Научная статья на тему 'АЙБСИЗЛИК ПРЕЗУМПЦИЯСИ ВА ЖИНОЯТ ИШЛАРИНИ ТЕРГОВ ҚИЛИШНИНГ СУДГАЧА БЎЛГАН БОСҚИЧИДА ИСБОТЛАШ'

АЙБСИЗЛИК ПРЕЗУМПЦИЯСИ ВА ЖИНОЯТ ИШЛАРИНИ ТЕРГОВ ҚИЛИШНИНГ СУДГАЧА БЎЛГАН БОСҚИЧИДА ИСБОТЛАШ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
Жиноят иши / айбсизлик презумпцияси / исботлаш / гумон қилинувчи / айбланувчи / судланувчи / суд-тергов / конституцион ҳуқуқ / айбсиз шахс.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Юлчиев Баходиржон Собирович

Мақолада айбсизлик презумпцияси ва жиноят ишларини тергов қилишнинг судгача бўлган босқичида исботлаш билан боғлиқ ҳолатлар бўйича миллий ва хорижий мамлакатлар тажрибаси таҳлил қилинган ҳолда ушбу масалалар бўйича тергов амалиётида учраётган айрим муаммоли ҳолатлар ҳамда уларни бартараф этиш юзасидан асослантирилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган. Шунингдек, мақолада таҳлиллар асосида хориж мамлакатларининг кенг имкониятга эга қонунчилигини мамлакатимиз қонунчилигига имплементация қилиш зарурати ёритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АЙБСИЗЛИК ПРЕЗУМПЦИЯСИ ВА ЖИНОЯТ ИШЛАРИНИ ТЕРГОВ ҚИЛИШНИНГ СУДГАЧА БЎЛГАН БОСҚИЧИДА ИСБОТЛАШ»

é

ш

UIF = 8.1 | SJIF = 7.899

www.in-academy.uz

АИБСИЗЛИК ПРЕЗУМПЦИЯСИ ВА ЖИНОЯТ ИШЛАРИНИ ТЕРГОВ ЦИЛИШНИНГ СУДГАЧА БУЛГАН БОСЦИЧИДА ИСБОТЛАШ

Юлчиев Баходиржон Собирович

ИИВ Академияси мустацил изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.10693190

ARTICLE INFO

Received: 15th February 2024 Accepted: 21th February 2024 Online: 22th February 2024

KEYWORDS Жиноят иши, айбсизлик презумпцияси, исботлаш, гумон цилинувчи, айбланувчи, судланувчи, суд-тергов,

конституцион ууцуц, айбсиз шахс.

ABSTRACT

Мацолада айбсизлик презумпцияси ва жиноят ишларини тергов цилишнинг судгача булган босцичида исботлаш билан боглиц уолатлар буйича миллий ва хорижиймамлакатлар тажрибаси таулил цилинган уолда ушбу масалалар буйича тергов амалиётида учраётган айрим муаммоли уолатлар уамда уларни бартараф этиш юзасидан асослантирилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чицилган. Шунингдек, мацолада таулиллар асосида хориж мамлакатларининг кенг имкониятга эга цонунчилигини мамлакатимиз цонунчилигига имплементация цилиш зарурати ёритилган.

Мамлакатимизда амалга оширилган кенг куламли ислохотлар натижасида инсон кадри улугланди ва унинг шаъни ва кадр-кимматини хурмат цилиш, хукук ва манфаатларини химоя ;илиш энг олий кадрият даражасига кутарилди. Бунинг натижаси уларо; конунчиликда шахснинг хукук ва эркинликлари энг асосий мезон сифатида белгиланди.

