CC BY
1Экология
ЭОК 621.3
Б. А. Нургалиева1, Л. Т. Мырзабекова2
1 148 мектеп гимназия физика пэншщ м^гал1м1 (Алматы, Казакстан) 2 Абай атындагы гуманитарлык коледж, физика жэне информатика пэншщ м^гал1м1 (Тараз, Казакстан)
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКАСЫНЬЩ ЭКОЛОГИЯЛЫК ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Аннотация. Казакстан Республикасында дэстYрлi жэне жацгырмалы энергия квздерiн пайдаланудын экологиялык жэне элеуметтiк манызы бар ерекшелiктерi карастырылган.
ТYЙiн свздер: электр энергиясы, дэстYрлi энергия квздерi, баламалы энегргия квздерi, радиоактивтi кал-дыктар, экологиялык таза энергия, су электр станциясы, атом электр станциясы, кiшi взендер.
Казакстан Республикасында электр энергиясын вцщрютш максатта внд1руд1ц барлык каз1рг1 заманауи тэс1лдер1 коршаган табиги ортага зиянды эсерш типзедь Сондыктан, когамды электр энергиясымен камтамасыз етудщ рол1 барынша мацызды екенш ескере отырып, электрэнергети-касыныц тYрлi салаларыныц экологиялык т^ргыдан артьщшылыгыныц бар екецщгш немесе кем екецщгш олардыц атмосферага, су объектшерше, топырак-всiмдiк жамылгысына, жануарлар эле-мше жэне халыктыц т^рмыс-пршшгше эсер ету формасы мен эсер ету терецдшн салыстыру аркылы гана багалауга болады.
Бвгендiк, деривациялык СЭС, толысу к¥былысына негiзделген (ТЭС) жэне гидроаккумуля-циялык (ГАЭС) электр станцияларыныц ж^мысына непзделген гидроэлектроэнергетика жылу (ЖЭС), конденсациялык жылу (КЖЭС) жэне атом (АЭС) электр станцияларына караганда зиянды калдыксыз, экологиялык таза, коршаган ортаны ластаушы заттармен былгамайтын, апаттык мвлшерде жылу энергиясымен ластамайтын вндiрiс екендiгi баршага мэлiм.
Гидроэнергетиканыц екiншi вте мацызды экологиялык ерекшелт, ол табигатта здайы жацгырмалы, сондыктанда саркылмайтын су ресурсын пайдаланады.
Оныц Yшiншi тек экологиялык кана емес элеуметтiк мацызы зор ерекшелт, СЭС кызмет iстейтiн кызметкерлердщ ецбек жагдайлары (кызметкердщ ж^мыс кабiлетi мен денсаулыгына эсер ететiн факторлар жиынтыгы) атом электр станциялары мен жылу электр станцияларында ж^мыс iстейтiн кызметкерлердщ ецбек жагдайларына караганда анаг^рлым колайлы. Элбетте, ЖЭС мен АЭС станцияларыныц токтаусыз ж^мыс iстеуiн камтамасыз ету Yшiн тек ыстык цехтарда гана емес, м^най жэне газ вцщру, торф, квмiр вндiру, уран рудасын вндiру салаларында, жэне вцщ-ршген внiмдi ЖЭС мен АЭС жетюзумен айналысатын кызметкерлердi коса алганда СЭС караганда 20 есе артык персоналдыц ецбек ететiнiн жэне олардыц ецбек ету жагдайыныц денсаулыкка вте зиянды екенш есепке алсак, келтiрiлген айгактардыц айкын екендiгi дау тугызбайды.
Мысалы, квршi Ресей елiнде 1990 жылы гидроэлектрэнергия саласында электр энергиясын вцщру, Кузбастыц барлык шахталарында бiр жыл бойы вндiрiлген квмiр массасына тец квмiрмен ж^мыс iстеген ЖЭС ж^мысына парапар болган [1].
Жалпы гидроэлектрстанциялар жанама тYрде айтарлыктай децгейде табигатты коргау функциясын аткарады. Оныц б^л функциясы когамда элi кYнге дешн ескерiлмей келедi. Егер Казакстанда СЭС жок болса, онда елiмiздiц эуе кещстшнщ жылумен жэне химиялык зиянды заттармен ластануы элде кайда жогары болган болар едi. Салыстыру Yшiн квршi Ресей мемлекетiнде СЭС вцщршетш энергияныц квлемi жалпы елде вцщршетш электр энергиясыныц бар болганы 14,1 % к¥райды. Осыган карамастан галымдардыц есебi бойынша, егер СЭС жок болса, онда атмо-сфераныц ластануы 1,5-1,7 есе жогары болган болар ед. Ал Казакстанныц электр энергиясы вцщ-рiсiндегi гидроэлектроэнергетиканыц Yлесi бар болганы 12 %.
