АБАЙ ОБЛЫСЫНДА ШЕТЕЛДІК СЕЛЕКЦИЯНЫҢ РАПС СОРТТАРЫН ӨСІРУДЕ ТОПЫРАҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ВЕГЕТАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢІНЕ ӘСЕРІ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

МОЛОДЫЕ УЧЕНЫЕ

МРНТИ 34.23.19; 68.33.29

DOI: 10.51886/1999-740Х_2024_3_88

А.А. Закиева1*, А.О. Досмаганбетова1, Г.О. Камзина1, А.Б. Уалиева1, А.Ц. Муратова1 АБАЙ ОБЛЫСЫНДА ШЕТЕЛД1К СЕЛЕКЦИЯНЫН, РАПС СОРТТАРЫН 0С1РУДЕ ТОПЫРАЦ ЖАГДАЙЫНЫН, ВЕГЕТАЦИЯЛЫЦ КЕЗЕН.1НЕ ЭСЕР1

Семей каласындагы Шэкэрiм атындагыуниверситет КеАК 071400, Семей, Глинки 20 А, Казакстан, e-mail: araisyly@mail.ru Аннотация. Ма;алада багалы жэне перспективт маилы да;;ылдардыц 6ipi- рапстыц Абаи облысыньщ топыра; жагдайында вегетациялы; кезеншщ уза^тыры боиынша зерттеудщ нэтижелерi кел^рыген. Зерттеу жумыстарыныц ма;саты- облыстыц топыра; -климатты; жагдайында рапстыц шетелдж селекциясыныц сорттарын пiсiп - жетыу ;абыет боиынша багалау. Жалпы рапс да;ылы батпа;ты, ете жецы жэне ;умды топыра;тан бас;а барлы; топырак; жардайларыныц кец ау;ымында есуге ;абыетп да;ыл болып табылады. К^рп уа;ытта рапс есiру боиынша зерттеу ;ар;ынды багыт алып келедi. Зерттеу жYргiзiлген аума;тыц топырагы ашы; ;ара ;оцыр болып келедi. Климаты тым континентальды, тэулiктiк жэне жылды; температура амплитудасы жогары. Зерттеуге шетелдiк (КХР) селекцияныц XNA, XNB, XNC сорттары алынды. Соцгы жылдары рапстыц отанды; жэне шетелдж селекциядагы кептеген сорттары ендiрiске усынылып жатыр. Рапстыц вегетациялы; кезецшщ уза;тыгын аны;тау оны дурыс егу жэне жинау уа;ытын аны;тау Yшiн мацызды. Фенологиялы; фазалар тэулiктiц бiрiншi жартысында жYргiзiлдi, есу кезецiнiнiц уза^тыры XNB,XNC сорттарында 89-92 кYндi ;урады. XNA сорты облыс жагдаиында тсш жетiлмедi. Рапс сорттарыныц даму кезецдершщ басталу уа;ыттары аны;талды. Даму кезецдершщ мерзiмi ауа - раиы жагдаиына жэне сорттардыц генетикалы; ерекшелiктерiне тэуелдi екенi аны;талды.

ТYйiндi свздер: рапс, сорт, фенология, топыра; енгiштiк.

К1Р1СПЕ

Рапс-элемдегi ец мацызды майлы дацылдардыц бiрi жэне оныц егiс алцабы цалыпты жылы шамамен 18-30 миллион га цурайды. ^ытайдагы рапс епс алцабы шамамен 6-7 миллион га цурайды, ал оныц жалпы eнiмi шамамен 10-13 миллион тонна, бул ^ытайдыц eсiмдiк шаруашылыгында бесiншi орынды цурайды [1].

Рапс тамац eндiрiсiнде eсiмдiк маиы мен ацуызды цамтамасыз етуде ете мацызды рел атцарады, сонымен цатар рапс eндiрiсiнiц турацты eсуi кеп царажат салуды цажет етед^ Дегенмен, жацсы сорттар мен тшст озыц тех-нологияларды цолдану рапсты eсiруге кeмектеседi. Рапс eсiру эдiстерi жогары eнiмдiлiктi, жацсы сапаны, жогары тшм-дiлiктi, турацтылыцты жэне цаушаз-

дiктi ;амтамасыз ете отырып одан жогары енiмдi алу ушш ете мацызды[2].

Рапс да;ылы топыра;тыц грану-лометриялы; н^сиет ;умды сазды, саз-ды, ;умда;;а дешцп топыра; жагдаи-ларыныц кец ау;ымында есуге ;абыет-тi, кеп жагдаида олар жещл ;умбал-шы;ты топыра;тарда жа;сы еседi, элсiз туздануга дешн жа;сы тезiмдi, беита-рап рН ортасы бар топыра; олардыц дурыс есуi мен дамуы Yшiн ете цолаилы. Егiлетiн егiс ал;аптары алдымен топы-ра; со;асымен терец жыртылды, содан кешн екi келденец тырмалау эдiсi ар;ылы жа;сы даиындалады [3].