Жумладан, Узбекистон Республикаси Жиноят процессуал конунчилигида айбсизлик презумпциясининг окибатларидан бири булган айбланувчи узининг айбсизлигини исботлашга мажбур эмаслиги тугрисидаги ;оида (Узбекистон Республикаси ЖПКнинг 23-моддаси 2-;исми) [1] эндиликда Янги Узбекистоннинг Янги Конституциясида хам уз аксини топди. Хусусан, Янги конституциянинг 28-моддасида "Гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчи узининг айбсизлигини исботлаши шарт эмас ва исталган ва;тда сукут са;лаш хукукидан фойдаланиши мумкин" лиги тугрисидаги коида мустахкамлаб куйилди [2]

Давлатимизнинг янгидан кабул килинган конституциясида айбсизлик презумпциясининг шу тарика уз ифодасини топганлиги, унинг конституция даражасига олиб чикилганлиги, давлатимизда шахснинг хукук ва манфаатларини хурмат килиш, уни ишончли химоя килиш, шахсни нохакдан жиноий жавобгарликка тортмаслик каби тамойилларга асосланган холда юкори даражага куйилганлигидан далолат беради.

Шуларга кура, мазкур коидани миллий конунчилигимда аник ва бир хилда талкин этиш, уларнинг хукукни куллаш амалиётида самарали кулланилишига имкон яратиш

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

максадида олиб борилган илмий тадкикот ишлари натижасида, айбсизлик презупцияси билан боглик конунчиликнинг айрим кисмларида турли хил ифодаланиш холатлари, шунингдек айрим кисмларига эса узгартиш ва кушимчалар киритиш эхтиёжи мавжудлигини куришимиз мумкин.

Биринчидан, юкорида келтирилган асосий комусимиз ва жиноят-процессуал конунчилик нормалари тахлил килинганида, улар уртасида айрим тафовутлар мавжудлигини гувохи булишимиз мумкин.

Жумладан, конституциямизда "Жиноят содир этганликда айбланаётган шахс унинг айби цонунда назарда тутилган тартибда ошкора суд мууокамаси йули билан исботланмагунча ва суднинг цонуний кучга кирган уукми билан аницланмагунча айбсиз дебуисобланади", деб курсатилган булса, ЖПКнинг 23-моддасида эса "Гумон цилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи унинг жиноят содир этишда айбдорлиги цонунда назарда тутилган тартибда исботлангунга ва цонуний кучга кирган суд уукми билан аницлангунга цадар айбсиз уисобланади", деб кайд этилган. Бунда процесс иштирокчиларининг хукукий макоми жиноят процессида турлича булиши мумкин, бирок уларнинг жиноят содир этишдаги айбдорлиги факатгина суд жараёнида исботланмасдан, балки олдин тергов ёки суриштирув даврида текширилади.

Бундан ташкари, янги конституциянинг 28-моддаси 3-кисмида айбдорликка оид барча шубуалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган булса, гумон цилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки мацкумнинг фойдасига уал цилиниши кераклиги курсатилган. Бирок, ЖПКнинг 23-моддаси 3-кисмида эса процесс иштирокчилари орасида маукум назарда тутилмаганлигини куриш мумкин.

Махкум - конун билан такикланган муайян жиноятни содир этганлиги сабабли суд томонидан айбдор деб топилган шахс.

Зеро, Узбекистон Республикаси жиноят кодексининг 13-моддаси 2-кисмига кура, килмишнинг жиноийлигини бекор киладиган, жазони енгиллаштирадиган ёки шахснинг ахволини бошкача тарзда яхшилайдиган конун оркага кайтиш кучига эгалиги, яъни ушбу конун кучга киргунга кадар тегишли жиноий килмиш содир этган шахсларга, шу жумладан жазони утаётган ёки утаб булган шахсларга нисбатан, агар улар хали судланган хисоблансалар, татбик этилиши курсатилган [3].

Бизнингча, Айбсизлик презумпциясини куллашда конунчиликнинг ушбу коидаси нафакат гумон килинувчи, айбланувчи ва судланувчи, балки махкумга нисбатан хам тадбик этилиши максадга мувофиклигини инобатга олсак, ушбу макомдаги шахсни жиноят-процессуал Конунчилигга хам тадбик этиш максадга мувофик хисобланади.

Иккинчидан, хукукни куллаш амалиётида амалиётчи ходимлар томонидан шахснинг айбини исботлашга етарли даражада эътибор каратилмаслик холатлари учрамокда. Жумладан, агар айбланувчи айбини буйнига олса ва жабрланувчининг айбланувчига хамда ишнинг терговига нисбатан хеч кандай эътирози булмаса, иш айблов хулосаси ёки айбло далолатномаси билан судга юбориш холатлари учрамокда. Хусусан, асосий комусимизда хам, жиноят процессуал Конунчилигида хам гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчи узининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

эмаслиги белгиланган, аммо шахснинг айбдор ёки айбсизлик масаласини исботлаш айнан кимга юклатилиши уз аксини топмаган.

