CC BY
094
Педагогическая наука и практика
УДК 373.2.02
ГРНТИ 14.23.09
ҚАЗАҚ ХАЛЫҚТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС
ОЙЫНДАРЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ
БАЛАЛАРДЫ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ
ТИІМДІ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Аңдатпа
Мақалада МДҰ-да дене тәрбиесі бойынша педагогтардың тәжірибесінде қазақ халықтық қозғалыс ойындарының ерекшеліктері мен қажеттілігі
қарастырылады. Халықтық-ұлттық дене тәрбиесі
құралдары мектеп жасына дейінгі балаларды дене
тәрбиесі жүйесін көпмәдениетті байыту үшін құнды материал болып табылады.Халық ойындары
олардың денсаулығын нығайту үшін қажет.Қозғалыс сапасын дамыту және қозғалыс мәдениетін
қалыптастыру.
Аннотация
В статье рассматриваются особенности и необходимость использования казахских народных
подвижных игр в практике педагогов по физичес
кому воспитанию в ДО. Народно-национальные
средства физического воспитания являются ценнейшим материалом для поликультурного обогащения системы физического воспитания детей
дошкольного возраста. Народные игры необходимы для укрепления их здоровья, развития двигательных качеств и формирования двигательной
культуры.
Бекеев А.Б.,
дене шынықтыру жөніндегі
нұсқаушы,
Койшибаева Г.Ш.,
Қазақ тілі пәнінің мұғалімі,
Қостанай облысы
әкімдігі білім басқармасының «Қостанай қаласы білім
бөлімінің № 16 бөбекжайы»
коммуналдық мемлекеттік
қазыналық кәсіпорны
Қостанай қ.
Негізгі сөздер: қазақ халықтық қозғалыс ойындары, дене тәрбиесі, мектепке
дейінгі білім, денсаулықты
нығайту.
Ключевые слова: казахские
народные подвижные игры,
физическое воспитание, дошкольное образование, укреп
ление здоровья.
Keywords: Kazakh folk mo
ving games, Physical education,
preschool education, health pro
motion.
Annotation
The article considers the features and necessity of
using Kazakh folk outdoor games in the practice of
Physical education teachers in preschool education.
Folk-national means of physical education are the most
valuable material for the multicultural enrichment
of the system of Physical education of preschool
children. Folk games are necessary to improve their
health, development of motor qualities and formation
of motor culture.
4(42)/2023
Осы халықтық ойындарға назар аудару,
осы бай көзді әзірлеу, оларды ұйымдастыру және олардан тамаша және
қуатты тәрбиелеу құралы болашақ педагогиканың міндеті.
К.Д.Ушинский
Біз қарастырып отырған мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін тәрбиелеу проблемасы терең
әлеуметтік маңызға ие. Дәл осы бастапқы жаста тұлғаның болашақ қалыптасуын анықтайтын қасиеттер қалыптаса
бастайды.
2022 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында еліміздегі
білім беру жүйесін дамыту мәселелеріне қатысты Мемлекет басшысы Қ. Тоқаев "мектепке дейінгі жастан бастап балаларды тәрбиелеу саласы басым болуы
тиіс"деп атап өтті. Үйлесімді тұлға мен
жауапты азаматты қалыптастыру негіздері балалық шақта қаланады. Елдегі
әрбір баланың бақытты және қауіпсіз
балалық шағы болуы керек [1].
Бұл ретте ең маңызды рөл мектепке
дейінгі ұйымдағы педагогтарға тиесілі.
Осының бәрі бала кездегі тәрбиеге байланысты – деді педагог-новатор В.А.
Сухомлинский [2].
Қазіргі балалар жаһандық өзгерістер
дәуірінде өсіп келеді. Әлем өзгеруде,
сонымен бірге балаға күшті әсер етуіне байланысты білім беру проблемалары да күрделене түседі, әр түрлі ақпарат көздерінен: интернет, теледидар,
БАҚ, олардың мазмұнында қарама-қайшы құндылықтар мен дүниетанымдық
көзқарастар жиі кездеседі. Біздің міндетіміз педагогтар ретінде балаға жақсылық, жамандық, мәдениет, дәстүр
сияқты мәңгілік құндылықтардың бар
екенін түсінуге көмектесу.
«Тәрбиенің тамыры мен жемісі қан4(42)/2023
95
дай», – дейді дана мақала.
Бұл жас мінез-құлық пен қызмет
тетіктерін дамытуда, тұтастай алғанда
мектеп жасына дейінгі баланың жеке
тұлғасы мен физикалық қасиеттерін қалыптастыруда неғұрлым жауапты кезең
болып табылады. Тәрбие барысында
үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық денсаулығының маңыздылығын қабылдау және түсіну балаларға тән жағдайды жоғалтады және
мақсатты және саналы болады.
Мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс істейтін дене шынықтыру
пәнінің оқытушысы ретінде өз қызметімді жоспарлай отырып, өзіме басты
мақсат қоямын – ұлттық дәстүрлер, Қазақстан Халықтарының мәдени мұрасы негізінде дүниетанымдық ұстанымды, әлеуметтік және рухани дамыған
тұлғаны қалыптастыру. Өз жұмысымда
жеке даму құндылықтары, мәдени мұраны құрметтеу, әлеуметтік интеграция
құндылықтары сияқты үш түрлі құндылықтарға бағдарланамын.
Қазіргі уақытта ұлттық дәстүрлерді
сақтау, адамның ұлттық санасын қалыптастыру міндеті өзекті болып табылады.
Байқаулар көрсеткендей, қала жағдайында өмір сүріп жатқан қазіргі баланың қазақ халқына жату сезімі нашар
көрінеді. Сіз бен біз таңғажайып уақытта өмір сүріп жатқанымызбен, әртүрлі ашылулар көп болған кезде, біздің
өміріміз бір орында тұрмайды. Адамдар
мен балалар өзгереді, бірақ балалық
шақтың табиғаты көптеген жылдар
бұрынғыдай өзгеріссіз қалады: балалар
өседі, ойнайды, әлемді біледі.
Сырттан келетін ақпарат ағыны үлкен
және өте күрделі. Балалар да ересектер сияқты ағыс бойымен жүзіп жүреді.
Біздің ойындарымызға деген қызығушылық жоғалып барады. Олардың
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Педагогическая наука и практика
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
96
Педагогическая наука и практика
орнына шетелдік мультфильмдер мен
ойындар келеді. Отбасында және балабақшада-үнемі сатып алынатын және
семантикалық жүктемені көтермейтін
және кейде балалардың денсаулығына
зиян келтіретін ойыншықтардың көптігі. Баласының оларға деген көзқарасы
айқын: ойнап, тастады, жыртып тастады және ұмытты. Ал ата-аналарға баламен бірге жөндеуден гөрі, адамның
жұмысына деген сүйіспеншілік пен
мейірімділікті ояту оңайырақ. Ересектер бүгінде өз тарихына қызықпайды, өз
тектес ағашты білмейді және балаларға
аға ұрпақтың дағдылары мен іскерліктерін жеткізбейді. Сонымен қатар, Қазақстандағы көптеген адамдар өздерінің
тарихы мен дәстүрлерін құрметтейді
және оларға құрметпен қарайды.
Баланы ойынсыз тәрбиелеу мүмкін
емес. Баланың өміріндегі ойын-бұл қуаныш, көңілді, жарыс сәттері, ол баланы
өмірге жетелейді [6]. Балалар ойындары
әртүрлі: бұл ойыншықтар, қозғалыс ойындары, жарыс ойындары, доп ойындары және басқа да спорттық жабдықтар.
Мектеп жасына дейінгі балалар үнемі
ойнайды – бұл олардың табиғи қажеттілігі, қоршаған ортаны тану тәсілі.
Ойындар барлық уақытта Қазақстан
халықтары үшін үлкен қоғамдық мәнге ие болды. Олардың барлығы ежелгі
дәуірде пайда болды. Көптеген ойындарды мерекелерде, жарыстарда және
дене шынықтыру сабақтарында ұйымдастырылған қызметтерде пайдалануға болады. Ойын мектепке дейінгі
балалар қызметінің негізгі түрі болып
табылатыны белгілі. Олар үшін ойын
– бұл жай ойын-сауық емес, ойында
халықтың тарихы өз көрінісін табады, ойын барысында халықтың әлеуметтік жинақталған тәжірибесін, оның
салт-дәстүрлерін,
әдет-ғұрыптарын
беру жүзеге асырылады. Ойын баланың ұстамдылығы мен ұстамдылығы,
қағидаларға, ұжымға бағыну қабілеті,
өз эмоцияларын меңгере білуі сияқты
мінезінің белгілі бір қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді. Ойын баланың
жеке басының жағымды қасиеттерін
дамытуға және қалыптастыруға ықпал
етеді. Қазақ халқында көптеген ерекше
және әртүрлі ойын түрлері бар. Ежелгі заманнан бері қазақтардың ойындарында тастардан, жануарлардың сүйектерінен, ағаштан жасалған құрылғылар
қолданылған. Ойындар жүгіру, лақтыру,
салмақ көтеру элементтерімен байланысты болды – бұл ептілікті, жылдамдықты, күшті дамытты. Қазақ халқының
дене тәрбиесі рухы мен тәні күшті батырларды, сымбатты және грациозды
сұлуларды даярлауға бағытталды. Халық ойындарында балаларды тәрбиелеу
ерте жастан бастап қоршаған табиғатқа,
қоғамдағы
өзара
қарым-қатынасқа
дұрыс көзқарас қалыптастыруға, қазақтардың моральдық-этикалық талаптарына сәйкес күнделікті қоғамдық
өмірге белсенді қатысуға ықпал етті.