Епстжтен арамшептер мен сабан-дардыц алынып тасталуын жэне топы-ра;тыц жа;сы енуiн ;амтамасыз ету Yшiн жеткШкт ылгалдыц болуын ;ам-тамасыз ету керек. Егу жылдамдыгы

жэне епс аралы;тары рапс еарудеп eсiмдiктер арасындагы цашыцтыц абсолюта мэнге ие емес, ейткеш ол сорттыц есу ерекшелiктерi, себу мерзiмдерiне, тыцайтцыштар мен суару эдктерше ете тэуелдi. Егiстен кеИiн уш аптадан кеИiн eсiмдiктер арасындагы к;ашык;тык; 1015 см болатындай етш сиретiледi. Ара-лас себу кезшде олар эдетте негiзгi да;ыл ушш бiр-бiрiнен 1,8-2,4 м ;ашы;-ты;та цатарларга себiледi, таза себу кезшде 2,5-3,0 см терецджке 5-6 кг ту;ым себу керек. Бас;а да;ылдармен аралас себу кезiнде гектарына 1,5-2 кг ту;ым жеткiлiктi. Егiстi со;амен немесе отыргызгышпен жасауга болады. Бат-па;ты жэне сортац топыра;тарда, су то;ырап ;алатын жерлерде рапс еару усынылмайды [4].

Сондай-а;, топыра; ылгалдылы-гы аз, гранулометриялы; ;урамы ;ум-ды топыра;тар, эсiресе ;урга;шылы; айма;тарда рапс eсiруге жарамайды. Тек жер асты сулары eсiмдiктер Yшiн к;олжет1мд1 болса гана ;умды топыра;-та рапсты сэттi eсiруге болады. Бул, эаресе, кектемде жер асты суларынын, децгеИi 50-70 см болатын топырацтарга ;атысты. Сондай-а; жауын-шашын жет-кШкт тYсетiн жэне жа;сы жйна;та-латын ;ара топыра;тар рапс eсiруге жарамды. Бул жагдайлар рапс;а ;ажетп ылгалдьщ мeлшерiн ;амтамасыз етедi жэне еамджтщ вегетацйя кезенiнiн кеш кезенiнде де ылгалмен ;амтамасыз ете алады [5].

Эдетте, топыра;тын ;унарлылы-гы жогарылаган сайын, eнiмдiлiк арта-ды. Топыра;тын сапасы мен ешмдШк-тiн арасындагы байланыс климатты; жагдайлар оптймалды жагдайдан ;ан-шалы;ты ауыт;ып турса, соншалы;ты кYштi болады. Эр тYрлi рапс сорттары мен будандарында eсiру орнына ;ойы-латын талаптар белгШ бiр шекте езге-

рш отырады. Бул на;ты жагдайларда епстжке арналган сорттарды танда-ганда ескерiлуi керек [6].

Элемдiк нары;та цурамындагы майдын мeлшерi бойынша алдынгы ;атарлы да;ылдын бiрi болганды;тан эртYрлi топыра; жагдайында рапс сорт-тарынын бешмделу ;абыетш багалау ;ажетпп туындайды [7].

МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР

Зерттеу жумыстары Шэкэрiм уни-верситетiнiн Агробиологиялы; станцйя тэжiрибелiк аланында ашы; ;ара ;о-ныр топыра; жагдайында жYргiзiлдi. Зерттеу жYргiзiлген аума;тын топыра-гы ашы; ;ара ;оныр. Климаты тым континентальды, тэулiктiк жэне жыл-ды; температура амплитудасы жогары. ^ысы ;атты, жазы ысты;. ^антар айын-дагы орташа температура -17°С, шiлде айында +21°С. Желдiн орташа жылды; жылдамдыгы 2,3 м/с, ал ауанын орташа жылды; ылгалдылыгы - 66%.

Топыра; Yлгiлерi рандомды эдк-пен 0-20 см, 0-60 см теренджтен алы-нып, агрохимиялы; кeрсеткiштерi аны;талды: рН - ГОСТ 26423-85; Гумус -ГОСТ 23213-91; Азотты нитрат - ГОСТ 26951-86; Фосфор - ГОСТ 26205-9; Калий - ГОСТ 26205-91; ^гарт - ГОСТ 26490-85 бойынша аны;талынды.

Топыра; Yлгiлерi алынган уа;ыт-та температура 22-24° С, ылгалдылыгы 49-50%, ;ысым 731 мм 735 мм ;урады. Зерттеу жYргiзiлген жэне рапс еплген аума;тын топырагынын агрохимиялы; кeрсеткiштерi 1, 2 кестеде берiлген.

