CC BY
2ЦАЗАЦСТАННЬЩ OHTYCTIK-ШЫГЫСЫ ЖАГДАЙЫНДА АСХАНАЛЫЩ ЦЫЗЫЛШАНЫН ОРГАНИКАЛЫЦ 0Н1МДЕР1Н 0НД1РУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН
ЭЗ1РЛЕУ
Ацдатпа. Органикал ыц вндгргс элемнщ барлыц елдергнде дамып келедг. Органикалыц технологиялар бойынша зерттеулерге Yлкен царжы бвл1нед1. Казацстанда органикалыц вн1м нарыгы енд1 гана пайда болып келед1 жэне органикалыц агротехнологияларды эзгрлеу бойынша гылыми зерттеулер жург1зуд1 талап етед1. Органикалыц вшмшц адамзат Yшiн мацыздылыгы орасан зор, бул букт элемде органикалыц егiншiлiктi цажет етедi.
Tyrnndi свздер: Кызылша (Beta)
Аннотация. Органическое производство развивается во всех странах мира. На исследования по органическим технологиям выделяются огромные финансовые средства. В Казахстане рынок органической продукции только зарождается и требует проведение научных исследований по разработке органических агротехнологий. Значимость органической продукции для человечества огромна, что обуславливает необходимость ведения органического сельского хозяйства во всем мире.
Ключевые слова: Свекла (Beta)
Annotation. Organic production is developing in all countries of the world. Huge financial resources are allocatedfor research on organic technologies. In Kazakhstan, the market of organic products is just emerging and requires scientific research on the development of organic agricultural technologies. The importance of organic products for humanity is enormous, which makes it necessary to conduct organic agriculture all over the world.
Keywords: Measles (Beta)
Максаты. Гылыми жобаньщ непзп максаты ^азакстанныц ощуспк-шыгысында кызылшаны ecipy агротехнологияларыныц непзп элементтерш отандык жэне шетелдш селекцияныц бешмделпш-экологиялык сорттарын пайдалану жэне биологияландыру непзшде кызылшаныц органикалык eндiрiсiн камтамасыз ету болып табылады.[1]
Материалдар мен эдктемелер Дазак жемю кекеню шаруашылыгы гылыми зерттеу институтыныц тэжiрбие танабында, асханалык кызылша дакылыныц шетел сортYлriлерi мен будандарына шаруашылык кунды белгiлерiне бага беру максатында, оларды ecipin-баптау жумыстары жYргiзiлдi. Зерттеу нысандары ретiнде асханалык кызылша дакылыныц кец тараган сортттары, шетелдш сортYлгiлер мен будандары жэне отандык ^ызылкоцыр, Дария сорттары пайдаланылды.СортYлгiлер ^азакстан, Ресей жэне Италия мемлекеттерiнен экелшген.
Кызылцоцыр - Жапырак розеткасы жартылай тiк, орташа eлшемдi. Жапырак тактасы кою жасыл, аздап сары рецдерi бар, ал кYЗге карай ол аздап антоциандык пигментацияга ие болады, пiшiнi узартылган Yшб¥рышты жэне орташа елшемд^ бетi тегiс немесе сэл толкынды, жапыракшасы кызгылт жэне кызыл. Тамыр дакылдары децгеленген-жалпак жэне децгеленген (индекс 0,7-1,0), тамыр дакылыныц басы усак, бетi сэл кедiр-б¥дыр, салмагы 180-300 г. Целлюлоза кара кызыл. Белдеу сакиналары элсiз кeрiнедi. Дэмi жаксы, орташа балл 4,4. Сорт енш шыкканнан кейiн 56 ^ннен кейiн егiндi топтап жинауга жарамды, ыстыкка тeзiмдi, жарылып кетпейдi. Тауарлылыгы 92-93%-га дейiн, ауруга тeзiмдi. [2]
САГЫНГАЛИ А.Н, АЙТБАЕВ Т.Е.
Магистрант,2 курс ^.Жубанов атындагы Актебе ещрлш yниверситетi Актебе, ^азакстан
Дария. Сорт орташа маусымдык. Эшмдшп - 40,8-75,8 т/га. Тауарлылыгы - 80,4-90,0%. Тауарлы тамыр массасы 163-303 г. Дэмi жогары, 4,5 - 4,8 баллга багаланады.
