CC BY
57А № 4 (32) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Смаилова Индира Маратцызы,
Цазащ гуманитарлыщ зац университет1
Мемлекеттж жэне щущыщ институтыныц гылыми щызметкерг, зац гылымдарыныц магистр1, КТУ-мц докторанты
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЛАЯКТЫККА КАРСЫ КУРЕС МЭСЕЛЕЛЕР1
Алаяктыкпен кYресу мэселелерiн зерттеу осы кылмыс тYрiнiц пайда болу тарихын, онымен куресуде болган тэсiлдердi жэне куралдарды зерттеудi уйгарады, себебi алаяктык жалпы республикага жэне тургындарга орны толмас залал келтiретiн кец таралган жэне ете каушт кылмыс тYрлершщ бiрi болып табылады. Меншiкке карсы баска кылмыстарга караганда, алаяктыктыц когамдык кауштшп жогары, себебi бiр каркынды жэне шебер еткiзiлген операция оны дайындауда барлык шыгындарды жабатын табыс экеледi, сондай-ак урлыктыц баска нысандарын жасау аркылы табылатын табыспен салыстырганда iрi келемде болуы мYмкiн.
Казакстан Республикасыныц кылмыстык заннамасына сYЙенетiн болсак, онда урлаудыц келесi тYрлерiн белiп шыгарады: алаяктык (КР КК 177 бап). Бул заннамада урлаудыц аныктамасы алты белгiнi курайды. Бул белгшер сэйкесiнше: 1) бетен дYние; 2) жазалы немесе баска тулгалардыц пайдага алып кою (немесе) жэне Yндеуi; 3) кукыкка кайшы эрекеттер; 4) етеусiз; 5) мYлiк иесiне немесе баскада ие-лерге зиян келтiру; 6) дYниекорлык максаты.
Алаяктыкка карсы кYрестщ мазмуны казiргi тацда осы кылмысты жасаганы Yшiн жаза тагайындаумен шектелiп отыргандыгы белгш. Сонымен катар соцгы жылдардыц зерттеулеры осы тэсшдщ тшмдшпнщ жеткiлiксiздiгiне назар аударады; сондай-ак алынган нэтижелер белгш бiр жагдайларда жазалауды колдану тэрпптж жагдайларга Yйренуге себеп болатындыгын керсетш отыр. Баскаша айтканда оныц адамныц тYзелуiне, кукыктык санасыныц артуына ететш ыкпалы дау тудырады.
Алаяктыктыц казiргi тагдагы жагдайын са-ралайтын болсак, статистикалык мэлiметтер келесш керсетедi. Казакстан Республика-сы Бас прокуратурасы жанындагы Арнайы есеп жэне кукык статистика комитетшщ мэлiметтерiне сэйкес 2010 жылы 12 ай бой-
ынша тiркелген кылмыстыктыц саны 119,707, меншшке карсы кылмыстык - 84732, бiреудщ мYлiгiн урлау - 80961 курады. Керсетiлген статистикалык мэлiметтерден кершед^ бiреудщ мYлiгiн урлык нысанында урлау, бiреудщ сенiп тапсырылган мYлiкiн иемдену немесе ысырап кылу, алаяктык, урлык, ерекше кундылыкты иемдейтiн заттарды урлау жэне тонау барлык тiркелген кылмыстыктардан 68% курайды. Меншiкке карсы жасалган кылмыстарга байла-нысты материалдык зиянныц аныкталган сомма-сы (аныкталган кылмыстык ю бойынша 31 286 210 044 тецгеш курады [1].
Казакстан Республикасы Бас прокуратурасы жанындагы Арнайы есеп жэне кукык статистика комитетшщ мэлiметтерiне сэйкес 2011 жылы 12 ай бойынша пркелген кылмыстардыц саны 196552, меншiкке карсы кылмыстар - 162034, бiреудщ мYлкiн урлау - 157 147 курады, барлык пркелген кылмыстардыц пайыздык аракатынасы 80%-дан жогары. МYлiкке карсы жасалган кылмыстарга байланысты материалдык зиянныц аныкталган соммасы (аныкталган кылмыстык iс бойынша) 19 641 685 272 тецгеш курады [2].