География жэне геоэкология Macenenepi / Вопросы географии и геоэкологии / Issues of Geography and Geoecology
Жылу электр станцияларында (ЖЭС) елiмiзде ецщршетш барлык электр энергиясыньщ 87,7 % ецщршед1 Соныц iшiнде, конденсациялык электрстанцияларында (КЭС) - 48,9 %, жылу электр ор-талыктарында (ЖЭО) - 36,6 %, ал газтурбиналы электрстанцияларында - 2,3 % ендiрiледi (сурет).
12,3 %
87,7 %
1 2
2,3%
12,3%
36,6%
48,8%
□ 1 Ш2 Ш3 Ш4
Казакстанда электр энергиясын енд1ретш TYрлi станциялар Yлесi: 1 - 87,7 - ЖЭС: 48,9 % - КЭС, 36,6 - ЖЭО, 2, 3 - ГТЭС: 2 - 12, 3 - СЭС
Казакстанда электр энергиясыныц шамамен 70 % кемiрден, 14,6 % - гидроресурстардан, 10,6 % - газдан жэне 4,9 % - м^найдан ендiрiледi.
Казакстанда электрэнергиясыныц басым белш Еюбаст^з, Майкебе, Торгай жэне Караганды кемiр бассейндершщ кемiрiмен ж^мыс ютейтш 37 жылу элетр станцияларында ендiрiледi. Казак-станда т^ргызылган Мемлекеттiк аудандык электрстанцияларыдыц (ГРЭС) iшiндегi ец iрiсi Еюбас-т^з ГРЭС-1. Ол белгшенген куаты эркайсы 500 МВт 8 энергоблоктан тирады. 2015 жылгы мэлiмет бойынша оныц белгiленген куаты 3500 МВт. Ец мол электр энергиясы Аксу ГРЭС ендiрiледi. 2006 жылы б^л станция Казакстанда ендiрiлген электр энергиясыныц 16 % ецщрд^
Атом электр станциясы (АЭС) ЖЭС караганда коршаган ортаны аз ластайды, бiрак олардыц пайдаланылу мерзiмi небары 30-40 жыл. Одан кейiн ядролык отынды алып тастап станцияны демонтаждауга тура келедь Оныц Yстiне, станция ж^мыс iстеген кездегi радиоактивтi калдыктарды гана емес, сондай-ак демонтаждалган станцияныц катершзденщруге жатпайтын жекелеген тYЙiн-дерiн де заласыздандыру максатында кемiлуi тиiс. Б^л ж^мыстардыц радиациялык каут аса жогары, ал пайдаланылудан шыгарылган АЭС аумагында ^зак жылдар радиометриялык бакылау жYргiзу кажет [2]. Радиоактивтi калдыктарды коршаган ортага залал келтiрмейтiндей етш кему ез алдына ете кYрделi жэне шешiмiн элi толык таппаган экологиялык мэселе.
АЭС Караганда СЭС пайдаланылу мерзiмi гидротYЙiн мен энергетикалык жабдыкты дер кезш-де жендеуден еткiзiп отырган жагдайда бiрнеше жYЗдеген жылдарга созылуы мYмкiн. Осы кезец iшiнде бегеннiц казанш^цкыры т^нбаланып, оныц агынды реттеушi кабшетшщ бiртiндеп темен-деуi орын алады. Б^л тек су коймасыныц су тендестiгiнде бос жiберiлетiн (турбинадан баска) су Yлесiнiц артуына алып келедi. О л ез кезегшде жыл сайын ендiрiлетiн электр энергиясыныц бiртiн-деп темендеуiне экеледь
АЭС станцияларында орын алуы мYмкiн апатты, СЭС болуы мYмкiн апатпен салыстыруга келмейдi, ал гидрожинактаушы электр станциялары (ГЖЭС) мен толысу электр станцияларында (ТЭС) болуы мYмкiн апаттармен мYлдем салыстыруга да болмайды. Казакстанда гидрологияныц жэне гидротехника саласыныц дамуы ете жогары болгандыктан аса iрi бегендердiц б^зылуы болган жок. Кызылагаштагы окиганыц СЭС катысы жок, оныц YCTire ол бегеннiц жекенiц колына етiп кетiп, дер кезiнде жендеу ж^мыстарыныц жYргiзiлмеуiне байланысты орын алган. Тiптi ете Yлкен су коймасы бегенi б^ызылган жагдайда су ернеушен асып актарылып, ацгарды бойлай коз-галатын актарылган су массасы адамдар мен мал шыгынына экелiп, жолындагы нысандарды кира-тып ете Yлкен материалдык шыгынга экелгеннiц езiнде, оныц экологиялык салдары АЭС апаты мен радияцилык заттардыц апаттык мелшерде шыгарылган кезде байкалатын апаттардан элде кайда жецiл.
