48National University of Uzbekistan
Google Scholar indexed
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-969-975
AXBOROTLASHGAN JAMIYATDA AXLOQIY MUAMMOLARNING KO'RINISHLARI VA NAMOYON BO'LISH SHAKILLARI.
Shavkat O'ktam o'g'li O'ktamov
O'zbekiston Milliy universiteti magistranti shavkatuktamov75@gmail .com
ANNOTATSIYA
Bugungi davr shiddat bilan rivojlanib borayotgan axborot texnologiyalari, kibernetika, kompyuter va boshqa nano texnologiyalarning inson ongiga ta'siri tobora ortib bormoqda bu esa axloqiy masalalarni asosiy o'ringa qo'yadi. Maqolada Axborot, axborotlashgan jamiyatda insonga xavf tug'diruvchi muammolar, uning inson ongiga, axloqiga ta'siri va ta'sir kuchi haqida gap boradi. Shuningdek ushbu maqolada axborotlashgan jamiyatda mavjud muammolar, tarixiy faktlar, ijtimoiy-iqtisodiy sabablar haqida va bugungi kundagi jarayonlarni qamrab oladi.
Kalit so'zlar: Axloq, dilemma, ong, psixologiya, kapitalistik munosabatlar, erkin fikr fazasi, muloqot, iste'mol, shaxsiy ma'lumotlar, ma'lumotlar xavfsizligi.
ABSTRACT
Today's rapidly developing information technologies, cybernetics, computer and other nano technologies have an increasing influence on the human mind, which puts moral issues in the main place. The article talks about Information, the problems that pose a threat to people in the information society, its influence and influence on human consciousness and morals. Also, this article covers the current problems, historical facts, socio-economic reasons and current processes in the information society.
Keywords: Ethics, dilemma, consciousness, psychology, capitalistic relations, phase of free thought, communication, consumption, personal data, data security.
АННОТАЦИЯ
Современные стремительно развивающиеся информационные технологии, кибернетика, компьютерные и другие нанотехнологии оказывают все большее влияние на человеческое сознание, что на главное место ставит нравственные вопросы. В статье говорится об информации, проблемах, которые представляют угрозу для людей в информационном обществе, ее влиянии и влиянии на
April, 2023
969
National University of Uzbekistan
Google Scholar indexed
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-969-975
человеческое сознание и нравственность. Также в данной статье освещаются современные проблемы, исторические факты, социально-экономические причины и текущие процессы в информационном обществе.
Ключевые слова: Этика, дилемма, сознание, психология, капиталистические отношения, фаза свободомыслия, коммуникация, потребление, персональные данные, безопасность данных.
Qadimgi davrlardan deyarli barcha mamlakatlarda qulchilik, feodal bo'ysinish munosabatlari, mutloq hokimlik prinspi qonuniy tarzda ishlagan, vaqtlar o'tishi bilan qonunlar o'zgara boshladi va bugungi normal qonunlar bunday qonunlarni inkor qilib, boshqaruvning bu shaklini noqonuniy sifatida e'tirof etmoqda. Xuddi o'sha davridagi jamiyat asta-sekin boshqaruvning bu shaklini axloqsizlik deb topishgan, o'z navbatida ushbu narsa axloqning ya'ni etikaning qonundan ko'ra ancha keng tushuncha ekanligini anglatadi. Inson yoshligidan boshlab nima to'g'ri va nima noto'g'ri ekanligi o'rganib boradi. Kimdir qonunan tog'ri lekin axloqan noto'gri xatti-harakat qilishi mumkin. Insonning huquqiy mavjudligining har qanday asosiy me'yori buzilsa, axloqiy xususiyatga ega bo'ladi. Xuddi shunday axborotlashgan jamiyatda axloq masalalari ham qonunan to'g'ri lekin axloqan noto'g'ri bo'lishi va inson ongiga salbiy ta'sir ko'rsatishi ham mumkin. Axborot asrida axloq masalasi umuman boshqacha tus oldi. Axborotga tezroq kirish imkoni bilan yanada ko'proq ulanish va anonimlik yangi axloqiy muammolarni keltirib chiqardi. Axborot jamiyatining asosiy axloqiy qoidalaridan biri bu shaxs shaxsiy ma'lumotlari daxlsizligidir.
