CC BY
1УДК 340 (574)
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗАМАТТЫЦ ЦОГАМДЫ ДАМЫТУ
АГЛАНОВА Ж¥ЛДЫЗ
С.Аманжолов атындагы Шыгыс ^азакстан университетшщ « Сот жэне прокурорлык кызмет» ББ 2 курс студент
САДЫКАНОВА ЖАННА ЕС1МБЕЩЫЗЫ
з.г.к., гылыми жетекшi С.Аманжолов атындагы Шыгыс ^азакстан университетшщ ^ауымдастырылган профессор Эскемен каласы, ^азакстан
Аннотация: Бул мацалада, жалпы азаматтыц цогамныц магынасы жэне де азаматтыц цогамныц цуцыцтыц мемлекетпен байланысы жайлы сипаттап жазылган.Куцыцтыц мемлекттщ нег1з1 белгтерг.Азаматтыц цогамныц ойшылдары.Казацстан Республикасындагы азаматтыц цогамныц даму царцыны.
Трек свздер:азаматтыц, цогам, цуцыц ,цуцыцтыц,партия ,институт.
«Азаматтык когам» деген атауды, тYсiнiктi Аристотель айткан .Аристотель мемлекетп азаматтык когаммен салыстырмады, бiрак бiр-бiрiне оларды карсы коймады, себебi олардьщ эртYрлi жолдары ескi полистi когамдык eмiрде тыгыз байланысты болады. Сонымен катар, жогарыдагы кeрсетiлгендей ол юсшщ ойынша,азаматтык когам жетiлген демократиялык организм ретшде,тек политикамен байланысты, ягни принципиалды жагынан, бурынгы кене полистер сиякты мемлекеттiк органдардыц кызмет мерзiмi, билштщ бeлiнуi,сeз бостандыгы, баспасез, елiнде еркш жYрiп-т¥ру жэне сырт жакта да еркшдште болу, мемлекеттщ жекелеген катынастарга кол сукпауы, азаматтардыц зац алдындагы кукыктарыныц тецдш.
Азаматтык когамныц кене модельге кайтып оралуы, жаца уакытта жYргiзiлiп, ете Yлкен окымыстылыктардыц зерттейтш пэнiне айналды: Гроцкий, Гобс, Дж.Локк, Пейн, Руссо, Гельвеций, Гольбах, Кант, Гегель жэне баскалардыц, XVII гасырда азаматтык когам тусшш элi саяси когам тYсiнiгiнен айырылмаган кез болатын, бiрак олар сондагы мемлекеттiк формалармен салыстырылмаган , оган куэ болатын Дж.Локктыц сeзi: «...Кейбiреулер айтып жYргендей абсолюттiк монархия жалгыз гана дYние жYзiндегi баскару нысана емес , шын мэнiсiнде азаматтык когамныц баскару нысаны болуы мYмкiн емес».Локк жэне баскаларда мемлекеттiн пайда болуындагы келiсiм-шарт теориясын колдаган , себебi ол когамдык келiсiм негiзiнде пайда болады , азаматтардыц мYДделерiн кeрсетедi.
Адам баласы когамында, эртYрлi мYДделермен eмiр сYретiн орталар араласып кетедi. Олар eздерiнiц ерiктi жYЙесiн курады, эркайсысыныц eзiне тэн сипаттары бар: eндiрiстiк (экономикалык-шаруашылык), материалдык кажеттiлiктi камтамасыз ету, саяси тагы сол сиякты eмiр CYPуге кажеттi жагдайларды iске асыратын (оган косымша); элеуметтiк жэне рухани куралдар ретiнде азаматтык когамныц жиынтыгын курайды.
Кeптеген институттар бiр мезгшде, азаматтык когамныц жэне мемлекеттiц к¥рамды бeлiмдерi болып табылады. Оларга-саяси партиялар жэне олардыц арасын байланыстыратын кызмет ортасын белгiлейтiн угымдар жатады.
Саяси партиялар жекелеген азаматтардыц, элеуметпк топтардыц кeпсалалы мYДделерiн колдап жYредi жэне олардыц саяси eмiрге араласуын камтамасыз етедi .