Қазақтың ұлттық спорт түрлерін, халықтық жылжымалы ойындар мен дене
жаттығуларын өскелең ұрпақ арасында
пайдалану және танымал ету қажеттілігі балалардың сұраныстарына, олардың
дамуының ұлттық, өңірлік және жас
ерекшеліктеріне ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің салауатты ұрпақ қалыптастыру жөніндегі әлеуметтік саясатына
да байланысты.
Ойын балалар үшін ғана емес, педагог үшін де өте маңызды. Ойын өз
тәрбиеленушілерін, олардың мінезін,
әдеттерін, ұйымдастырушылық қабілеттерін, шығармашылық мүмкіндіктерін
жақсы білуге мүмкіндік береді, бұл оған
балалардың әрқайсысына ықпал ету
4(42)/2023
жолдарын табуға көмектеседі. Ойындар
балалар ұжымының қалыптасуы мен
нығаюында ерекше рөл атқарады, өйткені оларға әрқашан да салауатты бәсекелестік, қызықты жарыс элементтері
тән. Ойын қызметі әрқашан ойыншылар арасында белгілі бір қатынастардың
туындауымен және дамуымен байланыс
ты, ол балалардың қарым-қатынасына,
байланыс орнатуға жәрдемдеседі. Кейбір балалар қарым-қатынас жасайтын,
басқа да тұйық, ал ойын кезінде барлық
тәрбиеленушілерді ұжымдық қызметке
қосып, олардың құрдастарының арасында тиісті орын алуына көмектеседі.
Ойында іс-әрекет процесінің өзі, үнемі
өзгеріп отыратын ойын жағдайлары қызықты [3]. Күтпеген жағдайдан өз бетінше шығудың жолын табуға, мақсатты
белгілеуге, жолдастармен өзара іс-қимыл жасауға, ептілік пен жылдамдық,
төзімділік пен күш көрсетуге тура келеді. Алдағы ойын туралы бір түсінік оң
сезім тудыра алады. Ойындар көңіл-күйді көтереді, ұстамдылықты, ептілікті,
күш-жігерді дамытады және командада
жұмыс істеуді үйретеді. Ең бастысы –
денсаулық үшін өте пайдалы!
Қозғалмалы халықтық ойындарға
жеке тоқталғым келеді. Баланың қозғалысқа деген қажеттілігі бұрыннан байқалған. Қозғалыс – бұл өмір. Бала
кезімізден бізге аға буынның жақындары осылай үйретті. Ашық ойындар баланың физикалық қасиеттері мен ақылой қабілеттерін дамытуға ықпал етеді,
ерікті мінез-құлық дағдыларын дамытуға, сондай-ақ қозғалыс белсенділігін
арттыруға көмектеседі. Жылжымалы халықтық ойындарда ептілік, жылдамдық,
төзімділік, күш, қозғалысты үйлестіру,
тепе-теңдік, кеңістікте бағдарлана білу
сияқты психофизикалық қасиеттер тәрбиеленеді.
4(42)/2023
97
Жылжымалы ойындар баланың жүктемені өз мүмкіндіктеріне сәйкес реттеуімен де жақсы. Ал бұл денсаулық үшін
өте маңызды. Жылжымалы ойындарда қатаң регламенттелген ережелердің,
күрделі техника мен тактиканың болмауы, сондай-ақ ойын үшін кез келген
алаңды пайдалану мүмкіндігі жасына,
қабілетіне және дайындығына қарамастан, барлық жігіттерді жылжымалы
ойынға тартады. Сондықтан да жылжымалы ойындар шынайы жаппай, жалпыға ортақ дене тәрбиесінің құралы болып табылады.
Қазақ халқының балаларға арналған
қызықты, қызықты және көңілді ойындары бар. Бұл ойындар ұйымдасқан
қызметті жоспарлау кезінде міндетті
элемент болып табылады. Балалардың
жас және жеке ерекшеліктерін сақтау
міндетті шарт болып табылады. Балалар
«Жапақтар жане қарлығаш» («Ястребы
и ласточка») қозғалмалы ойын ойнайды. Бұл – реакция жылдамдығы мен
жүгіру жылдамдығына арналған ойын.