Топыра;тын агрохимиялы; зерттеу нэтижелерi бойынша ею Yлгiде де рН денгеш бiрдеИ (8,2), (кесте 1). 1-шi Yлгiде азотты нит-рат (4,9 мг/кг) жэне фосфор (36,0 мг/кг) курайды, ал 2^ Yлгiде (3,5 мг/кг жэне 56,0 мг/кг) ;урайды.

Кесте 1- Зерттеу нысаны топырагынын 0-20 см ;абатындагы агрохимиялы; кeрсеткiштерi

Кeрсеткiш атаулары

рн Азотты нитрат, мг/кг Фосфор, мг/кг Калии, мг/кг ^юрт, мг/кг

8,2 4,9 36,0 120,0 4,0

8,2 3,5 56,0 140,0 4,5

КалиИ мeлшерi екiншi улгще (140,0 мг/кг), бiрiншi Yлгiде (120,0 мг/кг) КУраИды. КYкiрт мeлшерi екiншi Yлгiде (4,5 мг/кг), бiрiншi Yлгiде (4,0 мг/кг) КУраИды. Екi Yлгiнiн химиялы; КУра-мында аитарлы;таи аиырмашылы;тар бар. 1-шi Yлгiде азотты нитраты, фосфор жэне калии денгеИi темен. 2-шi

Yлгiде азоты нитрат, фосфор, калии жэне ^ирт мeлшерi жогары,.

Зерттеу нысаны топыраКтарын-дагы органикалы; заттардын курамы: 1-шi Yлгiде 5,04, 2-шi де 4,97 жэне 3^ -3,43, 4^ 4,14, 5-шi Yлгiде 3,95% Кураиды (кесте 2).

Кесте 2 - Зерттеу нысаны топырагынын 0-20 см кабатындагы химиялы;-физикалы; кeрсеткiштерi

Сына-ма Органикалы; заттардын массасы, г / зерт-телетш заттыц массасы топыра; Yлгiсi, г Органи-калы; заттар-дын ;урамы, % Минерал- ды азоттын мeлшерi, кг / га Топыра;тыц ылгалдыгы Фракция ;урамы, %

г % 5-1 мм 5-2 мм 2-1 мм

1-1 0,2387/4,7374 5,04 80,64 0,50 10,02 13,55 6,05 7,50

2-1 0,2294/4,6136 4,97 79,52 0,49 9,26 25,05 13,07 11,98

3-1 0,1620/4,7253 3,43 54,88 0,64 12,70 21,08 10,53 10,55

4-1 0,1931/4,6657 4,14 66,24 0,63 12,63 22,84 12,12 10,72

5-1 0,1819/4,6061 3,95 63,20 0,57 11,40 28,04 14,67 13,37

Топыра; Yлгiлерiндегi минералды азоттын мeлшерi: 1-шi - 80,64 кг/га, 2-шi - 79,52 кг/га, 3-шi -54,88 кг/га, 4-шi 66,24 кг/га жэне 5-шi 63,20 кг/га. Топы-ра;тын ылгалдыгы: 1-шi - 0,50 г, 2-шi -0,49 г, 3-шi - 0,64 г жэне 4-шi 0,63 г, 5- шi 0,57 г. Топыра;тын ылгалдыгы паиыз-ды; мeлшерде 1-шi Yлгiде 10,02%, 2-шь де 9,26%, 3-шi де 12,70%, 4^ де 12,63%, 5-шi Yлгiде 11,40% болды (кесте 2).

Бес топыра; Yлгiсшщ химиялы; жэне физикалы; касиеттерiн салыстыр-

ганда, 1-шi жэне 2-шi Yлгiлер органикалы; заттардын ;урамы мен минералды азоттын мeлшерi боиынша жогары мэнге ие. Олар сытШ жэне салыстыр-малы тYPДе ;урга;. 3-шi жэне 4-шi Yлгiлерде топыра;тын ылгалдыгы жо-гары, бiрак органикалы; заттардын ;у-рамы жэне минералы азоттын мeлшерi тeмен. 5-шi Yлгiнiн кeрсеткiштерi орташа денгеиде (кесте 2).

Абаи облысы ашы; ;ара ;оныр топыра; жагдаиында eсiрiлген рапстын

вегетациялыц кезещнде метеорология-лыц мэлiметтердiц орташа айлыц ^р-сеткiштерi есепке алынды (кесте 3).

Топырацтыц агрохимиялыц цура-мы жэне метеорологиялыц жагдайлар eсiмдiктiц eсуi, дамуы мен цалыптасу процесстерiне эсерiн тйгiздi [7-9]. Зерт-

Эрбiр рапс сорты ушш вегетациялыц кезецнiц узацтыгын аныцтау Yшiн фенологиялыц бацылаулар жYргiзу цажет. Фенологиялыц бацылауларды eсiмдiктердiц eсуi мен дамуыныц бас-тапцы жэне соцгы кезецдерiн бацылау арцылы жYргiзуге болады.