Айтап кету жен, казiргi уакытта Казакстан тургындарыныц емiр CYPУ децгейiнiц жаксарумен байланысты «зияткерлш пайдакорлык» деп ата-латын кылмыстар саныныц есуi жэне занды ба-сым болуы бастау алуда. Бул толык магынада алаяктыкка да катысты.
Осыган катысты Я.Ю. Бурлаковтыц «ресми статистика жасалган алаяктык жагдайлардыц накты санын керсетпейдi. Алаяктыкты жасау эдiсi жэне тYрi бойынша езгеретiн фонда, тез дамитын нарыктык экономикада кылмыстык зацга белгiсiз кылмыстар: фрикерлiк, хакерлiк жэне радио каракшылар пайда болуда. 6з кезегiнде, кылмыстык зацнама, сонымен катар кукык коргау органдары карканды дамитын гылыми-техникалык прогрестi зерттеп отыруга Yлгермейдi, осыныц нэтижесiнде кылмыстардыц жаца тYрлерi мен тармактарыныц пайда болуына
жэне кершю табуына жедел назар аудармайды» деген пшрш ;олдауга болады [3, 82].
Кейбiр галымдарды пiкiрiнше, алая;ты;тын жасырын болуы жэне жасалган алая;ты; iс-эрекеттер бойынша объективтi емес статистикалы; мэлiметтер, ;ылмыскерлердщ эр тYрлi салада алая;ты; жасау кезшде жасалынып жат;ан мэмiлеге занды мiнездеме беруге тыры-суына байлансты болады.
1997 жылы Казахстан Республикасыньщ Кылмысты; кодексiн ;абылданган кез-ден, 16 жыл iшiнде, алая;ты; жасау бойынша жауапкершшкп ескеретiн ;агиды 5 рет езгерiстерге тартылды. Осы ;агидага енгiзiлген барлы; езгерiстер ;ылмысты; занынын одан эрi iзгiлендiру шараларымен байланысты болды. Осылай:
Казахстан Республикасынын 2002 жылгы 21 желто;сандагы № 363-И «Казахстан Республикасынын Кылмысты;, Кылмысты; iс жYргiзу жэне Кылмысты; - ат;ару кодекстерiне езгерiстер мен толы;тырулар енгiзу туралы»Занымен бiлiктiк ;^рамында алая;ты;ты жасаганы Yшiн бас бостандыгынан айыру мерзiмi алты жылдан бес жылга дейiн ;ыс;артылды [4].
Казахстан Республикасынын 2004 жылгы 9 желто;сандагы № 10-Ш «Казахстан Республикасынын Кылмысты; iс жYргiзу, Кылмысты;-ат;ару кодекстерше жэне Казахстан Республикасынын Экiмшiлiк бузушылы;
туралы кодексiне ;ылмысты; iстердi тергеу рэсiмдерiн женiлдету, ;ылмыстардын кейбiр К¥рамдарын ;ылмысты; сипаттан арылту жэне эюмшшк бузушылы; туралы заннаманы
жетiлдiру мэселелерi бойынша езгерiстер мен толы;тырулар енгiзу туралы» Занымен бас бостандыгынан айыруы мерзiмiнiн теменгi шеп (бурын екi жылды ;урады) ^шш жойды, соны-мен ;атар урлау немесе ;ор;ытып алу бойынша бурын екi немесе одан да кеп рет сотталган тулгалардын алая;ты; жасауын ескеретiн тарма; енгiзiлдi [5].
Казахстан Республикасынын 2009 жылгы 7 желто;сандагы № 222-1У «Казахстан Республикасынын кейбiр заннамалы; актiлерiне сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы кYрестi одан эрi кYшейту мэселелерi бойынша езгерiстер мен толы;тырулар енгiзу туралы» Занымен урлау немесе ;ор;ытып алу бойынша бурын екi немесе одан да кеп рет сотталган тулгалардын алая;ты; жасауын ескеретiн тарма; алып тасталынды [6]. Сонымен ;атар, сыбайлас жем;орлы;пен кYресу ма;сатында, мемлекеттiк функцияларды ащаруга уэкiлеттi адам не оган тенеспршген адам жасаган алая;ты;, егер ол ез ;ызмет бабын
пайдаланумен уштассатын алая;ты;ты жасауды ескеретiн тарма; ;осылды [6].
