CC BY
2УДК 631.68.35.37:633.81
kyhtipt ;ара-;оныр топырацта эсетш ма;сарыга
БИОПРЕПАРАТТАР МЕН БИО-ОРГАНИКАЛЬЩ
тьщай;ыштар ;олдану нэтижео
К;¥РМАНБАЩЫЗЫ САЛТАНАТ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi Агротехнологиялык институты магистранты
Б.Н. НАСИЕВ
Еылыми жетекшi Орал, ^азак;стан
Ацдатпа. Зерттеу нэтижелер1 нег1зшде мацсарыга цолданылатын биопрепараттар мен био-органикалыц тыцайтцыштардыц кщг1рт цара-цоцыр топырацтыц кврсетшштергне эсерг бойынша цунды теориялыц деректер алынды. Бул нэтижелер Батыс Казацстан облысында, сондай - майлы дацыл вндгргп, мол внгм алуда пайдалы болуы мYмкiн. БКО-да мацсарыны всру кезтде танапца био-органикалыц тыцайтцыштар мен биопрепараттар дацылдыц втмдыт мен вшм сапасын арттыру мен цатар кYЦгiрт цара-цоцыр топырацтыц агрофизикалыц жэне агрохимиялыц кврсетюштерт жацсарту ыцпал етедi.
Клт свздер. вшмдшк, Бюёпх, Биосинергин, БТУ биокешеш, топырац, топырац
АЭК дамытудыц 2021-2030 жылдарга арналган тужырымдасамына сэйкес ^азакстан Республикасыныц аграрлык секторында "экономика драйвер^' ретшде ет жэне CYт eндiрiсi басымдыкка ие болады. Батыс ^азакстан облысында кабылданган жоспарларды орындау Yшiн басым багыттардыц бiрi ретiнде органикалык егiншiлiк кагидаттарыныц негiзiнде жем-шептщ берiк базасын к¥ру, сондай-ак епс алкаптарыныц к¥рылымында азыктык дакылдарды, сондай-ак майлы дакылдарды улгайту белгiлендi.Элемдегi технологиялык дамудыц негiзгi багыттарыныц бiрi косымша экологиялык тэуекелдер тугызбайтын, экономикалык есудщ кажеттi децгешн камтамасыз етуге мYмкiндiк беретiн "жасыл" технологияларды дамыту болып табылады [1]. Сондыктан биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц ауыл шаруашылыгы Yшiн мацызды майлы дакыл ретшде максары дакылыныц eнiмдiлiгiне сондай-ак ^цпрт кара коцыр топырактыц кeрсеткiштерiне эсерi зерттелдi.
Зерттеулер «Биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц кYЦгiрт кара-коцыр топырактыц кeрсеткiштерi мен максарыныц eнiмдiлiгiне эсерш зерттеу» магистрлiк диссертация такырыбы аясында 2023 жылы Б^О Бэйтерек ауданы «Дэукара шаруа кожалыгында ж^рпзшдь
Зерттеудш максаты Батыс ^азакстан облысы 1 к¥ргак далалы аймагы жагдайында максарыга колданылатын биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц ^цпрт кара-коцыр топырактыц кeрсеткiштерiне эсерш зерттеу.
вамдш жэне топырак жамылгыларына катысты зерттеулер колданыстагы эдiстемелерге сэйкес жYргiзiлдi.
Зерттеулер далалык тэжiрибеде есептеу ауданы 30м2 болатын жYЙелi эдiсi бойынша орналастырылган мeлдектерде 3 кайталанымда жYргiзiлдi.
Максарыга колданылатын биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц ^цпрт кара-коцыр топырактыц агрофизикалык, агрохимиялык жэне биологиялык кeрсеткiштерiне эсерiн эсерiн аныктау Yшiн эр нускада 0-10, 10-20см кабаттарда топырак нускалары алынды.
