CC BY
0УДК 35
Эскенбаева М.Б.
1 курс магистранты Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ¥лтты; университет (Астана ;., Казахстан)
Научный руководитель:
Турмаханбетова Ш.Ш.
э.г.к., профессордын м.а. Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ¥лттьщ университетi (Астана ;., Казахстан)
КАЗАЦСТАННЫЦ ЭНЕРГЕТИКАЛЬЩ КАУ1ПС1ЗД1Г1: МЭСЕЛЕЛЕР, МЕМЛЕКЕТТ1К РЕТТЕУ ЖЭНЕ ДАМУ БАГЫТТАРЫ
Аннотация: Казацстанныц энергетишлыц цаутЫздт елдщ экономикалыц турацтылыгы мен элеуметтж дамуыныц неггзг болып табылады. Бул мацалада Казацстанныц энергетикалыц цаутЫздтн цамтамасыз етудег1 мемлекеттт реттеу тетттер1, саладагы нег1зг1 мэселелер, сондай-ац, энергетикалыц секторды дамыту багыттары талданады. Энергия квздер1н1ц цолжет1мд1л1г1, электр ЖYйесiнiц турацтылыгы жэне жацартылатын энергия квздерШц Yлесiн арттыру арцылы экологиялыц турацтылыцты цамтамасыз ету - мемлекеттт саясаттыц басым багыттары болып табылады. Казацстанныц энергетика саласындагы реформалар мен шетелдт тэжiрибе мысалдары зерттелт, елдщ энергия цаутЫздтн ныгайтуга багытталган негiзгi шаралар усынылады.
Ключевые слова: энергетикалыц цаутЫздщ мемлекеттт реттеу, жацартылатын энергия квздерi, энергетикалыц тшмдшк, Казацстан.
2156
Юркпе
Энергетикалык каушшздж - Казакстаннын теракты дамуынын, жэне халыктын элеуметлк-экономикалык жагдайын жаксартудын негiзгi тiрегi. Елдiц энергетикалык элеует орасан зор: м^най, табиги газ, кeмiр жэне уран корлары Казакстанды элемдiк энергетикалык ресурстар нарыгында мацызды орынга шыгарады. Алайда б^л артыкшылык ел экономикасын теракты тYPде дамыту жэне халыктын кажеттiлiктерiн камтамасыз ету Yшiн д^рыс эрi тиiмдi баскаруды талап етедi. Элемдiк экономикалык жэне саяси eзгерiстерге байланысты энергетикалык каушшздшт камтамасыз ету мэселесi eзектiлiгiн арттыруда. Халыкаралык нарыктагы энергия ресурстарына деген жогары с^раныс пен баганын т^раксыздыгы Казакстаннын энергетикалык секторы алдында бiркатар кауiп-катерлер мен мYмкiндiктердi туындатып отыр.
Энергетика саласындагы т^рактылык пен каушшзджт камтамасыз ету Казакстан Yшiн шю т^рактылыкты ныгайтуга, экономикалык eсiмдi арттыруга жэне халыктын эл-аукатын жаксартуга багытталган манызды басымдык болып саналады. Энергетикалык каушшзджт камтамасыз ету елдiн энергетикалык тэуелшздтне тiкелей байланысты [1]. Б^л тэуелсiздiк - энергия кeздерiн эртараптандыру, жанартылатын энергия кeздерiн дамыту, энергия тшмдшгш арттыру жэне экологиялык т^рактылыкты сактау аркылы гана мYмкiн болмак. Сонымен катар, энергетикалык инфрак^рылымнын тозуы, электр энергиясына деген с^раныстын артуы жэне энергиямен камту жYЙелерiн жетiлдiру кажеттiлiгi казiргi танда саланын басты мэселелерi болып табылады.
Мемлекет энергетикалык каушшздшт реттеу Yшiн кешендi тэсiлдердi колдануда: инфрак¥рылымды жанарту, заннамалык реформалар енгiзу, инвестициялык жобаларды колдау жэне инновациялык шешiмдердi енгiзу. Жанартылатын энергия ^здерше басымдык берiп, экологиялык таза технологияларды дамытуга ынталандыру аркылы Казакстан eзiнiн энергетикалык кауiпсiздiгiн ныгайтуга багытталган. Елiмiздiн энергетикалык жYЙесiн тиiмдi баскару жэне теракты даму жолындагы басты мiндеттердi
2157
орындау халыцтыц элеуметтж жагдайын жацсартуга, экономикалыц жэне экологиялыц турацтылыцты цамтамасыз етуге жол ашады.