Казахстан Республикасынын 2011 жылгы 18 ;антардагы № 393-1У «Казахстан Республикасынын кейбiр заннамалы; актшерше ;ылмысты; заннаманы одан эрi iзгiлендiру жэне ;ылмысты; процестегi зандылы;тын кепшдштерш кYшейту мэселелерi бойынша езгерiстер мен толы;тырулар енгiзу туралы» Занымен жазалау тiзiмiнен ;амауга алу (мерзiмi алты жылга дешн) жазалау тYрi алып тасталын-ды [7].
Сонымен ;атар Казахстан Республикасынын 2011 жылгы 9 ;арашадагы №490-1У «Казахстан Республикасынын кейбiр зан-намалы; актiлерiне ;у;ы; ;оргау ;ызметш жетiлдiру жэне ;ылмысты; заннаманы одан эрi iзгiлендiру мэселелерi бойынша езгерiстер мен толы;тырулар енпзу туралы» Занымен бас бостандыгынан айыру мерзiмiн Yш жылдан жетi жылга дешн (бурын бес жылдан он жылга дешн) ;ыс;арту езгерiстер енпзшд^ сондай-а; ерек-ше iрi елшемде (ерекше бшкп ;урамдар) жэне уйымдастырылган топтын негiзгi мен бiлiктi ;ураммен жасалуды ескеретiн 4 тарма; енпзшдь Егер, зан шыгарушы бурын алая;ты;тын бiлiктi ;урамдарынын iске асыру Yшiн ен ;атан жазалау репнде 10 жылга бас бостандыгынан ай-ыруды ескерсе, ал осы езгертулерге сэйкес зан шыгарушы ерекше бшкп ;урамды жасаганы Yшiн жазалау осындай мелшермен орнатуды ескередi.
Алайда, ресми статистиканын енгiзген езгерiстерде жасалган алая;ты; эрекеттер санынын азаюына ;ылмысты; занга енгiзiлген толы;тырулар мен езгерiстер, гуманизация бойынша енпзшген нормалар эрекет етпейдь Бул туралы ;аза;стан ;ылмысты; зандылы;тын тео-риясында кейбiр галымдар мэлiмдейдi.
Б.М. Имашевтiн пiкiрiнше «;ылмысты;-;у;ы;ты; саясатты iзгiлендiру мэселелерi ;олданыстагы ;ылмысты, ;ылмысты процес-суальдi жэне эюмшшк зандылы;тардын ло;ылы;тарын толы;тыру ар;ылы шешiлмейдi. Осыжерде тура;ты саясат;а юке асырылатын жэне ма;сатты белгiлерi бар ю-шаралар кешенi ;ажет, ез кезегшде бул эсiресе ;ылмысты;-;у;ы;ты; саясат жYзеге асыратын багыттар бойынша, Yлгiге жогаргы тиiмдi iске асыру-ын ;амтамасыз етуге мYмкiндiк бередi» [8, 15]. Осыган байланысты Казахстан Республика-сынын ;ылмысты; саясаттын Концепциясын эзiрлеу женiнде мэселенi кетередi.
Осы жерде Р.Т. Нуртаевтын «;ылмысты;пен куресущ белсендiру мэселелерiн шешу на-зарында берiк жэне сенiмдi жэне тиiмдi зан
№ 4 (32) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
шыгарушы механизмш теориялык непзш одан api куруда Yлкен мацызы бар, жагдайларда кылмыстылыктыц YДемелi аукымын басуды камтамасыз ету» деген niKipi орынды [9].