^ыста сактау кезшде тамыржемiстi сактау сапасы жаксы. Аурулармен элаз закымдалады.
Кектемде танаптарга тукымдарды себу жумыстары, фенологиялык бакылаулар, биометриялык елшеулер, есептеу, сурыптау, eнiмдiлiкпен сапалык кeрсеткiштердi аныктау жумыстары колданыстагы талаптарга жэне эдiстемелерге сэйкес жYргiзiлдi.[3]
СортYлriлер бастапкы материал ретiнде карастырылгандыктан танаптыц басы мен аягында жэне ею капталында асханалык кызылшаныц отандык ^ызылкоцыр жэне Дария сорттары себiлдi.
Асханалык кызылша урыгы сэуiрдщ 26-сы колмен алдын ала дайындалган кeтермелi катарларга себiлiп артынан жещл таптагышпен ныгыздалды.
Аскызылшасын сирету жумыстары eсiмдiк 2-3 жапырак байлаган соц жYргiзiлiп эрбiр есептiк танаптыктарда 100 дана (гектарга шакканда 250 мыц дана) кызылша eсiмдiri калдырылды.
Танаптагы кажеттi агротехникалык шаралар калыптаскан дэстYрлi эдютердщ негiзiнде аткарылды.
Энiм казан айыныц бiрiншi он^ндшнде жиналды. Жиналган аскызылшасы тамыржемютершщ eнiмдiлiгi жалпы шыгымы мен тауарлылыгы ескере отырып есептелiндi.
СортYлгiлердi тэжiрибелiк танапта орналастыру, тамыржемютщ eлшемдерiн, eнiмдiлiк жэне тауарлык кeрсеткiштерiн колданыстагы эдiстемелiктер мен нускаулыктар негiзiнде жYргiзiлдi [4].
Зерттеу нэтижелерь Еылыми жумыстар жYргiзiлген eцiрде ауа райыныц кeрсеткiштерi агымдыгы жылы кeпжылдык калыпты жагдайдан ауыткыганмен аскызылшасы дакылыныц eсiп-eнуi мен жетiлуiне айтарлыктай эсер еткен жок. Дегенмен, жаздыц шiлде мен тамыз айларында температура калыпты жагдайдан 3-8 градус жогары болды. Мундайда ^ннщ кYндiзгi ыстыгы мен тYнгi салкындауынан туындайтын конденсаттыц болуы ак унтак ауруыныц дамуы мен тез таралуына экелiп сокты да сэбiз жапырактарында ак унтак дактары пайда болды.
Сатып алу жэне тYгендеуден кейiн асханалык сэбiздiц зерттелген сорттарыныц тукымдары себу сапасын аныктау Yшiн зертханалык талдаудан eттi. Зертханалык тукымныц eнуiн ескере отырып, себу мeлшерiн аныктау Yшiн кызылшаныц эрбiр сортына есептеулер жYргiзiлдi . Зерттелген кызылша сорттарыныц тукымдары 26 сэуiрде тэлiмбакта себiлдi. Сорттыц генотипiне байланысты eркендердiц бiрдiндеп пайда болуы 10-15 мамырда, жаппай eркендердiц eсiп-eнуi 22-25 мамырда байкалды. Зерттелетiн кызылша сорт Yлгiлерiнiц eсiмдiк eсуi мен дамуыныц фенологиялык фазаларыныц eтуiн бакылау (кесте,) зерттелетш сорт Yлгiлерiнiц кызылша eскiндерiнде непзшен бiртiндеп шыгу мерзiмi жакын. Ал eсiмдiктерде топтап пiсуi фазаларыда айтарлыктай 4-12 ^н eткенiн кeрсеттi, жэне 4-6 ^ндш шамалы айырмашылыктармен техникалык пiсiп жетiлуi байкалды.
Таблица - Тэжiрбие танабында асханалык кызылша сортулгшершщ ecin-ену кезещне
фенологиялык бакылаулар, 2023 ж.