Зерттеу эдктемеС
Мацаланы зерттеу эдютемесшде Казацстанныц энергетикалыц цаушшздтн мемлекеттiк реттеу мэселес кешендi тYPде царастырылды. Алдымен, эдебиетке шолу эдiсi арцылы Казацстанныц энергетикалыц секторындагы цазiрri жагдай мен даму My^^i^^i зерттелдi. Сонымен цатар, Казацстанныц энергетикалыц саясаты халыцаралыц тэжiрибемен салыстырылды, бул цауiпсiздiк пен турацтылыцты цамтамасыз етудщ тиiмдi эдiстерiн аныцтауга мYмкiндiк бердi. Ресми дереккездерден алынган статистикалыц мэлiметтердi ецдеу арцылы энергия тутыну жэне ендiрiс келемi децгеш царастырылды. Энергетика саласындагы стратегиялыц цужаттар мен зацнамалыц базаны жYЙелi талдау арцылы мемлекеттiц энергетикалыц цауiпсiздiкке цатысты саясатындагы негiзгi аспектiлер сараланды.
Эдеби шолу
Казацстанныц энергетикалыц цауiпсiздiгiн зерттеу тацырыбы кептеген галымдардыц ецбектерiнде талцыланып келедi. Бул салада эсiресе энергетикадагы инновациялар, ресурстарды тиiмдi пайдалану жэне мемлекет тарапынан жYзеге асырылатын саясаттар бойынша бiрнеше iргелi зерттеулер жYргiзiлген. Казацстанныц энергетикалыц секторы мен оныц даму динамикасы, сондай-ац халыцаралыц тэжiрибенi енгiзу цажеттiлiгi туралы Б.Ж. Утеев пен С.С. Абишова жумыстарында керсетшген, онда авторлар энергетикалыц сектордыц жагдайын сараптап, елдеп энергетика цауiпсiздiгiн арттыру Yшiн инновациялыц технологияларды енгiзу цажеттшгш айцындайды [2]. Сонымен цатар, А.М. Тлеппаев ез зерттеушде энергетика жYЙесiн дамыту багытында салыстырмалы талдау жасауды усынады, ол арцылы Казацстанныц энергетикалыц саясатыныц басымдыцтары мен элемдiк нарыцтагы жагдайына бага беруге мYмкiндiк туады.
2158
Казакстанда казiргi замангы энергетикалык жэне баскарушылык инновациялык трендтердi талдаган Д.Е. Искакова энергетика саласындагы элемдш тэжiрибе мен Казакстандагы жагдайды салыстыра отырып, стратегиялык багыттарды аныктауга багытталган зерттеу жYргiзген. Онын енбегшде энергетикалык кауiпсiздiктi арттыруда жангыртылган энергия ^здерш пайдалану мен жана технологиялар аркылы энергия eндiру тиiмдiлiгiн арттыруга мэн бершген [3]. Осыган коса, Казакстаннын энергетика жYЙесi мен eндiрiстiк куатын ныгайтудагы максат-мiндеттер мен оларды жYзеге асыру шаралары туралы "KEGOC" компаниясынын ресми сайтында мэлiметтер берiлген. Б^л дереккeзде Казакстандагы энергетикалык инфрак¥рылым, электр желiлерiнiн жагдайы мен елдеп энергетикалык компаниялардын рeлi кенiнен карастырылган [4].
Нзтижелер жэне талкылау
Электр энергетикасы саласын мемлекеттiк реттеу аркылы т^тынушыларга жеткiзушiлердi тандау мYмкiндiгiн беру, электр энергиясынын сапасы мен сешмдшгш арттыру, нарык катысушыларынын к^кыктарын коргау сынды манызды максаттар койылган. Б^л багытта Казакстан Республикасынын Энергетика министрлт нормативтiк к^жаттар дайындап, саланы кадагалау жэне бакылау функциясын аткарады. Энергетикалык кешеннщ сенiмдi ж^мыс iстеуi елдщ экономикалык жэне элеуметгiк т^рактылыгына Yлкен эсер етедi. Дегенмен, Казакстан энергетика саласында бiрнеше кемшiлiктердi бастан кешуде. Сонын iшiнде к¥ралдардын тозуы, инвестициянын жеткiлiксiздiгi, жэне тeмен энергия тшмдшп ерекше назар аудартады. Осы мэселелердi шешу Yшiн энергетикалык куралдарды жанарту жэне жангырту, инвестиция кeлемiн ^лгайту, энергия тиiмдiлiгiн арттыру жэне жанартылатын энергия ^здерш дамыту багытында шаралар жYзеге асырылуда.
