Научная статья на тему 'СЎРОҚ ҚИЛИШ ТЕРГОВ ҲAРAКAТИНИ ЎТКAЗИ ТAРТИБИ ВA ЎЗИГA ХОС ХУСУСИЙAТЛAРИ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР'

СЎРОҚ ҚИЛИШ ТЕРГОВ ҲAРAКAТИНИ ЎТКAЗИ ТAРТИБИ ВA ЎЗИГA ХОС ХУСУСИЙAТЛAРИ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
88
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тергов ҳаракати / сўроқ / терговчи / суриштирувчи / гумон қилинувчи / айбланувчи / қонунийлик / далиллар мақбуллиги. / investigative action / interrogation / investigator / interrogator / suspect / accused / legality / admissibility of evidence.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бобур Ҳикмат Ўғли Мухиддинов

Мазкур мақолада сўроқ қилиш тергов ҳаракатининг асосий қоидалари ва тартиби, ушбу тергов ҳаракатининг натижаларини расмийлаштириш тартиби ҳамда жиноят ишларини тергов қилишдаги аҳамияти муҳокама қилинади. Суриштирувчи ва терговчилар томонидан сўроқ қилиш орқали далилларга ега бўлишнинг асосий усуллари таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PROCEDURE AND SPECIFICS OF THE INVESTIGATIVE ACTION OF THE INTERROGATION

This article discusses the basic rules and procedure for conducting an interrogation, the procedure for processing the results of this investigative action and its significance in the investigation of criminal cases. The main methods of obtaining evidence through interrogation by an interrogator and an investigator are analyzed.

Текст научной работы на тему «СЎРОҚ ҚИЛИШ ТЕРГОВ ҲAРAКAТИНИ ЎТКAЗИ ТAРТИБИ ВA ЎЗИГA ХОС ХУСУСИЙAТЛAРИ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР»

СУРОК КИЛИШ ТЕРГОВ ХДРАКАТИНИ УТКАЗИ ТАРТИБИ BA УЗИГА ХОС ХУСУСИЙAТЛAРИ ХДКВДА АЙРИМ МУЛОХДЗАЛАР

Бобур Х,икмат ^ли Мухиддинов

Тошкент шахар Мирзо Улугбек тумани ИИО ФМБ Тергов бошкармаси терговчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада сурок килиш тергов харакатининг асосий коидалари ва тартиби, ушбу тергов харакатининг натижаларини расмийлаштириш тартиби хамда жиноят ишларини тергов килишдаги ахамияти мухокама килинади. Суриштирувчи ва терговчилар томонидан сурок килиш оркали далилларга ега булишнинг асосий усуллари тахлил килинади.

Калит сузлар: тергов харакати, сурок, терговчи, суриштирувчи, гумон килинувчи, айбланувчи, конунийлик, далиллар макбуллиги.

THE PROCEDURE AND SPECIFICS OF THE INVESTIGATIVE ACTION OF THE INTERROGATION

ABSTRACT

This article discusses the basic rules and procedure for conducting an interrogation, the procedure for processing the results of this investigative action and its significance in the investigation of criminal cases. The main methods of obtaining evidence through interrogation by an interrogator and an investigator are analyzed.

Keywords: investigative action, interrogation, investigator, interrogator, suspect, accused, legality, admissibility of evidence.

КИРИШ

Жиноятларни тезкор ва тула ошкор килиш, айбдорларни жавобгарликка тортиш учун хукукни химоя килиш органлари ходимларидан конунда белгиланган тартибда ушбу шахсларнинг айбдорлигини исботлаш талаб килинади. Дастлабки тергов ва суд терговидаги исботлаш жараёни нихоятда мураккаб иш булиб, у нафакат амалий куникмаларни, балки назарий билимларни хам талаб килади.

Маълумки, Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 августдаги "Суд-тергов фаолиятида шахснинг хукук ва эркинликларини химоя килиш кафолатларини янада кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони [1] нинг кабул килиниши шахснинг хукук ва эркинликларига сузсиз риоя этилишини таъминлаш, процессуал харакатларнинг сифатини ошириш, жиноят процессида далилларни туплаш ва мустахкамлаш, уларга бахо бериш

тизимини илгор хорижий тажрибада кенг кулланиладиган исботлаш стандартларини инобатга олган холда янги механизмларни жорий этиш учун мухим кадам булди.