Зерттеу барысында егiстiк бацылаулар, зертханалыц жэне жиналган eнiмге цурылымдыц талдаулар жYргi-зiлдi. Бацылаулар мен талдаулар жал-пыга ортац эдюгемелерге сай орын-далды.

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ

Рапс майлы эрi азыцтыц дацыл-дарга жататын бiр жылдыц шeптесiн eсiмдiк. Рапс кYздiк жэне жаздыц болып бeлiнедi. Суыцца тeзiмдi, цургацшылыц-ца тeзiмсiз eсiмдiк. Туцымы 1-3°С eне бастайды, жас eркенi -3-5°С Yсiмейдi [10].

Ылгалды ец ^п цажет ететiн кезецi ^лдену, дэнiнiц толысып, пiсу сэтi. ^здж рапсца цараганда жаздыц рапс климат жагдайларына тeзiмдiрек. Вегетациялыц кезец ^здж рапста 270 -300 ^н, жаздыц рапста 80 - 100 ^нге созылады [11]. Айцас тозацданады. Бар-

теуге алынган материалдар шетелдж селекцияныц ХNА, XNB,XNC сорттары.

Сорттарды багалауда пiсiп-жетiлу мерзiмi, астыц eнiмдiлiгi, eсiмдiк биж-тiгi, вегетациялыц кезец узацтыгы, жатагандыгы жэне бiрдей пiсiп-жетiлуi сияцты факторлар ескерiлдi.

лыц майлы дацылдардыц iшiнде кYздiк рапс айрыцша топырац талгайды, ол цоректiк заттары мол, цышцылдау орта-сы бар топырацтарда жацсы eнiм бередi. Ал жаздыц рапс ауыр балшыцты жэне жещл цумбалшыцты топырацтардан басца жерлердщ бэрiнде eсiп, eнiм бере алады.

КYздiк рапстыц алгы дацылдары ретшде ^нбагыс, жYгерi, ерте пiсетiн картоп, ^к азыц Yшiн себiлетiн ^здж цара бидай дацылдарын атауга болады. Рапстыц дэншде 43%-дан (жаздыц) 50%-га (кYздiк) дейiн май болады. Майын тагам ретiнде жэне техникалыц мацсаттарга, сабын цайнату, тоцыма, металлургия, бояу, полиграфия, тер^ т.б. eндiрiстерде пайдаланады [12].

Рапстыц аймацтыц топырац -климаттыц жагдайына бейiмделген сорттарын iрiктеу рапс eсiрудiц басым багыттардыц бiрi. Рапстыц вегетациялыц кезецiнiц узацтыгы жылдыц агро-климаттыц жагдайларына, жауын-шашын мeлшерiне жэне оц температу-раныц жиынтыгына байланысты болады. Фенологиялыц бацылаулар фаза-лардыц басталуыныц кYнтiзбелiк

Кесте 3 - Рапстыц вегетация кезещндеп метеорологиялыц мэлiметтердiц орташа айлыц кeрсеткiштерi

№ Айлар Оц, унамды Тиiмдi Тиiмдi Жауын - Барлыц

температура температура температура шашын есеп жауын -

жиынтыгы, жиынтыгы, жиынтыгы, беру шашын

°С +5°С +10°С кезецшде (мм) жиынтыгы (мм)

1 Мамыр 673,0 377,5 160,5 54,1 275,7

2 Маусым 1290,5 835,0 458,5 94,6 370,3

3 Шiлде 2004,0 1398,5 882,0 157,6 527,9

4 Тамыз 2677,0 1911,0 1225,0 15,8 543,7

мерзiмдерiн, фазыааралы; кезендердщ уза;тыгын жэне генеративтж мYше-лердiн ;урылымын аны;тау ар;ылы жYргiзiлдi.

Агробиологиялы; станцияда рапс-тын 3 шетелдж селекциялы; сорты 20.05.2024 жылы егiлдi. Рапстын eсу барысында 7 фенологиялы; фазасынын eту барасы тiркелiндi (кесте 4).

Берыген кестеден баИ^ганымыз-даи XNB жэне Х^ сорттары вегетация-лы; фазаларынын уа;ыт аралыгы у;-

Саба;тану басталганнан кеИiн, eсiмдiктiн вегетативтi массасы ;ар;ын-ды eседi, жэне осы сэттен бастап ^лдеу ая;талганга деИiн рапс ылгалды кeп мeлшерде сiнiрдi. Жалпы алганда, вегетация кезенiнде рапс дэндi да;ылдарга ;араганда 1,5-2 есе гап суды паИда-ланды.

Жемiс пен ту;ымнын пiсiп - жеты-уi барысында рапстын саба;тары мен бурша;тары сур-сары тYстi болуы ке-рек, ту;ымдар ;атты болып, ;ара неме-се ;оныр-;ара тYске ие болады.