Мазкур холат буйича халкаро хукук нормалари ва хорижий мамлакатлар конунчилигини урганиш, уларни тахлил килиш хамда конунчилигимизни такомиллаштириш юзасидан асосли таклиф ва тавсиялар ишлаб чикиш мухим ахамият касб этади.

Ушбу масалада кадимги тарихга назар ташлайдиган булсак, уша даврларданок ушбу масалага эътибор каратилганлигини куришимиз мумкин. Жумладан, у ёки бу томонга исботлашни юклаш коидаси кадимги Римда пайдо булган булиб, милодий III асрда Рим хукукшуноси Павлус томонидан "инкор килувчи эмас, даъво килган шахс исботлаши шарт", деган коида шакллантирилди, яъни баён сифатида илгари сурилган тезисларни химоя килиш талаби амалда эди.

Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 23-моддаси 2-кисмига кура, гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчи узининг айбсизлигини исботлаши шарт эмаслиги кайд этилган. Яъни, конун чикарувчи гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчини узининг айбсизлигини исботлашдан озод килган.

"Исботаш мажбурияти" атамаси лотинча "onus probandi" иборасининг русча талкини булиб, юридик маънода уз баёнотларини исботлашни билдиради [4].

Айбланувчига узок вакт давомида унинг айбсизлигини исботлашни юклашга йул куйилмаслиги тугрисидаги коида ички конунчиликда мустахкамланмаган эди ва ушбу коида, яъни айбсизлик презумпцияси тамойилининг окибати 1994 йил 22 сентябрда Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси кабул килингандан кейингина замонавий куринишда мустахкамланди.

Бундан ташкари, шуни хам алохида таъкидлаш лозимки, айбсизлик презумпцияси тамойилини эълон килган бирорта хам халкаро хукукий хужжатда гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчи узларининг айбсизлигини исботлашдан озод киладиган ушбу коида белгиланмаган. Бинобарин, Инсон хукуклари умумжахон декларациясини, Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро пактни, Инсон хукуклари ва асосий эркинликларини химоя килиш тугрисидаги конвенцияни, Мустакил Давлатлар Хамдустлигининг Инсон хукуклари ва асосий эркинликлари тугрисидаги конвенциясини ратификация килган давлатлар, уни уз хукук тизимида куллаш буйича мустакил карор кабул килиш хукукига эга булган.

Халкаро ва махаллий юридик адабиётларда гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг айбсизлигини исботлаш тугрисидаги коида, айбсизлик презумпцияси тан олинганига карамай, узок вактдан буён шубха остига куйиб келинган.

Жумладан, В.И. Каминская шундай таъкидлайди: "Айбланувчининг имконсизлиги ёки унга такдим этилган айблов материалини инкор этувчи хар кандай фактларга мурожаат килишни истамаслиги, хакикатда у учун нокулай окибатларга олиб келиши мумкин. Шу боис, муайян шароитларда айбланувчининг зиммасига айбловни рад этиш мажбуриятини хакикатда юклашни окилона деб хисоблаш мумкин...".

А.Я. Вышинский исботлаш мажбурияти узгариши мумкинлигига ишонган ва унинг фикрича: "а) айбловни тасдикловчи холатларни исботлаш айбловчининг

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

зиммасидадир; б) айбловни инкор этувчи холатларни исботлаш айбланувчининг зиммасидадир.

Хатто жиноят процессида айбсизлик презумпциясининг назарий асосларини ишлаб чи;;ан М.С. Строгович, судланувчининг уз химоясида берган баъзи тушунтиришларини ;андай асосда рад этиш мумкинлиги ха;идаги саволни куриб чи;иб, шундай таъкидлаган: "судланувчи уз курсатмаларининг тугрилигини, асослилигини исботламаганлиги сабабли..." [5].