Топырак нускалары Жэцпр хан атындагы Б^АТУ агрохимиялык зертханасында колданыстагы эдiстеме бойынша талданды.
Зерттеу кезiнде максарыныц фенологиялык кезецдершщ басталуын бакылау, eсуi мен дамуын (епстердщ биiктiгi мен бтктш) есепке алуды уйымдастыру колданыстагы эдютеме бойынша жYргiзiлдi.
Максары май дэншщ химиялык курамын аныктау Жэцпр хан атындагы Б^АТУ агрохимиялык зертханасында колданыстагы эдютемелер бойынша жYргiзiледi:
Агротехника: Тэж1рибеде максарыныц аудандастырылган «Ахрам» сорты колданылды. Максарыны егу СКП 2.1 тукым сепкiшiмен 4-5 см терецдште жYргiзiлдi. Далалык тэжiрибеде максарыныц тукымы Б^О Yшiн усынылган нормада себiлдi - 1 гектарга 500 мыц.дана eнгiш тукым есебiмен.
Далалык тэж1рибеде максары eнiмiн жинау толык шсу кезецiзде, егiндi 100% тазалыкпен 10% ылгалдылыкка дейiн жеткiзу аркылы Yздiксiз жинау эдiсiмен жYргiзiлдi. Егiн жинау Yшiн СК 5 «Нива» комбайны пайдаланылды, комбайнныц барабаныныц айналым саны минутына 750-800-ге дейiн азайган тYPде реттелдi.
Жалпы топырактыц тыгыздылыгы оныц кабатыныц терецдiгiне байланысты эртYрлi болып келедi. Осыган байланысты 1 кестедеп зерттеу нэтижелерiне CYЙенсек, кектем мезгшнде 0-20 см кабат бойынша топырак тыгыздылыгы 1,30 г/см3- ты кураган. Ал ^з мезгiлiнде колданылган тыцайткыштардыц эсерiнен оныц iшiнде Максимум багдарламасы (био-органикалык тыцайткыштар О^апЦ К, О^апЦ Р +микробиологиялык препарат Biodux биопрепараты - тукымды ецдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + Био-органикалык тыцайткыштар О^апЦ К, О^апЦ Р топыракка енгiзу нускасыныц нэтижесiнде - 0,03 г/см3, Биосинергин (микробиологиялык препарат-био-тыцайткыш - тукымды ецдеу, топыракка енгiзу жэне епспкп Yстеп коректендiру) нускасыныц нэтижесшде -биокешенi (микробиологиялык препарат, эмбебап био-органикалык тыцайткыш - тукымды ецдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + БТУ топырак биокешеш топыракка енпзу нэтижесiнде - 0,01 г/см3 мелшершде аз децгейде ауыткыгандыгы байкалады.
Кесте 1 - Биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц Б^О куцг1рт кара-коцыр топырагыныц тыгыздыгына эсер1, топырактыц 0-20 см кабаты, г/см
Тэжiрибе нускалары Топырак тыгыздыгы, г/см3
Кектем KY3
Бакылау - тыцайткышсыз, дэстYрлi технология 1,30 1,30
Максимум багдарламасы (био-органикалык тыцайткыштар О^апЦ К, О^апЦ Р + микробиологиялык препарат Вюёих биопрепараты - тукымды ецдеу жэне егiстiктi Yстеп коректендiру) + Био-органикалык тыцайткыштар О^апЦ К, О^апЦ Р топыракка енпзу 1,30 1,27
Биосинергин (микробиологиялык препарат-био-тыцайткыш - тукымды ецдеу, топыракка енпзу жэне епспкп Yстеп коректендiру) 1,30 1,28
БТУ биокешеш (микробиологиялык препарат, эмбебап био-органикалык тыцайткыш - тукымды ецдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + БТУ топырак биокешеш топыракка енпзу 1,30 1,29
Топырак жай-^шнщ ец интеграцияланган кeрсеткiштерi тыгыздыгы мен к¥РЬ1лымдык К^рамы болып табылады [2, 3].