Ен алгаш;ы eскiн 25.05 паИда бол-ды, толыгымен eскiн шыгуы 28.05 Yш сортта бiрдеИ баИ;алды. 0сiп даму ке-зендерiнде, жапыра;тын розеткасынын паИда болуынын басталуы, саба;тын

сас. Бул екi сорттын у;сас генетикалы; ;урылымы жэне eсу ^р^ны бар екенiн кeрсетедi. Рапстын алгаш;ы eскiнi климатты; жэне топыра;тын ылгалдылыгына ;араИ, егiлген кYннен бастап 5 ^н eсiп шы;ты.

Вегетациянын алгаш;ы 25-30 нiнде eсiмдiктiн жер Yстi бeлiгi баяу дамыды. Осы кезенде тамыр жYИесi ;алыптаса бастады, розетка жапыра;-тары жэне нагыз жапыра;тын алгаш;ы жубы ;аланды.

басталуы, ^лшогырлардын паИда болуы, бYршiктенудiн басталуы, гYлдену, бурша;;аптардын паИда болуы, жемк пен ту;ымнын пiсiп - жетiлуi XNB жэне XNC сорттарында бiрдеИ уа;ыттарда жY-рiп отырды. Рапстын XNB сорты 92 ^н-де пiсiп жетiлдi, XNC толы; тсш жетiлу кезенi 89 кYндi ;урады. Ал, XNА сорты облыс жагдаИында пiсiп - жетiлмедi.

Кестедеп мэлiметтер тек бiр жыл-да алынган. Бас;а жылдарда вегетация-лы; фазалардын уа;ыты eзгерiп, eсiру жагдаИлары (топыра;, ауа раИы, ты-наИт;ыштар) рапстын вегетациялы; фазаларына эсерiн тигiзуi мYмкiн.

Алгаш;ы eскiн мен розеткалар фазаларында рапс жапыра;тары жасыл, тYктi емес, балауыз жабындысына баИ-

Кесте 4 - Рапстын eсу барысындагы даму кезендерi

№ Вегетация фазасы Рапс (сортXNА) Рапс (сортXNB) Рапс (сорт XNC)

1 Алгаш;ы eскiн 25-28.05 25-28.05 25-28.05

2 Нагыз жапыра;тардыц алгаш;ы жубыныц пай-да болуы 18.06. 10-12.06 12-15.06

3 Саба;тыц басталуы (тарма;талу) 04.07 26 -30.06 26 -30.06

4 БYршiктенудiц басталуы 20.07 18-25.07 18-25.07

5 ГYлдену - 05-15.07 05-15.07

6 Буршак;к;аптардьщ паида болуы - 20.07-10.08 20.07-10.08

7 Жемiс пен ту;ымныц пiсiп - жетiлуi 20.08 17.08

ланысты сур рецкпен, ал сурепицада жасыл, цатты сирек тYктi, балауыз жабыны жоц. Рапстыц сабагы берiк, тж, цатты тармацталган, эртYрлiлiгiне бай-ланысты бйiктiгi 90 - дан 180 см-ге дешн. Рапстагы бiрiншi ретт бYЙiрлiк eсiндiлер eсiмдiктiц ортацгы бeлiгiнен жогарыга дейiн бiркелкi орналасцан.

^лденудщ басталу кезецiнде рапстыц барлыц сабацтарыныц жапы-рацтары мен бутацтары сур, жацсы аныцталган балауыз жабындысымен жабылган, кей кезде элсiз балауыз жабыны бар немесе мYлде жоц.

Рапс салыстырмалы тYPде бiр-тiндеп ^лдейд^ Алгашцы бYршiктер

непзп сабацта пайда болган кезде, тeменгi eркендерде кешннен гYл бYршiктерi дамып, гYлдейдi [13]. Олар кешшрек жэне цысца уацытца ^л-дейтiндiктен, олардагы бYршiктердiц азаюына жэне дамуыныц баяулауына экеледi. бамджтеп бiр гYлдiц гYлдеу узацтыгы - 3 ^н. Жалпы гYлдеу узац-тыгы ауа райы жагдайына байланысты 3-тен 5 аптага дейiн ауытциды. Рапстыц гYлдерi Yлкенiрек жэне алтын-сары тYстi [14]. Жемiсi - узындыгы 5-10 см сэл тYЙнек тэрiздi жiцiшке, цурамында 18-ден 30-га дейiн туцым бар. 0амдж-теп буршаццаптардыц саны кeбiнесе 50-ден 100 данага дейiн.

Сурет 1 - Рапстыц фенологиялыц фазалары

Тукымдар децгелек сфералык, диаметрi 0,4-2,5 мм. Рапс тукымдары-ныц Tyci кара, кою коцыр, коцыр, ал рапста сары, ашык крцыр болады, коцыр [15, 16].