Шуни таъкидлаш керакки, бундай ;араш англо-саксон хуку; тизимига хосдир. Мисол учун, инглиз ва америка ;онунчилигида айблов давлат - даъвогар, айбланувчи -жавобгар томонидан ;уйиладиган узига хос даъво сифатида тал;ин ;илинади. Шунга кура, фу;аролик процессуал ишининг айрим нормалари жиноят ишларига, жумладан, исботлаш мажбуриятини утказиш тугрисидаги ;оидага хам татби; этилади. Ушбу ;оидалар, агар судянинг (ёки ;онун чи;арувчининг фикрига кура) айбловни бартараф этадиган факт фа;ат айбланувчига маълум булса ёки айбланувчига бу ха;да далилларни та;дим этиш осонро; эканлиги эътироф этилганда ;улланилади. Агар судланувчи бундай холларда узига юклатилган исботлаш мажбуриятини бажармаса, суд бу факт мавжуд эмас ва шунинг учун судланувчи айбдор деган хулосага келади. Жумладан, АКШнинг куплаб штатларида баъзи о;ловчи холатларга нисбатан исботлаш мажбурияти айбланувчига юклатилади. Бу шуни англатадики, агар судланувчи судни узининг алибисига ишонтира олмаса ёки у зарурий химоя холатида харакат ;илганлиги ха;ида курсатма берган булса, суд айблов хукми чи;ариши мумкин.

Аммо нафа;ат Англия ва АКШда исботлаш мажбурияти ;исман айбланувчи томонига утади, балки Франция Жиноят-процессуал ;онунчилигига кура хам айбланувчи уз химояси пайтида ниманидир даъво ;илса, у холда унга бу холатларни исботлаш мажбурияти белгиланади [6] [7].

Буни бир нечта амалиётчи ху;у;шунос олимларнинг ;арашлари ор;али хам куришимиз мумкин. Жумладан, Америкалик адвокат Уилямснинг таъкидлашича, Кушма Штатларда умумий ;абул ;илинган ;оидага кура: "айбловга эътироз билдирмаган айбланувчи, аслида, айбсизлик презумпциясидан деярли фойдаланмайди". Яна бир америкалик адвокат - Голдстеин ;айд этишича эса "Назария шуни курсатадики, айбсиз одам айблов олдида узининг айбсизлиги ха;ида баланд овозда ;ич;ириши керак." Бундан таш;ари, "Жим туриш билан айбни тан олиш" федерал юрисдикция томонидан хам, купчилик штатларнинг судлари томонидан хам тан олинган далиллар ху;у;ининг расмий институтидир", дейди америкалик судя Хенд [8].

Шундай ;илиб, Америка ;онунчилигида: "Чукаётган одамни ;ут;ариш унинг уз ишидир",- деган ;оида амал ;илади. Бундай ёндашув, албатта шахснинг жим туриш ху;у;ини чеклашга олиб келади. Бу каби холатларда, шубхасиз, айбсиз шахс нох;акдан судланиши х;еч гап эмас.

Шу билан бирга, Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексида ;айд этилган исботлаш мажбурияти масаласида рус олимларининг илмий ;арашларида шу кунгача ани;лик мавжуд эмас.

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

Айрим процессуалистларнинг ;атъий таъкидлашича, "тарафларнинг ;онунда белгилаб ;уйилган ;арама-;аршилик хусусиятидан ;атъи назар, на гумон ;илинувчи, айбланувчи, фу;аровий жавобгарга ва на жабрланувчи, фу;аровий даъвогар, хусусий айбловчи, вакиллар, ;онуний вакилларга исботлаш юкланмайди" [9].

Бош;а олимлар эса исботлаш мажбуриятининг та;симланишини жавобгарлик ёки химоя чоралари билан эмас, балки жиноят процессида тарафларнинг кузлаган манфаатлари билан асослайдилар. Шу муносабат билан муаллифлар ;уйидагиларни таъкидлайдилар: "Жиноят процессида исботлаш мажбурияти хук;ук;ий ходиса булиб, иштирокчиларнинг манфаатларидан келиб чи;;ан холда тарафлар томонидан келтирилган далилларни ижобий далиллар билан асослаш ва уларни тасди;лаш, юридик ахамиятга эга булган х,олатларнинг исботланганлигини тасди;лаш учун далилларни та;дим этиш билан шартлашилган булади" [10].