Сэйкесшше 2-кестеде келпршгендей топырактыц физикалык касиеттерше оныц к^нарлылыгын сипаттайтын мацызды кeрсеткiш ретшде, Биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц Б^О ^цпрт кара-коцыр топырагыныц к¥рылымына эсерi аныкталды.
Кесте 2 - Биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц Б^О куцпрт кара-коцыр топырагыныц курылымына эсер1, топырактыц 0-20 см кабаты, %
Тэжiрибе нускалары Топырак к¥рылымы, %
^ктем Куз
Бакылау - тыцайткышсыз, дэстYрлi технология 63,82 63,87
Максимум багдарламасы (био-органикалык тыцайткыштар Organit N, Organit P + микробиологиялык препарат Biodux биопрепараты - тукымды eцдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + Био-органикалык тыцайткыштар Organit N, Organit P топыракка енпзу 63,82 64,70
Биосинергин (микробиологиялык препарат-био-тыцайткыш - тукымды eцдеу, топыракка енпзу жэне епспкп Yстеп коректендiру) 63,82 64,63
БТУ биокешеш (микробиологиялык препарат, эмбебап био-органикалык тыцайткыш - тукымды eцдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + БТУ топырак биокешеш топыракка енпзу 63,82 64,55
Зерттеу нэтижелерi бойынша Бакылау нускасында кeктемгi кезецде к¥рылымдык агрегаттардыц кабаттар бойынша мeлшерi 63,82% децгейiнде болса, ky3 мезгiлiнде егiстiк алкабында топырактыц к¥рылымы 0-20 см кабатта 0,05%-га (63,82-63,87%) ал, Максимум багдарламасы (био-органикалык тыцайткыштар Organit N, Organit P+микробиологиялык препарат Biodux биопрепараты - тукымды ецдеу жэне егiстiктi Yстеп коректендiру) + Био-органикалык тыцайткыштар Organit N, Organit P топыракка енпзу нускасында 0,88%-га (63,82-64,70%), Биосинергин (микробиологиялык препарат-био-тыцайткыш - тукымды ецдеу, топыракка енпзу жэне епспкп Yстеп коректендiру ) нускасында 0,81%-га (63,8264.63%), БТУ биокешеш (микробиологиялык препарат, эмбебап био-органикалык тыцайткыш - тукымды ецдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + БТУ топырак биокешеш топыракка енпзу нускасында 0,73%-га (63,82-64,55%) арткандыгы байкалды. Сондай - ак колданылган тыцайткыштар эсершен топырак к¥рылымыныц пайыздык децгей кYЗ мезгiлiнде темендеген. Эсiресе дэстYрлi технология нускасында ец тeменгi пайыздык децгей байкалды.