Axborot jamiyatida axloqiy qoidabuzarliklarning aksariyati shaxsiy ma'lumotlarning oshkor etilishi tufayli sodir bo'ladi. Shaxsiy daxlsizlik turli darajalarni o'z ichiga oladi.
Axborot jamiyatida quyidagi axloqiy masalalar mavjud.
- Boshqa shaxsning shaxsiy ma'lumotlarini boshqalarga oshkor qilish. Bu jiddiy axloqiy masala. Ba'zan oshkor qilish juda shaxsiy xususiyatga ega bo'lsa, bu hatto qonuniy masalaga aylanishi mumkin.
- Kiber ta'qib - bu shaxsning har doim kibermakonda ta'qib qilinishi, natijada shaxsning shaxsiy hayoti buziladi va ta'qib qilinganlarning ongida qo'rquv paydo bo'ladi. Kichkina miqyosda bu axloqiy masala, ammo agar ta'qib qilish jiddiy bo'lsa, qonuniy muammoga aylanishi mumkin.
- Ishonchli kontentni oshkor qilish ham yana bir axloqiy masala. Agar biror kishi kimningdir shaxsiy ma'lumotlarini bilsa
April, 2023
970
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-969-975
va uni boshqalar bilan baham ko'rsa, bu axloqiy muammoga aylanadi.
- Pornografik materiallarni ochiq kirish huquqi bilan tarqatish yana bir axloqiy masala bo'lib, nazorat qilinishi kerak.
- Plagiat juda kengayib bormoqda, chunki boshqa fayllardan nusxalash, joylashtirish va o'ziniki deb da'vo qilish mumkin. Kichik miqyosda bu axloqiy masala, ammo plagiat qasddan va keng miqyosda bo'lsa, bu mualliflik huquqining buzilishiga aylanadi, bu qonuniy masala.
- SPAM yuborish ham axborot tizimlarining oddiy foydalanuvchilari uchun juda ko'p muammolarni keltirib chiqaradigan yana bir axloqiy muammodir.
Axborot jamiyatida o'sgan yoshlar ko'pincha raqamli dunyoda keksa yoshdagi odamlardan farqli tarzda ko'proq vaqt o'tkazishadi. Buning bir qator yutuqlari bilan birgalikda tashvishlanarli jihatlar ham mavjud masalan kompyuterlar, smartfonlarda internetga kirish orqali onlayn tarmoqlardagi xavfli diskussiya, noaniq va isbotlanmagan informatsiyalar ya'na raqamli dunyodagi bolalar, yoshlar va yoshi kattalar duch keladigan ong, psixologiya, dunyoqarash, axloqiy-ma'naviy o'zlikka ta'sir qiluvchi yana boshqa turli xil xavflar shular jumlasidandir. Bundan tashqari yana jinsiy zo'ravonlik shuningdek internetda anonimlikning kuchliligi va onlayn ma'lumotlarning doimiy o'zgarishi ham axloqiy ahvolni murakkablashtiradi. Bugungi kunda insonlarda onlayn o'yinlar va ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik xavfi ortib bormoqda, raqamli dunyo o'sib-ulg'ayotgan yoshlar ongiga o'ziga xos ta'sir ko'rsatib, yoshlarda shov-shuv, mashhurlikka erishish istagi, o'zligini ko'rsatish, noo'rin o'zini tutish, befarqlik hissini oshiradi. Hozirgi kunda ko'pgina davlatlarda ayniqsa sanoatlashgan jamiyatlarda amalga oshirilayotgan jinsiy ekspluatatsiya, anonimlikning yo'qligi va potentsial reklama ilgari tasavvur qilib bo'lmaydigan darajada oshib bormoqda.
Zamonaviy ilm-fan va texnikaning misli ko'rilmagan yutuqlari shu qadar yaqqol va inkor etib bo'lmas, YUNESKOning texnik va kasb-hunar ta'limi bo'yicha xalqaro kongressida XXI asrni "bilim, axborot va kommunikatsiyalar davri" deb nomlandi.