Азаматтык когам жэне кукыктык мемлекет туралы толып жаткан ой-пiкiрлер, эр-тYрлi теориялар бар. Бул ой-пiкiрлердiц, теориялардыц кeп болатын себептерi когамдагы барлык таптардыц, улттардыц топтардыц мYДде-максатына катысуы болуы. Тагы да бул мэселе эр тYрлi идеологиямен, саяси партиялармен байланысты болуы.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Бул жерде ескерте кететш 6ip мэселе, Кецес дэуiрiнде елiмiзде марксистiк мемлекеттiк теория тургысынан зерттеп, TYCiHin келдiк. Ол кезде когам мен мемлекеттi таптык тургыдан зерттеуге тырыстык, баска теорияны, баска багытты сырып тастап отырдык. ^a3ip ол теорияларга кезкарас тYзелдi, дурысталды. Тарихи теориялардыц 6эрiнде аздап болса да шындык жэне тарихи накты дэлелдер болады. Сондыктан, ол теорияларды дурыс 6iлу, дурыс жагын алу, пайдалану ете кажет. Сол деректердi ескере отырып жYргiзiлген зерттеудщ гылымга, когамга пайдасы мол.
Тагы бiр ескертетiн мэселе «азаматтык когам» деген алгашкы кауымдык когамда да, кулиелену формациясында да, феодалдык формацияда да болган жок. Се6е6i ол когамдарда «азаматтык» деген угым болган емес. Бул угым тек буржуазиялык когамда емiрге келдi. Сондыктан, 6iз теорияны тек кукыктык мемлекет туралы карастырамыз.
кукыктык мемлекеттiк парасаттылыктыц, эдшеттшктщ шынайы 6елгiсi гана емес, сонымен бiрге адамныц бостандыгын, кaдiр-кaсиетiн, ар-намысын, тецдшн коргайтын, демократияны калыптастыратын кYш. Мше, когамныц алдында турган осы мYДде-мaксaтты орындау мемлекеттщ мiндетi, ал осы багытта калыптасатын кукыктык нормаларды орындау, сол аркылы зацдылыкты, кукыктык тэрппп катац сактауга Yлес косу адамдардьщ мiндетi. кукыктык мемлекет екi жакты жауапты о6ъективтiк процесс.
кукыктык мемлекетт калыптастыру, дамыту адам когамныц кене заманнын 6ергi негiзгi максаты болды. Кене дэуiрдiц ойшылдары:Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель , Цицерон кукык пен мемлекеттщ езара катынасын инабаттылык, парасаттылык, эдiлеттiлiк жолмен дамуын армандайды. Аристотель : «Зац Yстемдiгi болмаса деиократия жок»,-дедь
кукыктык мемлекеттщ мазмуныныц непзп талаптары:
1.^укыктык мемлекет азаматтык когамныц объективпк даму прцесiне сэйкес есюрш, жацарып жататын кеп кырлы кубылыс. Бул мемлекетте адамныц толык егемендi болуы кажет, олардыц мемлекеттiц билш жYргiзетiн органдардын куруга катысуы зацды тYPде 6екiтiлуi керек.
2.^укыктык мемлекеттщ экономикалык негiзi-ендiргiш кYш пен ендiрiстiк катынас жэне кеп меншiктiк шаруашылык аркылы дамуы.
3.^укыктык мемлекеттiц элеуметпк негiзi-езiн-езi баскаратын азаматтык когамда адамдардыц бостандыгын , тецдiгiн камтамасыз епп, олардыц жаксы ец6ектенуiне , дурыс жумыс жасауына мYмкiншiлiк беру.
4.^укыктык мемлекеттiц моральдык негiзi- гуманизм , эдшеттшк , бостандык , тецдш , адамдардыц кaдiр-кaсиетiнiц , ар намысыныц децгейi .
5. кукыктык мемлекеттiц саяси негiзi-хaлыктыц, улттык тэуелаздшн калыптастырып когамдык 6илiктi жан-жакты дамытып, адамдардыц бостандыгын, тецдiгiн коргап, эдшетпкп, демократияны орнату, карым-катынастарды реттеп-баскару.
Адамдар «зацнын кулы» болмайынша кукыктык тэрпп те, демократия да жаксы дамуга тиiс емес. Бул туралы емiр тэжiри6есiнен калыптаскан мынадай есиет сез бар:
Зац-мемлекеттщ акылы.
Сот-мемлекеттiц жYрегi.
Мэдениет-мемлекеттiц тэртi6i.