Сондай - ак топырак к¥рамындагы оныц кунарлылыгын айкындайтын ец мацызды дерлш кeрсеткiш, азот жэне фосфор элементщ^ болып табылады. Сэйкесшше аталган тыцайткыштардыц Б^О кYЦгiрт кара-коцыр топырагыныц к¥рамындагы нитратты азот мeлшерiне, сонымен катар жылжымалы фосфор мeлшерiне эсерiн бiлу максатында агрохимиялык эдютемелер аркылы зерттеулер жYргiзiлдi. Зерттеу нэтижелерi тeмендегiдей 3 жэне 4 кестеде келпршдь
Кесте 3 - Биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц Б^О куцпрт кара-коцыр топырагыныц курамындагы нитратты азот мвлшер1не эсер1, топырактыц 0-20 см кабаты, мг/100г
Тэжiрибе нускалары Нитратты азот, мг/100г
Кектем KY3
Бакылау - тыцайткышсыз, дэстYрлi технология 5,07 5,12
Максимум багдарламасы (био-органикалык тыцайткыштар О^апк К, О^апк Р + микробиологиялык препарат Biodux биопрепараты - тукымды ецдеу жэне егiстiктi Yстеп Kоректендiру) + Био-органикалык тыцайткыштар О^апк К, Organit P топыракка енпзу 5,07 5,48
Биосинергин (микробиологиялык препарат-био-тыцайткыш -тукымды ецдеу, топыракка енгiзу жэне епспкп Yстеп Kоректендiру) 5,07 5,43
БТУ биокешенi (микробиологиялык препарат, эмбебап био-органикалык тыцайткыш - тукымды ецдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + БТУ топырак биокешеш топыракка енпзу 5,07 5,37
0-10 см, 10-20см терецдiкте алынган топырак Yлгiлерiне зерттеулер жYргiзу нэтижесiнде кYЗ мезгшшде нитратты азот пен жылжымалы фосфордыц мeлшерi аздап улгайгандыгы байкалып отыр. Бастапкыда тыцайткышсыз ягни бакылау нускасында нитратты азоттыц мeлшерi 5,07 мг/100г ал, жылжымалы фосфордыц мeлшерi 1,16 мг/100г болды. Максимум багдарламасы нускасындагы нитратты азот децгейi - 0,41 мг/100г, жылжымалы фосфор - 0,11 мг/100г, Биосинергин тыцайткышы эсерiнде нитратты азот - 0,36 мг/100г, жылжымалы фосфор - 0,09 мг/100г жэне БТУ биокешеш нускасында нитратты азот - 0,3 мг/100г, жылжымалы фосфор - 0,07 мг/100г децгейiнде арткандыгы байкалып отыр. Байкаганымыздай ец жогаргы керсетюш Максимум багдарламасы (био-органикалык тыцайткыштар О^апк К, О^апк Р +микробиологиялык препарат Вюёих биопрепараты -тукымды ецдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + Био-органикалык тыцайткыштар О^апк N, Organit P топыракка енгiзу нускасына тэн.
Кесте 4 - Биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштардыц Б^О кунг1рт кара-коцыр топырагыныц курамындагы жылжымалы фосфор мелшерше эсер^ топырактыц 0-20 см кабаты, мг/100г
Тэжiрибе нускалары жылжымал мг/1 1ы фосфор, Ю0г
Кектем KY3
Бакылау - тыцайткышсыз, дэстYрлi технология 1,16 1,19
Максимум багдарламасы (био-органикалык тыцайткыштар О^апк К, О^апк Р + микробиологиялык препарат Biodux биопрепараты - тукымды ецдеу жэне епспкп Yстеп Kоректендiру) + Био-органикалык тыцайткыштар О^апк К, Organit P топыракка енгiзу 1,16 1,27
Биосинергин (микробиологиялык препарат-био-тыцайткыш -тукымды ецдеу, топыракка енпзу жэне епспкп Yстеп Kоректендiру) 1,16 1,25
БТУ биокешеш (микробиологиялык препарат, эмбебап био-органикалык тыцайткыш - тукымды ецдеу жэне епспкп 1,16 1,23
YCTen к;оректенд1ру) + БТУ топырак биокешеш топыракка енпзу_
Тыцайткышты колдануды оптимизациялау ауылшаруашылык дакылдарын eсiру технологияларын зерттеу жэне гылыми негiздерiн жYзеге асыру мен накты бiр дакылдардыц eнiмдiлiгiнiц генотипiн iске асырып кана коймай, сонымен катар eнiм сапасыныц негiзгi кeрсеткiштерiн жаксартуда зор мYмкiндiк бередi [4, 5].