Энергетикалык дагдарыстын алдын алу максатында Казакстан Yкiметi 2035 жылга дейiнгi электр энергетикасын дамыту стратегиясын кабылдады. Б^л стратегия аясында жана куаттарды енгiзу, казiргi электр станцияларын
2159
жацгырту, жэне жацартылатын энергия кездерш дамыту кезделген. Yкiмет энергетика секторына инвестиция тарту ар;ылы елдiц энергетикалы; тэуелсiздiгiн ;амтамасыз етудi басты назарда устайды. Казахстан энергетика саласын мемлекеттiк децгейде реттеудi ^шейтш, реформалар жYргiзуде. Жацартылатын энергия кездерш ;олдау ар;ылы дэстYрлi энергетикалы; ресурстарга тэуелдiлiктi азайту, энергия тиiмдiлiгiн арттыру жэне инвестицияларды тарту сия;ты шаралар Казацстанныц энергетикалы; каушшздтн ныгайтуга багытталган. 2035 жылга дейiнгi энергетикалы; тецгерiм мен энергетика саласын дамыту тужырымдамасына сэйкес, 2030 жылга ;арай жацартылатын энергия кездершщ Yлесiн жалпы генерацияныц 15%-на дейiн улгайту жоспарланган. Бул мемлекет жYзеге асырып жат;ан б1р;атар багдарламалар ар;ылы iске асырылып, елдщ экологиялы; тура;тылыгын цамтамасыз етуге де ыкрал етедi. Сонымен ;атар, элемдш тэжiрибеде энергетика саласында инновациялы; шешiмдер ерекше мацызга ие болып отыр, бул Казахстан Yшiн де стратегиялы; басымды; болып табылады [5]. Казахстан энергияны Yнемдеуге жэне тиiмдiлiгiн арттыруга багытталган смарт технологияларды енгiзуге талпынып келедi. Сонымен ;атар, жел жэне кYн энергетикасы секiлдi жацартылатын энергия кездерш дамыту, ещрлш децгейде энергетикалы; хабтар мен кластерлер куру ар;ылы елдiц энергетикалы; каушшздтн ;амтамасыз ету кезделуде.
Корытынды
Каза;станныц энергетикалы; каушшздт елдiц тура;ты дамуы мен элеуметлк-экономикалы; эл-ау;атыныц негiзi болып табылады. Электр энергетикасын мемлекеттiк реттеу, жацартылатын энергия кездерш дамыту жэне энергия тшмдшгш арттыру - Каза;станныц энергетикалы; каушшздтн ныгайту багытындагы мацызды ;адамдар болып табылады.
Каза;станныц энергетикалы; инфра;урылымы кдарп уа;ытта бiркатар проблемалармен бетпе-бет келуде, оныц iшiнде куралдардыц тозуы, инвестицияныц жеткiлiксiздiгi жэне энергия тиiмдiлiгiнiц темендт бар. Бул
2160
мэселелердi шешу Yшiн саланы жацгырту, жаца технологияларды енпзу, инвестициялар тарту жэне экологиялык; таза энергия кездерш дамыту кажетлп айкын. Сонымен катар, Казакстанныц 2035 жылга дейiнгi электр энергетикасын дамыту стратегиясы аясында жасалган кадамдар елдiц энергетикалык тэуелшздтн камтамасыз етуге жэне экологиялык т^рактыльщты ныгайтуга багытталган.
Элемдiк тэшрибе мен инновациялык шешiмдердi ескере отырып, Казакстан энергия Yнемдеу, смарт технологиялар жэне жацартылатын энергия кездерiн дамыту аркылы энергетикалык каушшздтн арттырып, теракты даму жолында мацызды жетiстiктерге жетуге мумкшдш алады. Осылайша, елдiц энергетикалык секторыныц т^рактылыгы мен тиiмдiлiгi мемлекеттш реттеу шараларыныц аркасында артатын болады, б^л ез кезегiнде экономикалык жэне экологиялык т^рактылыкты камтамасыз етуге ыкпал етедi.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Иватова Л.М., Уранхаев Н.Т. Энергетическая безопасность Республики Казахстан (политологический аспект). - Алматы: Казак университет^ 2008. - 250 с., б. 15
2. Утеев Б.Ж., Абишова С.С., Тлеппаев А.М. Энергетикалык секторды дамыту жагдайын салыстырмалы талдау // Вестник Национальной инженерной академии Республики Казахстан. 2021. № 3 (81)
3. Искакова Д. Е. Современные технологические и управленческие инновационные тренды в энергетике: мировой опыт и Казахстан // Вестник Национальной инженерной академии Республики Казахстан. 2019. № 2 (72)
4. KEGOC компаниясыныц ресми сайты. "Электроэнергетика Казахстана." [Электрондык ресурс] : https://www.kegoc.kz/electric-power/elektroenergetika-kazakhstana/
5. Егемен Казакстан газет, «Энергетикалык каушаздш - мацызды мэселе» -05.10.2023 - [Электрондык ресурс]: URL: https://egemen.kz/article/350337-energetikalyq-qauipsizdik-%E2%80%93-manhyzdy-masele
2161