Бегендердiц б^зылуын жэне олар б^зылган кезде кыска уакыт аралыгында су басатын зона-ларды жедел сенiмдi болжауга болады, ейткенi м^ндай апатка тек кана сирек кайталанатын ете мол
сулы таскын су себеп болады. Апаттык жагдайдыц туындау каупi жвнiнде халыкты дер кезшде к¥лактандыру жYЙесi жаксы жолга койылган болса, адам шыгын болдырмауга болады, сондай-ак твтенше жагдайлар мекемелерiнiц апаттык жагдайларга сакадай сай болуы материалдык шыгынды барынша кYрт твмендетуге мYмкiндiк бередi.
Ал Чернобыльда, Фукусимада орын алган апаттар сиякты жойкын апаттарды алдынала болжау мYмкiн емес, ал олардыц вте ауыр экологиялык зардаптары ондаган ж^1лдарга созылады, вте Yлкен аумакка таралады жэне оныц зардабын апатка ^шыраган аймак ж^ртыныц бiрнеше ^рпагы тартады.
Сондыктан да СЭС электр энергисын вндiру АЭС мен ЖЭС караганда экологиялык т^ргыдан тартымды. Оныц Yстiне, СЭС вте мацызды жанама экологиялык мэш бар, себебi олар энергия жYЙ-есiнде Yнемi байкалатын тэулiк iшi жэне кездейсок (авариялык) электр жYктемесi тербелiсi мен жишгшщ реттеушiсiнiц рвлiн аткарады жэне куат квзiнiц оперативтi резервi ретiнде кызмет жасайды. Б^л тугынушыларды электрмен камтудыц сапасын жаксартады, бiрiккен энергия жYЙ-есiнде ЖЭС мен АЭС бiркалыпты ж^мыс iстеуiне мYмкiндiк жасайды, электр энергиясын берудегi Yзiлiстердiц себебiнен внеркэсште, транспортта, су жеткiзу к¥бырлары мен канализацияда туын-дауы мYмкiн квптеген аварияларды, тiптi болуы мYмкiн экологиялык апаттардыц да алдын алады.
Казакстан Республикасыныц гидроэнергетикалык ресурсы кецiстiк бойынша барынша эркелкi таралган. Елiмiздiц шыгыс вцiрi Ертiс сушаруашылыгы алабына гидроэнегетикалык ресурсымыз-дыц 41,8 %, 1ле-Балкаш су шаруашылыгы алабына 41,5 %, Есш жэне Тобыл-Торгай су шаруашылыгы алаптарына небары 0,8 %, Сарысу-Н^ра су шаруашылыгы алаптарына 0,8 %, ал елiмiздiц оцтYCтiгiне Сырдария су шаруашылыгы алабы мен Шу-Талас су шаруашылыгы алаптарына 13,4 %, елiмiздiц батысына Жайык-Жем сушаруашылыгы алабына 1,6 % тиесш.
Fалымдардыц зерттеулерi бойынша, Казакстанныц жалпы гидроэнергиялык су элеует орта есеппен жылына 170 млрд кВт/сагатка жетедi.
Шыгыс жэне Ощустш Казакстан взендерiнiц энергетикалык элеует аса зор, вйткенi гидрав-ликалык энергияныц коры (83,3 %) Шыгыс-Казакстан, ОцтYCтiк-ШыFыс жэне ОцтYCтiк Казакстан су шаруашылыгы аудандарында шоFырланFан. Болашакта гидроэнергетикалык к¥рылыс б^л вщр-лерде каркынды жYPуi мYмкiн. ОсыFан карамастан, Казакстанныц электр энергиясын вцщруге ец колайлы деген вцiрлерiнiц взiнде, барлык взендердi тYгелдей дерлiк осы максатта пайдалануFа мYмкiндiк жок. Ецiстiктiц жеткiлiксiздiгi, СЭС т¥рFызудыц тиiмсiздiгi к¥рылысты шектейтiн фак-торлар. Мына жаFдаЙFа назар аударып кврейiк, ОцтYCтiк-ШыFыс Казакстанныц 874 взеншщ тек 66, яFни 7,6 % Fана СЭС к¥рылысына пайдалануFа болады, соныц iшiнде 1ле взенi алабына жататын 379 взеннiц тек 25-ш (6,6 %), Балкаш квлiнiц шы^ыс бвлiгiнiц жэне Алаквл ойпатыныц 495 взеншщ бар болFаны 41, небары 8,3 % осы максатта пайдалануFа болады.