Корыта айтканда а) кылмыстыц санныц азаюы, алдын-алу шараларыныц пэpмендiлiгi жазаныц шамасына тэуелдi болмайды; б) арнайы статистика к^рп кездегi болып турган кылмыстардыц шынайы квpiнiсiн кврсетпейд^ вйткенi алаяктыктыц жаца формалардыц пайда болып, бул кылмыстылык тYpi латентп болып отыр; в) кылмысты жэне кылмыстык процессуалдык кукыктарыныцтеория зеpттемелеpiне баска гылымдарды (психология, техника галымдары жэне баскалар) енгiзуiне тура келедi.
Сонымен катар, аталган такырыпта диссертациялык зерттеуд жYpгiзу барысында автор келесiдей уйгарымдарга келдi:
1. Алаяктыкты жасау тэсш оныц кылмыстык зацмен белгiленген езгеpмелi жэне ец мацызды белгiсi болып табылады. Елiмiзде болып жаткан элеуметпк-экономикалык жагдайлардыц курде-лiленуi мен мазмуныныц взгеpуi гылыми-техникалык взгеpiстеp кылмыскерлердщ колына алаяктыкты жасауды жаца эдютерш беpiп отыр, бул вз кезегшде алаяктыкты жасаудыц жаца эдiстеpiнi пайда болуына гана экелiп кана коймай, алаяктардыц болып жаткан взгеpiстеpге ыцгайлануына, Yйpенуiне экелдi. Мысал pетiнде емipiмiздi барлык салаларына каркынды енгiзiлiп жаткан акпараттык технологиялармен жасалатын алаяктыкты айтуга болады.
2. Алаяктыктыц санын взгертпей устап туру,
алдын-алудыц тиiмдiлiгi кылмыстык занда белгiленген жазаныц мвлшеpiне тшелей катысты емес. Жогарыда айтылып вткен алаяктыктыц жаца нысандарда пайда болуы кылмыстык жэне кылмыстык iс-жYpгiзу занамасына алаяктыктыц алдын алуга байланысты усыныстар мен теориялык зеpттеулеpдi кажет етедi. Элемдш экономикалык интеграция мен техникалык даму барысында пайда болган интернеттеп алаяктык казipгi акпараттык когам алдында дау-лы мэселелер койып отыр. Бул саладагы эдеттен тыс нысандарда жасалатын жэне акпараттык - трансшекаралык сипаттагы алаяктыкпен кYpесудiц эдiстеpi к^рп тацда елiмiзде аса дамымаган.
Диссертант зерттеген кылмыстык iстеp мен сот-тергеу тэжipибесi алаяктыктыц тек жеке тулгалармен гана емес, сонымен катар, зады тулгалармен де жасалатындыгын квpсеттi. K^ipri нарык заманында жеке тулгаларга караганда зацды тулгаларга сенiмнi квп артылатындыгы, олардыц кызмет саласыныц кендiгi алаяктыкты зацды тулгалармен жасаудыц кылмыскерлер Yшiн тиiмдi етедi. Оныц Yстiне зацды тулгалар Yшiн кылмыстык жауаптылыктыц жоктыгы да тбул ретте вз эсерш тигiзiп отыр. Сондыктан экономикалык, мYлiктiк кылмыстар, соныц iшiнде алаяктыкты жасаганы Yшiн зады тулгаларды кылмыстык жауаптылыгын енгiзi мэселесiн кабылдангалы отырган жаца кылмыстык зада карастырылуы кажет деп санаймыз.
2
^олданылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Казакстан Республикасыныц Бас прокуратурасы кукыктык статистика жэне арнайы есепке алу жвнiндегi ресми сайты: http://service.pravstat.kz/PiProducer/img/274843.rar
2. Казакстан Республикасыныц Бас прокуратурасы кукыктык статистика жэне арнайы есепке алу жвншдеп ресми сайты: http://service.pravstat.kz/PiProducer/img/577512.rar
3. 2009 жылгы J№1(10) - Вестник Владимирского юридического института/ Кылмыстык кукыктыц жауапкершшп ретвде алаяктыкты саралау, Богданов М.Н.
