С. Арынтаева магистрант 2 курса специальности «Эстрадный вокал» Казахская национальная академия искусств им. Т. К. Жургенова Алматы, Казахстан, email: alia.aryntaeva@icloud.com
В статье раскрывается характер применения фольклора в современной казахской эстраде, образцы искусства эстрады и семейного фольклора, уровень интерпретации фольклора в композиторском творчестве и концертной обработке. Кроме того, освещены актуальные проблемы и особенности применения детского фольклора и свадебных обрядов в эстрадных песнях. Рассматриваются практические вопросы и особенности использования фольклора в творчестве певцов-композиторов. Описан эксперимент, проведенный среди различных социальных групп, определяется уровень восприятия и понимания фольклора слушателями, исполнителями, композиторами. В настоящее время фольклорные произведения понимаются в тесном контакте с народным сознанием и суеверием. Определяются специфические особенности современной эстрады в интерпретации фольклора с указанием значения фольклора в возникновении эстрадного искусства.
Ключевые слова: фольклор, эстрада, интерпретация, синтез, синкретизм, композитор, национальный колорит
FOLK CHARACTER OF THE MODERN KAZAKH STAGE ART
A.S. Aryntayeva Master student T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts Almaty, Kazakhstan, email: alia.aryntaeva@icloud.com
The article reveals the nature of folklore application in the modern Kazakh stage, reveals the samples of pop art and family folklore, the level of folklore interpretation in the composer's work and concert processing. In addition, the topical issues and features of the use of children's folklore and wedding ceremonies in pop songs will be highlighted. Considers practical issues and the use of folklore in creative work of singers, composers. Among various social groups, an experiment is conducted, the level of perception and understanding of folklore by listeners, performers, composers is determined. Currently, folklore works performed in the traditions are understood in close contact with the national consciousness and superstition. The specific features of the modern stage in the interpretation of folklore are determined, indicating the importance of folklore in the emergence of pop art.
Key words: folklore, variety art, interpretation, synthesis, syncretism, composer, national color
Редакцияга 08.04.2019 кабылданды.