Гидроэнергетиканы аймактыц 1ле, Шарын, Шелек, Каратал, Квксу, Тентек, КорFас, Текес, Тал-Fар, Кiшi Алматы, Эсек, Аксу жэне Лепс взендерiнде дамыткан колайлы. Зертеушiлердiц жYргiз-ген есептеулерi ОцтYCтiк-ШыFыс Казакстанда ж^мыс iстеп т¥PFан жэне к¥рылысы жYргiзiлуi мYмкiн СЭС вндiрiлуi тиiс жиынтык электр энергиясы 9 млрд кВт•саFатты к¥рауы мYмкiн [3, 4].
Казакстанныц ощуспгшде Сырдария, Талас жэне Шу взендерiнiц твменгi аFысы орналаскан. Жиынты^ гидроэнергетикалык ресурсы 23,2 млрд кВт•саFатты к¥райды, оныц iшiнде Сырдарияныц Yлесi 10 млрд кВт•саFат. Сырдарияда куаты 100 МВт Шардара СЭС салыетан. Жалпы алFанда ОцтYCтiк Казакстанныц барлык взендерi трансшекаралык взендер, олардыц саны 383. Yлкен гидроэнергетиканы дамытуFа колайсыз, негiзiнен суармалау жэне сумен камтамасыз ету максатында пайдаланылады. Эзендердi кешендi пайдалану т¥рFысынан суармалау режимi бойынша ж^мыс iстейтiн кiшi СЭС к¥рылысы Yшiн пайдалануFа болады. Осы айтылFандамYмкiндiк бар вцiрлерде баламалы энергетиканы дамытудыц кажет екендiгiн айкындайды.
Казакстанда баламалы энергетиканы дамытудыц взектшп дау туFызбайды. Бiрiншiден баламалы энергия квздерi кайта калпына келедi, демек саркылмайды, бYгiнгi кYнi баламалы энергия квздершен куат алу, дэстYрлi энергия квздерш пайдалануFа караFанда кымбатка тYседi, бiрак болашакта жаца ресурс Yнемдеу технологияларыныц пайда болуына байланысты жэне жер кой-науы байлыктарыныц саркылуына байланысты жаFдай катты взгередi. Екшшщен, баламалы энергия квздерiнiц дэстYрлi энегрия квздерше караFанда экологиялык мацыздылыFы аса жоFары, эсiресе Yлкен калалар Yшiн де артыкшылыFы зор. Халыкаралык энергетикалык агентпктщ
География жэне геоэкология мэceлeлepi / Вопросы географии и геоэкологии / Issues of Geography and Geoecology
деректерi бойынша Казахстан Республикасында K6MÍp энергетикасыньщ гана зиянды калдык-тарынан келетш шыгын - жылына 3,4 млрд доллар деп багаланады. Yшiншi ец мацызды эконо-микалык аргумент ол елiмiздщ аумагыныц ^лан-гайыр кашыщтывда созылып жат^андыгы мен ке-щспк бойынша халыктыц орналасу тыгыздыгыныц твмендiгi (1 км2 шавданда 5,5 адамнан келед^ электрмен камтуды шамадан тыс орталыщтандыруга алып келедi, ол вз кезегшде энергетика саласыныц рентабелдiлiгiн барынша твмендетедь шалгай жаткан елдi мекендердi электр энер-гиясымен камтамасыз ету, алдымен ж^мсалатын шыгынныц Yлкен болуына гана емес, сондай-ак оны тасымалдау кезшде электр энергиясыныц барынша мол шыгынына экелiп соктырады. Баскаша айщанда кiшiгiрiм елдi-мекендердi электрмен камтуга кететiн шыгынныц орнын ешкандай тариф толтыра алмайды. Шалгай аудандарда баламалы энергия квздерш пайдалану элдекайда тиiмдi. Ец алдымен жел станцияларын, сосын кYн энегриясын пайдаланган орынды. БYгiнгi кYнi жел энерге-тикасы мен кYн энергетикасы елiмiздiц энергетикалык тецдестiгiнде мардымсыз Yлеске ие, небары 0,02 пайызды к¥райды. Шынуайтына келгенде елiмiздiц оцтYCтiк аудандарында кYн энергиясыныц элеуетi жылына 2500-3000 ^н сагатын к¥райды, ал пайдалануга болатын жел энергиясын жуыщтап жылына 3 млрд киловатт сагатты прайды.