Рапстыц тукымдары тусу кезiнде кара, коцыр жэне ашык коцыр TYстi болады, буршаккабын басканда eKi белiккe белiнуi кажет, маИлы тукымдар-дыц ылгалдылыгы 30-35% кураИды, буршацтар саргыш TYсiнeн ашык бол-мауы керек. ТжелеИ жинауда да, eKi кeзeцдi жинауда да кесу бшкттн mym-кшдтнше жогары коИылады, осылаИ-ша жИнау жылдамдаИды, ресурстар Yнeмдeлeдi жэне ешмнщ шыгыны азаяды.

ЦОРЫТЫНДЫ Рапс сорттарын АбаИ облысыныц ашык кара коцыр топырактарында топырак жагдаИына бeИiмдeлу кабые-тiн багалау боИынша экспeримeнттiк деректер жинакталды.

Зерттелген рапс сорттарыныц да-муыныц фенологиялык фазаларыныц басталу мeрзiмi аныкталды, олардыц узактыгы метеорологиялык жагдаИлар-га жэне сорттардыц генетикалык ерек-шeлiктeрiнe баИланысты болды. 0скш-нен бастап розетка фазасына дeИiн жаздык рапс баяу есeдi. Ец каркынды есу сабактану - пiсу фазаларында баИ-калады. Орташа алганда, сортардыц вегетациялык кeзeцi 89-дан 92 ^нге дeИiн ауыткыды. XNB жэне XNC сорт-тары кыска вегетациялык кезещмен eрeкшeлeндi. Сорттар тезiмдiлiгi, ешм-дШп жагынан туракты болып шыкты. Рапстыц XNA сорты биiктiгi боИынша боИлап есе алмады жэне бYшiктeну фазасынан кeИiн есiп жeтiлмeдi.

Алынган нэтижелер зерттелетш материалды толык жэне объективт багалау Yшiн одан эрi зерттеу жумы-сында паИдаланылады.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Кененбаев С.Б. Сохранение плодородия почв - важнеИшая проблема сельского хозяиства// Вестник С.-х. Наука Казахстана. - 2003. - № 12. - С. 25-26.

2. Сапаров А.С., Рамазанова Р.К. Пути повышения урожаИности сельскохозяИ-ственных культур и плодородия почв в рыночных условиях// Вестник С.-х. науки Казахстана. - 2002. - № 1. - С. 27-29.

3. Беляев А.Б. Трансформация гумусного состояния черноземов целинных при длительном сельскохозяИственном использовании// Черноземы России: экологическое состояние и почвенные процессы. - Изд-во Воронеж. Ун-та, 2006.

- С. 301-305.

4. Сеидалина К.Х. Современное состояние плодородия черноземных почв Северного Казахстана. Диссертация, Тюмень. - 2009. - 7 с.

5. Агроэкологическое состояние черноземов ЦЧО / под ред. А. П. Шербакова, И. И. Васенева. - Курск, 1996. - 326 с.

6. Alam, M. M., Begum, F., & Roy, P. (2014). Yield and yield attributes of rapeseed -mustard (Brassica) genotypes grown under late sown condition// Bangladesh Journal of Agricultural Research - Т. 39(2). - Р. 311-336.

7. Andersson, B., & Benglsson. (1989). The influence of row spacing, seed rate and sowing time on over wintering and yield in winter oilseed rape (Brassica napus). Swedish J. Agric. Res., - № 19. - Р. 129-134.

8. Angadi, S. V., Cutforth, H. W., McConkey, B. G., & Gan, Y. (2003). Yield Adjustment by Canola Grown at Different Plant Populations under Semiarid Conditions. Crop Science,

- № 43(4). - Р. 1358-1366.

9. Auld, D. L., Mahler, K. A., Thrill, D. C., Erickson, D. A., Raymer, P. L., & Sernyk, J. L.

(1991). Registration of Two Rapeseed Germplasm Populations. Crop Science. - № 31(2),

- P. 493-494.

10. Baghdadi, H., Taspinar, S., Yousefi, M., & Hosseinpour, A. (2012). Influence of different sowing dates on grain yield of canola (Brassica napus L.) cultivars in Qazvin area. Intl. J Agric: Res & Rev. - № 2. - P. 1092-1096.

11. Bali, A. S., Singh, T., Shah, M. H., Singh, K. N., & Nehvi, F. A. (1992). Response of Indian mustard (Brassica juncea) to sowing date and fertilizer application. Indian J. Agric. Sci. - № 62. - P. 690-691.

12. Basnet, K. (2005). Effect ofDifferent Combinations of Nutrient Sources and Weeding Practice on the Physiological Characters ofRapeseed in Humid Subtropical Condition of Chitwan. Journal of the Institute of Agriculture and Animal Science. - № 26. - P. 51-55.

13. Bhandari, R. (2015). Plant Oils in Nepal: A Potential Alternative Energy to Fossil Fuel. EC Agriculture. - № 1(2). - P. 86-97.