Сортулгшер атауы Себiлген кезещ Gcm-e^i бiртiндеп (10%) Gcm-e^i жаппай (75%) Топтап nicyi Техникалык mcrn жетiлyi (тауарлык)
^ызылкоцыр 24.04 10.05 22.05 11.07 18.09
Дария 24.04 10.05 22.05 11.07 18.09
Крымская борщевая 24.04 10.05 22.05 23.07 18.09
Bikores 1112 24.04 15.05 25.05 23.07 22.09
Детройт 24.04 15.05 23.05 19.07 22.09
Цилиндра 24.04 10.05 22.05 19.07 18.09
Барыня 24.04 15.05 25.05 19.07 22.09
МУЛАТКА 24.04 10.05 22.05 19.07 18.09
Cylindra /1113 24.04 10.05 22.05 14.07 18.09
DETROIT 2 24.04 10.05 22.05 14.07 18.09
DETROIT 24.04 10.05 22.05 14.07 18.09
EGITTO 24.04 15.05 23.05 08.07 14.09
MIGLIORATA
Асханалык кызылша сортYлгiлерi тамыржемшнщ биометриялык eлшемдерi
Сортулгшер атауы Тамыр жемютщ тшЫ Тамыр жемютщ тeменгi пiшiнi Жогар ы бeлiгiн Щ катпар лануы Сыртк ы тYрiнщ тYсi Тамыр жемiсi нщ негiзгi бояуын ыц тYсi Непзп jy^^ мэйегiн е катынас ы Белде у сакин алар ы
^ызылкоцыр дeцгелек жалпак дeцгелек орташа кызыл кызыл орташа элаз
Дария Дeцreлек жалпак дeцгелек орташа кызыл кызыл орташа элсiз
Крымская борщевая сопакша-цилиндiрлi Yшкiрленген катты кызыл кызыл кою элаз
Bikores 1112 дeцгелек дeцгелектелг ен - Yшкiрленген орташа кызыл кызыл орташа элсiз
ДЕТРОЙТ дeцгелек дeцгелектелг ен - Yшкiрленген орташа кызыл кызыл орташа элсiз
Цилиндра Конус тэрiздi Yшкiрленген орташа кызыл кызыл орташа элсiз
Барыня дeцгелек дeцгелек орташа кызыл кызыл Орташа -кою eте элаз
МУЛАТКА дeцгелек дeцгелек орташа кызыл кызыл Орташа -кою элсiз
Cylindra /1113 цилиндр тэрiздi Yшкiрленген орташа кызыл кызыл орташа элсiз
DETROIT 2 дeцгелек дeцгелек орташа кызыл кызыл Орташа -кою элсiз
EGITTO MIGLIORAT A жалпак жалпак орташа кызыл кызыл орташа орта ша
DETROIT дeцгелек дeцгелектелг ен - Yшкiрленген орташа кызыл кызыл орташа элаз
Цорытынды. ^азак жемiс-кeкeнiс шаруашылыгы гылыми-зертеу институтында отандык селекциядагы KeKeHic сорттары мен ^азакстан Республикасында колдануга руксат етшген шетелдiк сорттардыц тeзiмдiлiгiне салыстырмалы сынактар бойынша гылыми-зерттеу
жумыстары жасалынады. Осы кезевде Цилиндра, Мулатка, DETROIT, DETROIT-2,
^ызылкоцыр, Дария селекциялы; сорттарын салыстыру бойынша зеттеулер жYргiзiлдi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Помигалов А.С. Органическое сельское хозяйство на нашей планете // Достижения науки и техники АПК. - 2004. - № 1. - С.17-19.
2. Харитонов С.А. Органическое сельское хозяйство как инновационное направление в аграрном развитии // Аграрная Россия. - 2011. - №2. - С.54-56.
3. Ходаковская О.В. Мировые тенденции развития органического производства// Экономика, труд, управление в сельском хозяйстве. - 2011. - № 4. - С.70-73.
4. Григорьян Б.Р., Кольцова Т.Г., Сунгатуллина Л.М. Органическое земледелие - залог сохранения почвенных ресурсов и улучшения их плодородия // Матер. Межд. науч. конфер. «Наследие И.В. Тюрина в современных исследованиях в почвоведении». - Казань, 2013.- С. 59-62.