Зерттеу нэтижелерше сэйкес 5 кестеде келтiрiлгендей максарыныц кауыздылыгы бакылау нускасына караганда сэл тeмендегендiгiн байкауга болады. Мысалы алгашкы бакылау нускасында кауыздылык децгейi 34,30% болган болса, ец тeменгi пайыздык децгейi Максимум багдарламасы (био-органикалык тыцайткыштар О^апк К, О^апк Р +микробиологиялык препарат Вюёих биопрепараты - тукымды eцдеу жэне егiстiктi Yстеп Kоректендiру) + Био-органикалык тыцайткыштар О^апк К, Organit P топыракка енгiзу нускасында 34,10% кeрсеттi. Ал майлылык децгешнщ керiсiнше арткандыгын байкауга болады. Ец жогары майлылык децгейi Максимум багдарламасы нускасында 31,07% децгейiнде болды. Биологиялык eнiмдiлiгi колданылган биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштарды колдану нэтижесiнде едэуiр арткандыгын байкауга болады. Мэселен биологиялык eнiмдiлiк бакылау нускасында 5,35 ц/га ^рсете^^ кeрсетсе ец жогаргы биологиялык eнiмдiлiк дэрежесi 8,58 ц/га Максимум багдарламасы нускасында байкалды.
Сондай-ак, максары дакылыныц май шыгымы сэйкесiнше бакылау ягни дэстYрлi технология нускасында 1,65 ц/га кураган болса , биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштарды колдану нэтижесшде едэуiр арткандыгын кeруге болады. Мысалы Максимум багдарламасы нускасыныц нэтижесiнде 2,67 ц/га, Биосинергин нускасында 2,31 ц/га ал, БТУ биокешеш нускасында 1,97 ц/га децгейдi курайды. Нэтижесiнде ец ^п май шыгымыныц децгейi Максимум багдарламасы нускасына тэн.
Кесте 5 - Биопрепараттар мен био-органикалык тыцайткыштарFа байланысты максарыныц внiмдiлiгi мен вшм сапасы, 2023 жыл
Тэжiрибе нускалары ^ауыздылыгы, Майлылыгы, Биологиялык Май
% % еншдшш, ц/га шыгымы, ц/га
Бакылау - тыцайткышсыз, 34,30 30,91 5,35 1,65
дэстYрлi технология
Максимум багдарламасы 34,10 31,07 8,58 2,67
(био-органикалык
тыцайткыштар О^апк К, Organit P + микробиологиялык препарат Вюёих биопрепараты
тукымды eцдеу жэне епспкп Yстеп коректендiру) + Био-
органикалык тыцайткыштар Organit N, Organit P
топыракка енпзу
Биосинергин (микробиологиялык 34,15 31,04 7,43 2,31
препарат-био-тыцайткыш -
тукымды eцдеу, топыракка
енпзу жэне епспкп Y^^n Коректендiру)
БТУ биокешеш (микробиологиялык препарат, эмбебап био-органикалык тыцайткыш -тукымды ецдеу жэне епспкп Ycren коректендiру) + БТУ топырак биокешеш топыракка енпзу 34,20 30,97 6,35 1,97
ЕАЕЕ05 - ц/га - - 0,43 -
ПАЙДАЛЫНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Nasiyev B., Tlepov A., Zhanatalapov N., Bekkaliev A., Yeleshev R. Studing agrophytocenoses of sudan grass in the dry steppe zone of West Kazakhstan. [Text] / Asian Journal of Microbiology, Biotechnology & Environmental Sciences. - 2018. - Vol. № 20 (2). - P. 594-600.
2. Lazarichev S.G. Cultivating Safflower Abroad // Scientific Achievements and Best Practices in Agriculture. - 2017. - № 8. - P. 46-51.
3. Prutskov F.M., Osipo I.P. Intensive technology for the cultivation of grain crops. M.Rosagropromizdat, 2020. -P.11-18.
4. Sanjay S. Effect of Soil Biological Properties on Crop Production / Soil Conservation Society of India, New Delhi, 2017. - P. 55-62.
5. Singh V., Nimbkar N. In Breeding Oilseed Crops for Sustainable Production, book, - 2019. - P. 149-167. https://doi.org/10.1016/C2013-0-19479-2