Бизнинг фикримизча эса, жиноят процессида исботлаш мажбурияти тарафларнинг объектив манфаатларидан келиб чи;иши мумкин эмас, деб хисоблайдиган олимларнинг фикрларини нисбатан тугри деб эътироф этиш мумкин, чунки исботловчи айбсизлик презумпцияси норма ижодкорлиги ва хукук;ни куллаш жараёнида яратилган сунъий ходисалар тоифасига киради.

Шунингдек, айбланувчининг айбсиз деб топилганлигини, тегишли органлар ва шахслар унинг айбини исботлаши шартлигини исботлаш ;оидасига манти;ий истиснолар булиши мумкин эмас [11].

Биро;, гумон килинувчининг, айбланувчининг айбсизлигини исботламаслик уларнинг ху;у;ини химоя ;илиш учун келтирилган далиллар асосли булишига ;арамай, бир ;атор мамлакатларда бундай инсонпарварлик гоялари уз аксини топмаганлигини Хам куриш мумкин.

Жумладан, хаттоки XIX аср охирида Англияда бугунги кунда хам амалда булган ;онунлар ;абул ;илинган. Уларга кура, айбланувчи ихтиёрий асосда судда химоя учун гувох сифатида курсатма бериш ху;у;ига эга булади, прокурорга эса курсатув беришдан бош тортишни айбланувчига ;арши далил сифатида тал;ин ;илиш та;и;ланади. Шу билан бирга, Буюк Британияда ушбу умумий ;оидадан истисно холатларни излаш ва топишга узо; ва;тдан буён давом этаётган тенденция мавжудлигининг ани; далиллари мавжуд. Масалан, айбланувчининг узига ;арши гувохлик беришидан бош тортишидан далил сифатида фойдаланишни та;и;лаш судяларга татби; этилмайди ва бу эса одатда айбловни тасди;ловчи холат сифатида ;аралади. Бу эса айбланувчининг ;онунда мустахкамланган "жим туриш хукуки" га зид булиб, натижада ушбу холат айбланувчини исботлашда иштирок этишга мажбур ;илади [12].

Бундан таш;ари, айблов томон, яъни терговчи айбланувчининг айбини факат томонлар уртасида низо юзага келган такдирдагина исботлаши шарт. Айбланувчи уз айбига и;рор булган холларда эса айблов исботлаш мажбуриятидан озод ;илинади, бу эса уз навбатида тупланган далилларга ху;у;ий бахо берилмасдан, уз-узидан хукм чи;аришнинг процессуал шарти булиб хизмат ;илади [13]. Бунинг о;ибатида, уз ихтиёри билан узига ;арши курсатув берган шахсга нисбатан суд томонидан айблов хукми чи;арилиши эхтимолини вужудга келтиради.

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

Шунингдек, Англия Жиноят-процессуал ;онунчилиги урганилганида, прокурор ;илмишнинг жиноийлигини истисно этувчи холатларни ёки жазони енгиллаштирувчи холатларни исботлаши талаб этилмайди, шунинг учун ушбу функциялар химоя томонига, яъни гумон ;илинувчи, айбланувчи ва ;исман химоячига утади.

Италия Жиноят-процессуал ;онунчилиги хам исботлаш мажбуриятига оид умумеътироф этилган ;оидадан баъзи истисноларга рухсат беради. Жумладан, агар гумон ;илинувчи, айбланувчи уз алибисини тасди;ласа, айбланувчига исботлаш мажбуриятини утказиш имкониятини назарда тутади. Айбланувчи ;атъий муддат билан чекланади, унга кура у суд мухокамаси бошланишидан камида етти кун олдин алибини тасди;ловчи далилларни та;дим этиши шарт [14].