^азакстан ез тэуелаздшн жариялаган кезецнен бастап азаматтык когам институттарыныц калыптасуы мен даму тарихы елiмiздiц шежiресiнде тацбаланып келедi. ^азакстанда азаматтык когам ез курылуы мен дамуында екi тарихи кезецнен етл. Бiрiншiсi еткен гасырдыц 90-жылдары бурынгы посткецестiк мемлекеттерде демократиялык реформалармен сэйкес келедь Дэл осы уакытта азаматтык когам институттарыныц алгашкы карлыгаштары - тэуелаз кэсiподaк уйымдары курыла бастады. Олардыц максаты -экономиканыц Yкiметтiк емес секторыныц жумысшыларыныц мYДдесiн коргау болды. Сэл кейiн элеуметтiк коргау коалициясы пайда болды. Бул коалицияга сол уакыттагы аса езектi элеуметпк мэселелердiц тYЙiнiн таркату Yшiн элеуметпк эрiптестiк негiзiнде 28 эртYрлi уйымдар, партиялар, козгалыстар 6iрiктi. Азаматтык когамыц алгашкы калыптасуындагы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
мацызды кадам 1994 жылы Мемлекет басшысыныц элеуметтiк эрiптестiк бойынша республикалык Yшжaкты комиссияныц курылуы туралы шешiм кабылдауы болды 2000 жылдыц желтоксан айында «Казакстан Республикасындагы элеуметтiк эрiптестiк туралы» зац кабылданды жэне ол билштщ, жумыс 6ерушiлер мен жумысшылардыц мYДделерiн келiсу мэселелерiн мемлекеттiк саясат дэрежесше кетердi. Осылайша, элеуметтiк эрiптестiк зацнамалык тургыда рэсiмделдi. Ал 2003-2005 жылдар аралыгында елiмiзде Демократия мэселелерi бойынша улттык комиссия жумыс жасады. 2005 жылы кабылданган «Мемлекеттiк элеуметтiк тапсырыс туралы» зац YEY-дыц тYрлi элеуметпк жобаларды жYзеге асыруына мYмкiндiк бердь Азаматтык когамныц дамуындагы екiншi кезецдi 2006 жылдыц тамыз айында кабылданган «Казакстан Республикасында 2006-2011 жылдары Азаматтык когамды дамыту тужырымдамасыныц» кабылдануымен байланыстыруга болады. Тужырымдамада 2011 жылга дешнп азаматтык когам институтын дамыту тетiктерi мен жолдары бойынша накты шаралар усынылды. Екiншi кезецнiц басында Казакстанныц азаматтык секторында ресми тYPде бар-жогы 5820 Yкiметтiк емес уйым тiркелген болатын. Оныц iшiнде 12 саяси партия, 3340 когамдык кор, 1072 зацды тулгалар кауымдастыгы, 471 улттык мэдени орталыктар, 3340 дши уйымдар болган. Азаматтык сектор институттарын калыптастырудагы басты окиганыц 6iрi -2013 жылы КР алгашкы президент Н.Назарбаевтыц катысуымен еткен оныц алгашкы форумы болды. Осылайша ел емiрiндегi мацызды институтка айналган казакстандык азаматтык когамды жYЙелi калыптастыру мен дамыту id басталды. 2015 жылдан бастап «YEY деректер базасы» нормасы енпзшп, Yкiметтiк емес уйымдар Yшiн кызмет бойынша есеп тапсыру мiндеттелдi. Ол бойынша Yкiметтiк емес уйымдардыц есеп беру жYЙесi калыптастырылды. Соныц непзшде YEY-дар уэкiлеттi ведомство алдында жумысыныц багыты, келемi туралы арнайы базада есеп 6ередi.БYгiнгi тацда Казакстанда азаматтык бастамашыларга мемлекет тарапынан комакты колдау 6iлдiрiлуде. КР Акпарат жэне когамдык даму министрлшнщ ресми сайтында бершген дерекке CYЙенсек, 2020 жылы Казакстанда 22 344 Yкiметтiк емес уйым болган. Жэне оныц шшде тек 16 426-сы гана 6Yгiнде шын мэнiнде накты жумыс жасап тур. Егер оларды салалык 6елiнiсте карастырар болсак, УЕ¥-дыц басым 6елiгi, ягни 15,97% - элеумепк мацызды багыттармен, ал 14,65% халыктыц элеуметтiк осал топтарына колдау керсетумен, 12,78% - спорт саласында,11,35% - кукыктык колдау бiлдiрумен, 8,66% - жастар саясаты жэне балаларды коргаумен, 7,09% - бшм жэне гылым багыныда, 5,03% - когамдык келiсiм жэне жалпыулттык 6iрлiктi ныгайтуда, 4,43% - салауаттылык багытында, 3,94% - енер жэне мэдениетп дамыту багытында ецбек етуде. Азаматтык бастамашылардыц арасында коршаган ортаны коргау, кайырымдылык, тарихи-мэдени мура, отбасылык-демографиялык жэне гендерлiк тецдiк, акпарат секiлдi салалардыц кыж-кыж казанында кайнап жYргендер де бар.