Ушбу фармон билан шахсни жиноят ишида гумон килинувчи ёки айбланувчи сифатида жалб килиш учун асослар мавжуд булган лолларда, уни гувох тарикасида сурок килиш, шунингдек, унга гумон килинувчи ёки айбланувчининг процессуал хукуклари тушунтирилгунига кадар ундан бирон-бир ёзма ёки огзаки курсатувлар олиш; ушланган гумон килинувчи ёки айбланувчининг якин кариндошларини процесс иштирокчиси сифатида жалб килиш учун асослар мавжуд булмаган холларда уларни хукукни мухофаза килувчи органларга чакириш ва сурок килиш; суриштирув ва дастлабки тергов органлари ходимлари томонидан мазмунан куриб чикиш учун судга юборилган жиноят иши доирасида судланувчи, жабрланувчи, гувох, фукаровий даъвогар, фукаровий жавобгар ва бошка процесс иштирокчиларини хукукни мухофаза килувчи органларга чакириш ёки сурок килиш таъкикланиши борасида бир катор вазифалар белгиланди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Жиноят ишларини тергов килишда сурок килиш энг мухим ва кенг таркалган тергов харакати булиб хисобланади. Сурок килиш натижасида ишни юритиш учун масъул булган мансабдор шахслар иш учун ахамиятли булган маълумотларни кулга киритади. Ушбу тергов харакатини утказишда нафакат хукукшуносликда маълум булган усуллардан фойдаланиш, балки суриштирувчи ва терговчидан яхши психолог булишни хам талаб этади.

Сурок килиш тергов харакати мавжуд далилларни текшириш ва янгиларини олишнинг жуда самарали воситаси булиб хисобланади. Сурок килиш тергов харакатини утказиш асослари ва тартиби Узбекистон Республикаси жиноят-процессуал кодексининг 10, 11 ва 12-бобларида белгилаб куйилган [2]. Сурок килиш ушбу коидаларга риоя килинмаган холда утказилиши унинг процессуал ахамиятини йуколиши хамда олинган далилларнинг номакбул булишига олиб келади. ^онун чикарувчи сурок килиш тергов харакатини утказиш асослари ва тартибини келтириб утган булсада, лекин ушбу тергов харакатини утказиш усуллари жиноят-процессуал конунида тулик уз аксини топмаган. Купгина холларда жиноятларни тез ва тула очиш, жиноят содир этган шахсларни аниклаш ва уларни жавобгарликка тортишга нафакат далилларнинг етишмаслиги, балки ишни юритиш учун масъул булган давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жиноятчини фош кила олмаслик, жиноят холатларини тахлил килиш ва ишнинг мавжуд холатларини етарли даражада текширмаслиги тускинлик килиши мумкин. Суриштирувчи ва терговчи тергов харакатларини утказиш коидалари, тартиби ва узига хос

хусусиятларини тулик эгалламасдан туриб, жиноят ишини тергов килишнинг туликлиги ва объективлигини кафолатлаш мумкин эмас. Сурок килиш тергов харакатини тугри утказиш, ушбу тергов харакати натижасида иш учун ахамиятли далилларни кулга киритиш нафакат конунни, балки психология, криминология, этика ва педагогикани хам билишни талаб етади [3, с. 65].

Сурок килиш тергов хдракатини утказиш оркали иш учун ахамиятга эга булган далилларни олишда сурок килинаётган шахснинг позисияси, яъни унинг хакикатни айтишга ёки аксинча, ёлгон гувохлик бериш оркали терговни нотугри йулдан олиб боришга интилиши асосий рол уйнайди. Хусусан, сурок килинган шахс касддан ёлгон курсатув бериши ёки гарчи у терговга чин дилдан ёрдам беришни истаса-да, иш холатини яхши билмаслигини келтириб утиш мумкин.

Сурок килиш тергов харакатини утказишда асосий эътиборни химоя ва айбловни куллаб-кувватловчи томонларнинг харакатларига эътибор каратиш лозим булади. Жумладан, химоя ва айбловни куллаб-кувватловчи томонлар турли максадларни кузлайди ва хар доим гувохликни улар учун кулай йуналишда узгартиришга харакат килади [4].

Суриштирувчи ва терговчи сурок килиш тергов харакатини утказаётганда хар доим инсон омилини хисобга олиши керак. Сурок килинаётган шахс тергов учун мухим холатларни унутиши, вокеани тавсирлашда хатога йул куйиши, тергов килинаётган иш буйича нима мухимлигини ёки иккинчи ахамиятга эга эканлигини тушунмаслиги мумкин. Сурок килинаётган шахс чекланган идрокка хам эга булиши мумкин (асаб тизимининг бузилиши, чарчаш, хаяжонланиш, сезги органларининг нуксонлари). Агар шахс жиноят содир этилган вактида кучли хаяжонланиш холатида булган булса, у вокеликни етарли даражада идрок эта олмаган булади. Шу билан бирга, сурок килинаётган шахсда хаёлпарастлик, вокеа мохиятини тушунмаслик, содир булган ходисани тулик эслаб олмаслик каби холатлар хам юзага келиши мумкин [5, с. 22]. Бундай холда суриштирувчи ёки терговчи сурок килинаётган шахсга ишончли ва холисона курсатув беришига ёрдамлашиши лозим.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбекистон Республикаси жиноят-процессуал кодексига талабларига кура, сурокнинг умумий давом этиш вакти бир кунда саккиз соатдан ошмаслиги, дам олиш ва овкатланиш учун бериладиган бир соат танаффус бу хисобга кирмаслиги, алохида тоифадаги шахслар, яъни вояга етмаган гумон килинувчини, айбланувчини сурок килишнинг умумий давомийлиги кун давомида дам олиш ва овкатланиш учун бир соатлик танаффусни хисобга олмаганда олти соатдан ошмаслиги белгилаб утилган.