Айбланувчи томонидан узининг айбсизлигини тасди;ловчи далилларни ушбу муддат ичида та;дим этмаслиги уни суд мухокамаси давомида назоратини тузатиш имкониятидан махрум ;илади. Шунингдек, бундай имконият агар айбланувчи суд эътиборига хавола ;илинган алиби далиллари янгидан очилганлигини курсата олмаса ёки улар айбланувчига талаб ;илинган муддат тугаганидан кейин ёхуд суд жараёнида маълум булган булса. Бу ерда Америка Кушма Штатлари ;онунчилигида мустахкамланган меъёрларга ухшаш ;оида мавжудлигини куришимиз мумкин, яъни бунга кура, гумон ;илинувчи ёки айбланувчининг узлари тасди;лашлари осонро; булган холатларни исботлашлари лозим.

Бизнинг фикримизча, бундай ёндашув нома;бул хисобланиб, аслида айблов томони химоя томонидаги барча далилларни муста;ил равишда рад этиши керак. Яъни ;онунчиликка кура, айбсизлик презумпциясидан келиб чи;;ан холда, айбланувчи суднинг ;онуний кучга кирган хукми билан унинг айби ани;ланмагунча айбсиз деб хисобланиб, дастлабки тергов ва суд мухокамаси даврида у айбсиз булганлиги сабабли уни бирорта харакат ;илишга мажбур ;илмайди. Шунингдек, агарда тергов даврида гумон ;илинувчи, айбланувчи асословчи холатнинг ишончлилигини исботлай олмаса, бу манти;ан фа;ат ушбу холатнинг ишончлилиги масаласи очи; ;олаётганлигини келтириб чи;аради. Бундан келиб чи;адики, агар гумон ;илинувчи, айбланувчилар жиноят содир этиш ва;тида узини бош;а жойда булганлигини ва буни исботлай олмаётганлигини даъво ;илса, демак, бундан манти;ан у жиноят содир этилган ва;тда ходиса жойида булган, деган хулосага олиб келмайди. Бош;ача айтганда, гумон ;илинувчининг, айбланувчининг ушбу мажбуриятни лозим даражада бажармаслиги унга ;арши далилга айланмайди.

Белгия давлатининг Жиноят-процессуал ;онунчилигига кура эса, айбланувчининг курсатувлари ;онунда алохида ахамиятга эга булган суд полицияси мансабдор шахслари томонидан тузилган баённомалар асосида айбланмаслик учун айбланувчи ;оидаларнинг бузилганлиги тугрисидаги баённомада курсатиб утилган ушбу холатларни рад этувчи далилларни та;дим этиши шарт [15]. Бу ерда, куриб турганимиздек, айбланувчининг айбсизлик презумпцияси эмас, балки узига хос айбдорлик презумпцияси мавжуд, чунки у амалда фа;ат баённомаларда ;айд этилган материаллар асосида айбдор деб топилади ва узини о;лашга мажбур булади. Шунингдек, ушбу холатда жиноят процесси иштирокчиларининг тенг ху;у;ли булмаган

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

караши мавжудлигини, чунки бахолашда айбловни тасдикловчи далиллар айбловни рад этувчи далиллардан устун туришини куришимиз мумкин.

Исботлаш мажбуриятини гумон килинувчи, айбланувчининг зиммасига юклашнинг айрим тарафдорлари, уз карашларини коида шаклида ифодалайдилар, жумладан: айбловни тасдикловчи холатларни айбловчи исботлаши шарт, айбловни рад этувчи, яъни айбсизликни белгиловчи холатларни эса, гумон килинувчи, айбланувчи исботлаши шарт.

Бир карашда бу коида адолатлидек туюлиши мумкин - гуё шу тарика айбловчи билан гумон килинувчи ва айбланувчи тенг холатга куйилгандек. Аслида, у софизмни, яъни мантикий хийла, ишларнинг хакикий холатини атайлаб бузишни уз ичига олади. Чунки айбсизликни белгиловчи холатлар чикариб ташланмагунча, айбловнинг холатларини исботлаш хакида фикр юритиш мантикка зид хисобланади [16].

Демак, гумон килинувчи, айбланувчи зиммасига юкланган "исботлаш мажбурияти" факат гумон килинувчи, айбланувчининг узи ёки химоячи билан биргаликда уни кизиктирган хамда суриштирувчи, терговчини "бефарк колдирган" фактларни исботлаш хукукини англатади, деган хулосага келишимизга имкон беради. Бунда гумон килинувчи, айбланувчининг ушбу муаммони хал килишдаги муваффакиятсизлиги унга карши далилни юзага келтирмайди [17].