14. Bhatta, K., Chaulagain, L., Kafle, K., & Shrestha, J. (2019). Bio-Efficacy of Plant Extracts against Mustard Aphid (Lipaphis erysimi Kalt.) on Rapeseed (Brassica campestris Linn.) under Field and Laboratory Conditions.Syrian Journal of Agricultural Research. - № 6(4). - P. 557-566.

15. S.B, Karki, T.B., Shrestha, J., & Adhikari, P. (2015). Productivity of maize genotypes under different planting dates. Our Nature. - № 13(1). - P. 45-49.

16. Mascolo, L.; Lopez-Sanchez, J.M.; Vicente-Guijalba, F.; Nunziata, F.; Migliaccio, M.; Mazzarella, G. A Complete Procedure for Crop Phenology Estimation With PolSAR Data Based on the Complex Wishart Classifier. IEEE Trans. Geosci. Remote Sens. - 2016. - № 54,

- P. 6505-6515.

REFERENCES

1. Kenenbaev S.B. Soil fertility preservation is the most important problem of agriculture// Bulletin of Agricultural Science of Kazakhstan. - 2003. - № 12. - P. 25-26.

2. Saparov A.S., Ramazanova R.K. Ways to increase crop yields and soil fertility inmarket conditions// Bulletin of Agricultural science of Kazakhstan. - 2002. - № 1.

- P. 27-29.

3. Seidalina K.H. The current state of fertility of chernozem soils of Northern Kazakhstan. Dissertation, Tyumen. - 2009. - 7 p.

4. Agroecological state of chernozems of the Central Agricultural District / Edited by A. P. Sherbakov, I. I. Vasenev. Kursk, 1996. - 326 p.

5. Belyaev A.B. Transformation of the humus state of virgin chernozems with prolonged agricultural use// Chernozems of Russia: ecological status and soil processes.

- Voronezh Publishing House. Unita. - 2006. - P. 301-305.

6. Alam M. M., Begum, F., & Roy, P. (2014). Yield and yield attributes of rapeseed -mustard (Brassica) genotypes grown under late sown condition. Bangladesh Journal of Agricultural Research. - № 39(2). - P. 311-336.

7. Andersson, B., & Benglsson. (1989). The influence of row spacing, seed rate and sowing time on over wintering and yield in winter oilseed rape (Brassica napus). Swedish J. Agric. Res. - № 19. - P. 129-134.

8. Angadi S. V., Cutforth, H. W., McConkey, B. G., & Gan, Y. (2003). Yield Adjustment by Canola Grown at Different Plant Populations under Semiarid Conditions. Crop Science.

- № 43(4). - P. 1358-1366.

9. Auld D. L., Mahler, K. A., Thrill, D. C., Erickson, D. A., Raymer, P. L., & Sernyk, J. L.

(1991). Registration ofTwo Rapeseed Germplasm Populations. Crop Science. - № 31(2).

- Р. 493-494.

10. Baghdadi H., Taspinar, S., Yousefi, M., & Hosseinpour, A. (2012). Influence of different sowing dates on grain yield of canola (Brassica napus L.) cultivars in Qazvin area. Intl. J Agric: Res & Rev. - № 2. - Р. 1092-1096.

11. Bali, A. S., Singh, T., Shah, M. H., Singh, K. N., & Nehvi, F. A. (1992). Response of Indian mustard (Brassica juncea) to sowing date and fertilizer application. Indian J. Agric. Sci. - № 62. - Р. 690-691.

12. Basnet K. (2005). Effect of Different Combinations of Nutrient Sources and Weeding Practice on the Physiological Characters of Rapeseed in Humid Subtropical Condition of Chitwan// Journal ofthe Institute ofAgriculture andAnimal Science. - № 26. - E 51-55.

13. Bhandari, R. (2015). Plant Oils in Nepal: A Potential Alternative Energy to Fossil Fuel. EC Agriculture. № 1(2). - Р. 86-97.

14. Bhatta K., Chaulagain, L., Kafle, K., & Shrestha, J. (2019). Bio-Efficacy of Plant Extracts against Mustard Aphid (Lipaphis erysimi Kalt.) on Rapeseed (Brassica campes-tris Linn.) under Field and Laboratory Conditions// Syrian Journal of Agricultural Research. - № 6(4). - Р. 557-566.

15. S.B. Karki, T.B. Shrestha J., & Adhikari P. (2015). Productivity of maize genotypes under different planting dates. Our Nature. - № 13(1). - Р. 45-49.

16. Mascolo L.; Lopez-Sanchez J.M., Vicente-Guijalba F., Nunziata, F., Migliaccio M.; Mazzarella G. A. Complete Procedure for Crop Phenology Estimation With PolSAR Data Based on the Complex Wishart Classifier. IEEE Trans. Geosci. Remote Sens. - 2016. - № 54.

- Р. 6505-6515.