Суриштирувчи ва терговчи сурок килиш олдидан сурок килинувчидан унинг фамилияси, исми ва отасининг исмини, тугилган вакти (йили, ойи, куни) ва тугилган жойини, яшаш жойи ва иш жойини, мансаби, машгулот тури, маълумоти, оилавий ахволини, судланганлиги ёки судланмаганлигини аниклаши хамда бу маълумотларни жиноят ишидаги ёки сурок килинувчининг шахсий хужжатларидаги маълумотлар билан солиштириб куриши ёхуд сурок килинувчи узини ким деб таништирган булса, айнан уша шахс эканлигига бошка йуллар билан ишонч хосил килиши лозим.

Сурок килинувчи иш юритилаётган тилни биладими, у кайси тилда курсатув бера олиши мумкин, деган саволлар тугилиб колса, бу масала аникланиши лозим. Сурок килинувчи сурок килинаётган тилни билмаса, у холда таржимон чакирилади ва у келгунча сурок килиш тухтатиб турилади.

Сурок килинувчининг шахси аниклангандан кейин унга ЖПКда назарда тутилган хукук ва мажбуриятлари тушунтирилади. Бу хукук ва мажбуриятлар тушунтирилганлиги сурок баённомасида кайд этилади.

Сурок килинувчига ишнинг унга маълум булган холатлари тугрисида сузлаб бериш таклиф килинади. Суриштирувчи ва терговчи сурок килинувчи эркин сузлаб берганидан кейин унинг курсатувларини тулдириш ёки аникдашга каратилган саволлар берилиши мумкин. Тергов харакатини амалга ошираётган мансабдор шахс сурок килинувчига саволлар бераётганида асосий эътиборини каратиши лозим булган холатлар мавжуд. Жумладан, кутилаётган жавобга бевосита ёки билвосита йуналтириш мазмунидаги хамда ишора килувчи саволлар бериш такикланади.

Сурок килинувчининг курсатувлари ракамлар ёки хотирада сакланиши кийин бошка маълумотларга тааллукли булса, у сурок жараёнида узидаги ёки ишга кушиб куйилган хужжатлардан ёхуд бошка ёзувлардан фойдаланишига рухсат берилади.

Сурок жараёни ва натижалари суриштирув ва дастлабки тергов боскичида сурок баённомасида расмийлаштирилади. Сурок жараёнида баённома юритиш билан бир каторда овозни ёзиб олиш ва видеоёзувга олиш хам кулланилиши мумкинлиги жиноят-процессуал конуни билан рухсат этилган. Сурок килиш давомида кулланилган фонограмма ва видеоёзув баённомага илова килинади [6, с. 7-8].

Курсатувлар баённомага биринчи шахс номидан, имкон борича сузма-суз ёзиб борилади. Савол-жавоб сурок жараёнида кандай олиб борилган булса, шундай изчилликда кайд килинади. Суриштирувчи ёки терговчи томонидан сурок килинувчи жавоб беришдан бош тортган саволлар хам баённомага киритилиши керак.

Сурок килинувчи курсатувни уз кули билан ёзма равишда баён килишга хакли хисобланади. Уз кули билан ёзилган курсатув баённомага илова килиниб,

бу хакда баённомага тегишли кайдлар киритилади. Сурок килинувчи баённомани укиб булгач, курсатувлари тугри ёзилганлиги ва у билан танишганлигини имзо чекиб, тасдиклайди. Имзо баённоманинг охирига куйилади, башарти курсатувлар бир неча сахифага ёзилган булса, хар кайси сахифага алохида имзо чекилади.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки, жиноят ишларини тергов килишда сурок тергов харакатини жиноят-процессуал конунчилик талабларига риоя килган холда утказилиши келгусида иш учун ахамиятли булган далилларни кулга киритилиши ва олинган далилларнинг макбул булишига хизмат килиб, жиноятларни тез ва тула очиш хамда жиноят содир етган хар бир шахсни конунда белгиланган тартибда жавобгарликка тортишга, енг асосийси еса хакикатни аникланишига еришиш мумкин булади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 августдаги "Судтергов фаолиятида шахснинг хукук ва эркинликларини химоя килиш кафолатларини янада кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-6041-сон Фармони // URL: https://www.lex.uz

2. Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси // URL: https://www.lex.uz/docs/111460#253838

3. Предварительное следствие в органах внутренних дел: учебник / под ред. к.ю.н., доцента М.В. Мерешкова. Ч. II. - М., 2012. - С. 256.

4. Рыжаков А.П. Допрос: основания и порядок производства [Электронный ресурс] // СПС «Консультант Плюс». 2013. URL: http://base.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc;base=CMB;n=17478.

5. Джумаева Р.Х. Истина как главная цель уголовного судопроизводства // Теория и практика общественного развития. - 2014. - № 16. - 21-23 с.

6. Акрамходжаев Б.Т., Муминов М.Э., Ботаев М.Д. Сурок килиш тергов харакатини режалаштириш хусусиятлари: Укув-амалий кулланма. - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2015. - 160 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.