Бизнингча, жиноят процессида исботлаш мажбуриятини таксимлаш тугрисидаги юкорида кайд этилган коидаларга кушилиш мумкин эмас, жумладан уни куйидалар билан ифодалаш мумкин: тергов жараёнида хар бир шахс узи илгари сурган тезис ёки позицияни исботлаши керак; бундай тезиснинг тугрилигига далил йуклиги уни бекор килади. Мазкур холатда жиноят иши буйича мажбуриятларни бажармаслик гумон килинувчи, айбланувчига нисбатан жиддий жазо чораларини куллашга олиб келади. Бунда гумон килинувчи, айбланувчининг айбсизлиги тугрисидаги курсатмаларини асоссиз деб топиш, исботлашни бажармаганлик учун санкция сифатида тан олиниши факат битта нарсани англатади - бу гумон килинувчи, айбланувчи судланиши лозим ва унинг айби объектив фактик маълумотлар билан эмас, балки у жиноятда айбсизлигини исботлай олмагани учун аникланган хисобланади [18].

Шундай килиб, исботлаш мажбуриятининг гумон килинувчи, айбланувчи томонга утказилиши айбсизлик презумпциясига мос келмайдиган коида хисобланиб, бу баркарор равишда карама-карши принципга, яъни айбдорлик презумпциясига олиб келади. Гарчи исботлаш мажбуриятини гумон килинувчи, айбланувчи зиммасига утказишни, мантикий ва психологик жихатдан куйидагилар билан асослаш мумкин булса-да, жумладан:

- гумон килинувчи, айбланувчи окланишдан манфаатдор булади;

- айбсиз шахс унинг ишда иштирок этмаслигини тасдикловчи холатларни билади ва уларни курсатиши мумкин;

агар гумон килинувчи, айбланувчи узининг айбсизлигини тасдикловчи холатларни исботлай олмаса, демак улар мавжуд эмас ва шунинг учун у айбдор хисобланиши лозим.

Зеро, Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 14-моддаси 2-бандига кура, "Гумон килинувчи ёки айбланувчи узининг айбсизлигини

é

ш

UIF = 8.1 | SJIF = 7.899

www.in-academy.uz

исботлашга мажбур эмас, айбловни исботлаш ва гумон ;илинувчи ёки айбланувчини химоя ;илиш учун илгари сурилган далилларни рад этиш айбловга юкланади",-деб белгиланган [19].

Шундай ;илиб, ю;орида ;айд этилган олимларнинг фикр-мулохазалари хамда миллий ва хорижий мамлакатлар ;онунчилигини чу;ур тахлил ;илиш бизга айбсизлик презумпцияси билан богли; амалдаги ;онунчилигимизга ;уйидаги таклиф ва мулохазаларни ишлаб чи;иш имконини берди:

1) Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 23-моддаси 2-;исмини ;уйидаги тахрирда баён этиш:

"Гумон цилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи узининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас. Айбловни исботлаш ва гумон цилинувчи ёки айбланувчини цимоя цилиш учун илгари сурилган далилларни рад этиш айбловчи томон зиммасидадир".

2) Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 23-моддаси 3-;исмини ;уйидаги тахрирда баён этиш:

"Айбдорликка оид барча шубуалар, башартиуларни бартараф этиш имкониятлари тугаган булса, гумон цилинувчи, айбланувчи, ёки мацкумнинг фойдасига уал цилиниши лозим. К,онун цулланилаётганда келиб чицадиган шубуалар уам гумон цилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг фойдасига уал цилиниши керак".

Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, айбсизлик презумпцияси буйича шахснинг айби судда тегишли тартибда исботланмагунча уни жиноятчи, ху;у;бузар ёки инсофсиз шахс деб тан олиш мумкин эмас. Айбсизлик презумпцияси исботлаш жараёнига бевосита таъсир ;илади. Унинг исботлаш жараёнида таъсири ишнинг холатларини текширишда айбловчи ёндашувга йул ;уйилмаслигини билдиради. Айблов фаразга асосланиши мумкин эмас ва фа;ат суд мухокамаси давомида судланувчининг айби исботланган ва айбловнинг исботига нисбатан хар ;андай шубха, агар уни бартараф этишнинг иложи булмаса, судланувчи фойдасига тал;ин ;илинган та;дирдагина амалга оширилади. Агар айбланувчининг жиноят содир этишда иштирок этганлиги тугрисида етарлича далиллар булмаса ва ;ушимча далиллар туплашнинг иложи булмаса, у айбсиз деб топилади.