РЕЗЮМЕ

А.А. Закиева1*, А.О. Досмаганбетова1, Г.О. Камзина1, А.Б. Уалиева1, А.К. Муратова1 ВЛИЯНИЕ ПОЧВЕННЫХ УСЛОВИИ НА ВЕГЕТАЦИОННЫИ ПЕРИОД ПРИ ВЫРАЩИВАНИИ СОРТОВ РАПСА ИНОСТРАННОИ СЕЛЕКЦИИ В АБАИСКОИ ОБЛАСТИ 1НАОуниверситет имени Шакарима города Семей, 071400, Семей, Глинки 20 А, Казахстан, *e-mail: araisyly@mail.ru

В статье представлены результаты исследования по продолжительности вегетационного периода одной из ценных и перспективных масличных культур - рапса в условиях области АбаИ. Цель исследования - оценить потенциал созревания сортов рапса иностранноИ селекции в почвенно-климатических условиях области. Рапс - культура, способная расти в широком диапазоне почвенных условиИ, за исключением болотистых, очень легких и песчаных почв. В настоящее время активно ведутся исследования по выращиванию рапса. Почвы раИона, где проводилось исследование, относятся к светло -каштановым. Климат резко континентальныИ, с большоИ суточноИ и годовоИ амплитудоИ температур. Зима суровая, лето жаркое. В исследовании были использованы сорта ХNА, XNB, XNC иностранноИ (КНР) селекции. В последние годы производству рекомендовано большое количество сортов рапса отечественноИ и иностранноИ селекции. Определение длительности вегетационного периода рапса важно для установления оптимальных сроков посева и уборки. Фенологические наблюдения проводились в первоИ половине дня. Длительность вегетационного периода сортов ХНБ и ХНЦ составила 89-92 дня. Сорт ХНА в условиях области не созрел. Были определены сроки наступления фаз развития сортов рапса. Установлено, что сроки фаз развития зависят от погодных условиИ и генетических особенностеи сортов.

Ключевые слова: рапс, сорт, фенология, почва, всхожесть.

SUMMARY

A. Zakiyeva1*, A. Dosmaganbetova1, G. Kamzina1, A. Ualieva1, A.Muratovax HE INFLUENCE OF SOIL CONDITIONS ON THE GROWING SEASON IN THE CULTIVATION OF RAPESEED VARIETIES OF FOREIGN SELECTION IN THE ABAI REGION 1NAO Shakarim Semey University, 071400, Semey, Glinka 20 А, Kazakhstan,

*e-mail: araisyly@mail.ru

The article presents the results of a study on the duration of the vegetation period of rapeseed, one of the valuable and promising oilseed crops, in the conditions of Abay region. The aim of the study is to assess the ripening potential of rapeseed varieties of foreign selection in the soil and climatic conditions of the region. Rapeseed is a crop that can grow in a wide range of soil conditions, except for marshy, very light and sandy soils. Currently, research on rapeseed cultivation is actively underway. The soils of the area where the study was conducted belong to the light chestnut type. The climate is sharply continental, with a large daily and annual temperature range. Winters are harsh, summers are hot. The study used the ХNА, Х^, and Х^ varieties of foreign (PRC) selection. In recent years, a large number of rapeseed varieties of domestic and foreign selection have been recommended for production. Determining the duration of the rapeseed vegetation period is important for determining the optimal sowing and harvesting times. Phenological observations were conducted in the first half of the day. The duration of the vegetation period for the ХNB and Х^ varieties was 89-92 days. The ХNA variety did not mature in the conditions of the region. The timing of the onset of rapeseed variety development phases was determined. It was found that the timing of development phases depends on weather conditions and the genetic characteristics of the varieties.

Key words: rapeseed, variety, phenology, soil, germination.

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТТЕР

1. Закиева Араилы Аленхановна - Шэкэрiм атындагы университете^, PhD, Ауыл шаруашылыгы жэне биоресурстар кафедрасыныц кауымдастырылган профессоры, e-mail: araisyly@mail.ru

2. Досмаганбетова Акерке Оралгазыкызы - Шэкэрiм атындагы университет Ауыл шаруашылыгы жэне биоресурстар кафедрасыныц окытушысы, магистр, e-mail: aker@inbox.ru

3. Камзина Гулим Оразбаевна - Шэкэрiм атындагы университете^ Ауыл шаруашылыгы жэне биоресурстар кафедрасыныц окытушысы, магистр,

e-mail: erlan_gulim@mail.ru

4. Уалиева Альбина Бауржановна - Шэкэрiм атындагы университете^ Ауыл шаруашылыгы жэне биоресурстар кафедрасыныц окытушысы, магистр,

e-mail: azik-orda@mail.ru

5. Муратова Аида ^аираткызы - Шэкэрiм атындагы университете^ Ауыл шаруашылыгы жэне биоресурстар кафедрасыныц 4 курс студент^

e-mail: kairatovnaida@mail.ru