4. 2002 жылгы 29 желтоксандагы № 285-288 «Казахстанская правда» газета
5. 2004 жылгы 15 желтоксандагы № 286 (24596) «Казахстанская правда» газета
6. 2009 жылгы 15 желтоксандагы № 294 (26038) «Казахстанская правда» газета
7. 2011 жылгы 25 кацтардагы № 25-26 (26446-26447) «Казахстанская правда» газета
8. 2010 жылдан 2020 жылга дешнп кезецде Казакстан Республикасыныц кукыктык саясат Концепция жарыгында зацнаманы жетiлдipу: 2010 жылгы 19 карашадагы халыкаралык гылыми-практикалык конференцияныц материалдары. 1- том. - Астана: «Казакстан Республикасыныц зацнама институты» ММ, 2010 жыл.
9. ХХ1 гасырдагы кауiптi шакыруларга жэне кауiп-катеpлеpге карсы эрекеттер жагдайында казipгi кылмыстык кукыктык эдютемеш одан эpi жетiлдipудiц взекп мэселелеpi Нуртаев Р.Т. / 2011 жылгы №2(22) - Вестник Института законодательства Республики Казахстан.
Осы мацалада автор Казацстан Республикасыныц Кылмыстыц зацын гзгыендгру кезецтдея алаяцтыцпен куресудщ кейб1р мэселелерд1 царастырады. Бул цылмыстыц шыгу тарихы, пайда болган цуралдары жэне куресудщ adicmepi талданады, ейткет алаяцтыц ец цаутт! жэне кеп тараган цылмыстыц mYpi, ол халыцца жэне жалпы республикага Yлкeн зиянын mигiзeдi. Сонымен цатар, авторКазацстанРеспубликасыныцКылмыстыцзацын гуманизацилауда осы концептуальды багытты тацдайды.
Туши свздер: алаяцтыц, кэciпкepлiк урлыц элемтщ цызмemi, кэciпmiк цылмыс, цылмыстыц заннамасы, экономикалыц цылмыстар, цуцыцца цайшы эрекеттер, етеуиз.
В настоящей статье автор рассматривает некоторые проблемы в борьбе с мошенничеством в свете гуманизации Уголовного закона Республики Казахстан. Анализируются история появления данного вида преступления, существовавшие средства и методы борьбы с ним, поскольку мошенничество представляет собой один из наиболее опасных и распространенных видов преступной деятельности, которым причиняется громадный ущерб населению и республике в целом. Кроме того, автором освещен ряд концептуальных направлений в сфере гуманизации уголовного закона Республики Казахстан.
Ключевые слова: мошенничество, профессионалы воровского мира, профессиональная преступность, уголовное законодательство, экономические преступления, противоправность, действия, противоречащие закону, безвозмездность.
In this article the author examines some issues in the fight against fraud in the light of the humanization of the criminal law of the Republic of Kazakhstan
The history of emergence of this type of the crime, existing means and methods of fight against it as fraud is represented by one of the most dangerous and widespread types of criminal activity by whom the enormous damage is caused to the population and the republic as a whole are analyzed. Besides, a number of the conceptual directions in the sphere of a humanization of the criminal law of the Republic of Kazakhstan is shined.
Keywords: fraud, professional criminals, professional crime, criminal legislation, economic crimes, contradiction to the law, gratuitousness.
Индира Мараткызы Смаилова,
Казак гуманитарлык зац университет Мемлекетпк жэне кукык институтыньщ гылыми кызметкер^ зац гылымдарыныц магистр^ КРУ-нщ докторанты
^азакстан Республикасында алаяктыкка карсы курес мэселелерi
Смаилова Индира Маратовна,
научный сотрудник Института государства и права Казахского гуманитарно-юридического университета, магистр юридических наук, докторант КазГЮУ
Вопросы борьбы с мошенничеством в Республике Казахстан
Smailova Indira Maratovna,
research fellow in the State and Law Institute of Kazakh University of The Humanities and Law, Master of Laws, doctorate Phd of Kazakh University of The Humanities and Law
The questions of fight against fraud in the Republic of Kazakhstan