Сонымен, Казакстанныц энергетикасы саласына жасалган шолу негiзiнде мынадай корытынды жасалды:
Казакстанда вндiрiлетiн электр энергиясыныц басым бвлiгi 87,7 % ЖЭС вцщршед^ СЭС Yлесi небары 12,3 %. Баламалы энергия квздершен вндiрiлетiн электр энергиясы тым мардымсыз, внд> ршетш барлык электр энергиясыныц 0,02 % ^¥райды. Таяу арада энергия квздерш пайдаланудыц аракатынасын взгерту киынга согады. Сондыщтан шалгай жаткан елдi-мекендер мен шаруашылык кожалыщтарын баламалы энергия квздерiмен камту жоспарын табанды тYрде жYзеге асыру кажет.
Iрi мегаполистер мен электр энергиясын квп кажет ететш внеркэсiптi дэстYрлi энергия квзде-рiмен камтамасыз ету керек. Калай болганда да, елiмiздiц экономикалык теракты дамуын камта-мсыз ету Yшiн, тYбнде АЭС к¥рылысын салуга тура келедь Демек, дэстYрлi жэне баламалы энергия квздерш ^атар пайдалану экономикамыздыц карыштап дамуыныц кепiлi.
ЭДЕБИЕТ
[1] Файн И.И. Совремеццое состояние гидроэнергетики и ее роль в экономике России // Зеленый крест. - 1994. -№ 2. - С. 5-8.
[2] Электроэнергетика и природа (экологические проблемы развития электроэнергетики). - М.: Энергоатомиздат, 1995. - 352 с.
[3] Чокин Ш.Ч., Паутов А.С. Основные исследования в области гидроэнергетики // Энергетика и топливные ресурсы Казахстана. - 1994. - № 3. - С. 68-76.
[4] Чокин Ш.Ч., Сартаев Т.С., Шкрет А.Ф. Энергетика и электрификация Казахстана. - Алма-Ата: Гылым, 1990. -336 с.
REFERENCES
[1] Fajn I.I. Sovremennoe sostojanie gidrojenergetiki i ee rol' v jekonomike Rossii // Zelenyj krest. 1994. N 2. P. 5-8 (in Russ.).
[2] Jelektrojenergetika i priroda (jekologicheskie problemy razvitija jelektrojenergetiki). M.: Jenergoatomizdat, 1995. 352 p. (in Russ.).
[3] Chokin Sh.Ch., Pautov A.S. Osnovnye issledovanija v oblasti gidrojenergetiki // Jenergetika i toplivnye resursy Kazahstana. 1994. N 3. P. 68-76 (in Russ.).
[4] Chokin Sh.Ch., Sartaev T.S., Shkret A.F. Jenergetika i jelektrifikacija Kazahstana. Alma-Ata: Gylym, 1990. 336 p. (in Russ.).
Б. А. Нургалиева1, Л. Т. Мырзабекова2
1 Школа-гимназия № 148 (Алматы, Казахстан) 2Гуманитарный колледж им. Абая (Тараз, Казахстан)
ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕТИКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Аннотация. Рассматриваются экологические и социально значимые особенности использования традиционных и возобновляемых источнииков энергии в Республике Казахстан.
Ключевые слова: электрическая энергия, традиционные источники энергии, альтернативные источники энергии, радиоактивные отходы, экологически чистая энергия, гидроэлектростанции, атомные электростанции, малые реки.
B. A. Nurgaliyeva1, L. T. Myrzabekova2
1 School-gymnasium N 148 (Almaty, Kazakhstan) 2 Humanitarian college the name of Abai (Taraz, Kazakhstan)
ECOLOGICAL FEATURES OF ELECTRIC POWER OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Abstract. The article deals with environmental and important socially features of the use of traditional and renewable energy sources in the Republic of Kazakhstan.
Keywords: electrical energy, conventional energy sources, alternative energy sources, radioactive waste, environmentally friendly, hydroelectric power, ecological clear energy, small rivers.