References:

1. Узбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси // URL: https://lex.uz/docs/111460 (Электрон манбага мурожаат ;илинган ва;т: 05.01.2024);

2. https://lex.uz/docs/6445145 Узбекистон Республикасининг Янги конституцияси. Т., 2023. (Электрон манбага мурожаат ;илинган ва;т: 07.01.2024);

3. Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси - Т., 2023 https://old.lex.uz/rn/acts/111453 (Электрон манбага мурожаат ;илинган ва;т: 07.01.2024);

4. А.М.Ларин Айбсизлик презумпцияси.-М. Наука, 1982.- Б.82 (Электрон манбага мурожаат ;илинган ва;т: 07.12.2023);

5. Строгович М.С. О судебной этике // Проблемы судебной этики. -М.: Юрид. лит., 1974. - С.7. (Электрон манбага мурожаат ;илинган ва;т: 09.12.2023);

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

6. Квигли Дж. Презумпция невиновности и американское право //Советское государство и право. 1980. № 9; Уголовный процесс современных зарубежных государств: Учебное пособие / К.Б. Калиновский. Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2000. - С. 29 (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 09.06.2023 йил);

7. Боботов С.В. Правосудие во Франции. М., 1994. С.156-158; Уголовный процесс современных зарубежных государств: Учебное пособие / К. Б. Калиновский. Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2000. - С. 13. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 10.06.2023 йил);

8. Старченко, А. Философия права и принцип правосудия в США / А. Старченко. - М.: Юрид. лит., 1969. - С. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 10.06.2023 йил);

9. Власов А. А., Лукьянова И. Н., Некрасов С. В. Особенности доказывания в судопроизводстве: научнопрактическое пособие / Под ред. д.ю.н., проф. А. А. Власова. -М.: Издательство «Экзамен», 2004. - С. 313. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 10.06.2023 йил);

10. Кудрявцева А. В., Великосельский Ю. И. Бремя доказывания как самостоятельная правовая категория в уголовном процессе России / А. В. Кудрявцева, Ю. И. Великосельский // Вестник Южно-Уральского государственного университета. Серия право. Выпуск 5. - 2004. - №11 (40). - С. 156. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 10.06.2023 йил);

11. Левченко О. В. Проблемы реализации презумпции невиновности в доказывании по уголовным делам: прошлое, настоящее, будущее. //Международная Ассоциация Содействия Правосудию http://iuai.net/book/export/html/432. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 12.06.2023 йил);

12. Левченко О.В. Современное доказательственное право зарубежных стран // Вестник Оренбургского государственного университета. Выпуск 3. - 2009. - С. 71. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 12.06.2023 йил);

13. Гуценко К.Ф., Головко Л.В., Филимонов Б.А. Уголовный процесс западных государств. Изд. 2-е, доп. и испр. - Издательство «Зерцало - М», 2002. - С. 18-23. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 13.06.2023 йил);

14. Гуценко К.Ф., Головко Л.В., Филимонов Б.А. Указ. соч. С. 18-23. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 13.06.2023 йил).

15. Гуценко К.Ф., Головко Л.В., Филимонов Б.А. Указ. соч. С. 18-23. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 16.06.2023 йил ).

16. Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве / А. Я. Вышинский. М.: Гос. изд-во юрид. лит., 1950. - С.244-245. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 15.06.2023 йил).

17. Дрягин М.А. Указ.соч. С.140-141. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 15.06.2023 йил).

18. Ларин А.М. Презумпция невиновности. М.: Наука, 1982.-С. 51. (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 15.06.2023 йил);

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

19. Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации URL:http://www.consultant.ru/document/cons doc LAW 34481/ (Электрон манбага мурожаат цилинган сана: 15.06.2023 йил).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.