Оған шектеусіз адам қатыса алады. « Ақ
суйек» немесе «Белая кость» – бұл өте
көңілді қазақ балалар ойыны. Ақ сүйекке қатысушылардың шектеусіз саны
қатыса алады. Жүргізуші сүйекті мүмкіндігінше алға қарай лақтырады: "Ақ
сүйек-бақыттың белгісі, кілт, айға, ақ
қарлы шыңдарға ұшыңыз! Сізді бірден
тапқан адам тапқыр және бақытты!".
Жүргізушінің бұйрығымен: "сүйекті іздеңіз-бақытты тезірек табыңыз! Ал оны
тезірек және епті адам табады!"- балалар
сүйек іздеп жүгіреді. Сүйекті ең жылдам
тауып, оны жүргізушіге әкелетін адам
жеңеді. Жеңімпаз жеңілген топтың немесе ойынға қатысушылардың біреуінің
оған ән айтуы сияқты тілек білдіруге
құқылы.
«Орамал» (Түйіні бар орамал) – бұл
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Педагогическая наука и практика
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
98
Педагогическая наука и практика
төзімділік пен реакция жылдамдығына терін, оның білімділігін, тәрбиелілігін,
арналған тамаша қазақ балалар ойыны. еңбекқорлығын, жауапкершілігін тәр«Ауэ-таяқ» – бұл балаларға арналған қа- биелеудің перспективалық мақсатызақ ойыны. «Айгөлек» – бұл балалардың на бағытталған, олардың ел дамуының
шағын тобына жақсы сай келетін қазақ қазіргі кезеңінде маңыздылығын ҚР
балалар ойыны. [4].
Президенті Қ.Тоқаев бірнеше рет атап
Қазақ ұлттық ойындары бастауыш өтті.
мектеп жасындағы балалардың ақыл-ой
дамуының міндеттерін жүзеге асыруға
ӘДЕБИЕТТЕР:
ықпал ететін эмоционалды-сауықтыру,
1.Мемлекет басшысы Қасым-Жотанымдық және тәрбиелік кешендердің март Тоқаевтың «Әділ Қазақстанның
негізін қалайтын ұлттық және ойын экономикалық бағыты» атты Қазақстан
фольклорының үлгісі ретінде халық да- халқына Жолдауы.
налығының бөлшегі ретінде әрекет етеді
2.Сухомлинский В.А. Азаматтың
[5].
тууы [Мәтін] / В.А. Сухомлинский / / –
Жыл
сайын
біздің
тәрбиеле- М.: "Мол.Гвардия", 1979 – Б. 335.
нушілеріміз «Ханталапай» байқауына
3.Леонтьев А.А. Педагогикалық оқы(асық ойыны) қатысып, қазақ халқының ту (сер.педагогика және психология)
мәдениетімен және әдет-ғұрпымен та- [Мәтін] / А.А. Леонтьев / / – М.: "Білім"
нысып, ептілік пен жылдамдықты да- басылымы, 1979.- 48 б.
мытады. Балабақшада асық ойнайтын
4.Білім беру әлеуметтік желісі
үйірмелер танымал. Мұндай іс-шаралар "nsportal.ru".
балаларға өз Отанының нағыз патриот5.Тотенаев Б.Т. Қазақтың ұлттық ойтары ретінде толыққанды сезінуге мүм- ындары. – Алматы: Қазақстан, 1976. –
кіндік береді.
144 б.
Дене шынықтыру және спорттық
6.Ушинский К.Д. адам тәрбие пәні
тәрбие жүйесіндегі жылжымалы ой- ретінде. Таңдалған пед.оп.: В 2Т [Мәтін]
ындардың рөлі орасан зор. Жылжы- / К.Д. Ушинский / / – М., 1976.
малы ойын адамды оның барлық балалық жылдарында сүйемелдейді, ал
халықтық жылжымалы ойындар денсау
лықты нығайтып қана қоймай, ағзаны
дамытады, сондай-ақ адамды мәдени-
адамгершілік тәрбиелеу және қоғамға
баулу құралы болып табылады. Ұлттық
жылжымалы ойындар балаға қоғамның
мәдени мұрасына құрмет көрсетіп, үлкен әлемге шығуға дайындық жасайды.
Осылайша, жылжымалы ойындар
оқушылардың физикалық қасиеттерін
дамытуға және денсаулығын сақтауға
ықпал ететін тиімді құрал ретінде әрекет етеді. Осының барлығы болашақ
азамат - жасампаздың басым қасиет4(42)/2023