Дамыган азаматтык когам кез-келген дамыган мемлекеттiц негiзi болып саналады. Ал Yкiметтiк емес уйымдар азаматтык когам, мемлекетпк органдар жэне билш курылымдары арасындагы тиiмдi диалог алацы немесе тiптi байланыс кепiрiне айналды десе де болады. Кaзiргi уакытта Yкiметтiк емес уйымдар мемлекет тарапынан элеуметпк тапсырыстар мен мемлекеттiк гранттар есе6iнен кYн керуде. Акпарат жэне когамдык даму министрлш 6Yгiнгi тацда гранттык каржыландыру аясында мэселелер бар екенш айтуда. Ведомство халыкаралык тэжiрибенi зерделей келе, 6Yгiнде азаматтык когам сарапшыларымен 6iрге гранттык каржыландыру саласында зацнаманы жетiлдiре тYсу багытында жумыстар жYргiзiлiп жатканын мэлiмдедi. Eндiгi жерде гранттарды жоспарлау езектi багыттар бойынша пулдар калыптастыру аркылы жаца форматта жYргiзiлетiн болады. Бул министрлiк екшдершщ айтуынша, гранттарды халык кaжеттiлiгiне карай багыттауга мYмкiндiк 6ередi.Бул тэсiл «теменнен жогары карай» эрекет етуге мYмкiндiк 6ередi жэне жобаны усынушылардыц айтуынша, халыкаралык тэж1рибеде кец колданыска ие болган осы механизм аркылы когамдык бастамага мемлекет тарапынан жедел эрекет ету мYмкiндiгi пайда болады. Тагы 6iр айта кетерлiгi, гранттык каржыландыру рэамш оцайлату женiнде усыныстар бершуде. Бул езгерiстер «Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык aктiлерiне волонтерлiк кызмет, кайырымдылык, мемлекетпк элеуметпк тапсырыстар мен Yкiметтiк емес уйымдарга гранттар
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар eHri3y туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц жобасы туралы» Зац жобасыныц аясында карастырылуда. Зац жобасы бYгiнде мэжiлiсте, депутаттар карауында.Жалпы тэуелаздш алган жылдар iшiнде ^азакстанныц азаматтык когамы ат тебелiндей гана уйым болган алгашкы кезецiнен бiртутас институтка дешн калыптасып, ескендiгi акикат. БYгiнде бул институт мемлекеттiц турактылыгын сактау мен дамуында сенiмдi серiктеске айналды. YKiMexxiK емес уйымдар кауымдастыгы бYгiнгi тацда кэсiби, белсендi жэне тэуелаз институт курды. Бул шын мэншде, бiз 30 жыл тэyелсiздiк жолында максат еткен бiрден-бiр мемлекеттiк стратегиялык мYДде болатын. Елiмiзде айтарлыктай мыкты эрi табысты бастамалар пайда болды жэне олар жYзеге асырылды. ^аз1р когамныц кай саласында болмасын, Yкiметтiк емес уйымдардыц бастамасымен тYрлi элеуметпк, когамдык мацызы жогары жобалар жYзеге асырылуда. Yкiметтiк емес уйымдар мемлекетпк жэне когамныц саяси, элеyметтiк, экономикалык, мэдени емiрiнде ез орнын алып Yлгердi.Расында, кез-келген мемлекет ез шшде сенiмдi эрiптесiнiц болганын калайды. БYгiнде бул кызметтi Yкiметтiк емес уйымдар ез децгешнде аткаруда деп айтуга болады.
1. Мемлекет жэне кукык теориясы. Жоламан ^.Д. Окулык «Нур-пресс»- Алматы, 2005-296 бет.
2. Мемлекет жэне кукык теориясы.Сапаргалиев F.C., Ибраева А.С.Окулык Астана ,2014-288 бет.
3. Мемлекет жэне кукык теориясы.Сапаргалиев F.C., Ибраева А.С.Окулык Астана Фолиант, 2007-336 бет.
4. ^укык жэне мемлекет теориясы.Агдарбеков Т. Караганды: Болашак-Баспа , 2002,-320 бет.
5. Азаматтык когамныц дамуы - жаца казакстанныц келбетi - el.kz
ПАИДАЛАНЫЛFАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