Ko'pgina nufuzli tadqiqotchilar insoniyat mavjudligining hozirgi bosqichini "Jahon tarixidagi printsipial jihatdan rivojlanishning yangi bosqichi" nuqtai nazaridan tavsiflaydilar. Faylasuf K. Yaspersning quyidagi fikrini keltirish mumkin, u texnologiya muammosini zamonaviy yevropa sivilizatsiyasining tubdan yangi o'zgarish sifatida tushungan, umuman insoniyat tarixida ilgari mavjud bo'lgan hech narsa bilan solishtirish mumkin emasligini
takidlagan. Faylasuf zamonaviy davrni "texnika asri" deb yozadi:
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-969-975
"Jahon tarixi miqyosida so'nggi ikki asr davomidagi har qanday chuqur o'zgarishlar bizning zamonamizda cho'qqiga yetdi; O'z natijalari bo'yicha biz so'nggi besh ming yillik tarixdan bilgan hech narsa bilan solishtirib bo'lmaydigan o'zgarishlarga yetdik. Ya'ni insoniyatning o'z dunyoqarashi va axloqi jihatdan yangi bosqichda ''.
Axborot texnologiyalari sohasida eng hayratlanarli natijalarga erishgan zamonaviy texnologiyalarning muvaffaqiyatlari bilan birgalikda, fan-texnika taraqqiyotining natijasi bo'lgan va insoniyatga ma'naviy tahdidlar ham ortib bormoqda. Bugungi kunda nafaqat professional axloqiy faylasuflar, balki ziyolilar, siyosiy, jamoat arboblari, umuman barcha fikrlaydigan va tajribali insonlar ham o 'z tashvishlarini bildirmoqdalar.
G'arbiy Yevropa mutafakkirlari orasida texnika taraqqiyoti bilan bog'liq bo'lgan shaxsning ma'naviy muammolari haqida Xose Ortega, J.Xyuizinga, K.Yaspers, M.Xaydegger, G.Jonas va boshqalar jiddiy munosabat bildira boshladilar. Ularning aksariyati fikricha: "Yagona kontseptual, fikrning erkin fazasi shakllanadi, unda yangi kompleks texnologiyaning insonga va insonning texnologiyaga munosabati bilan bog'liq muammolar paydo bo'ladi, bu axloqiy mulohaza va axloqiy qarorlarni talab qiladi. Falsafiy bilimlarning amaliy va kasbiy etika kabi sohalari XX asrda eng ommabop va keng tarqalgani bejiz emas."
Axloq sohasidagi yutuqlarni baholash va uning insonga so'nggi axborot texnologiyalarining ma'naviy eksporti natijasida yuzaga keladigan eng chuqur axloqiy muammolarni hal qilish qobiliyati to'g'risida optimistik prognozlar yaratish qiyin. Zamonaviy jamiyatda hayotning axborot boyligining o'sishi uning ma'naviy va axloqiy mazmuniga teskari proportsionaldir.
G'arb faylasuflari ham, mahalliy faylasuflar ham bu haqda bir qancha fikrlar bayon etishgan. Faylasuf Jak Ellul texnologiya va hokimiyatni strukturasini insonparvarlashtirishga intilib, hozirgi holat haqida shunday gapiradi: "Informatika byurokratik kuch bilan birga o'sib, buzilmas blokga aylanadi". Bu insoniyatning tarixiy oxiri. Taniqli fan falsafasi tadqiqotchisi V.N.Porus axborot asrini shunday ta'riflaydi "ma'lumotlarning ulkan o'sishi - ma'naviy borliqning qashshoqlanishi" deb ataydi. Ko'rinib turibdiki hozirgi sharoitda amaliy, xususan axborot etikasini yanada rivojlantirish, shuningdek, axborot etikasining o'zini boyitishi mumkin bo'lgan davom etayotgan jarayonlarning mohiyatini tushunishning yangi usullari va yondashuvlarini izlash kerak. Axborot jamiyatining zamonaviy shaxsi o 'z ahvolini adekvat tushuna oladi. Bunga axborot jamiyatini falsafiy-tahliliy tahlilni chuqurlashtirish yordam berishi mumkin, buning
natijasida zamonaviy texnologiyalarning mohiyatiga aql-idrok
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-969-975
bilan qarash, turli munosabatlarning optimistik chegaralaridan xoli ravishda tahlil qilinishi kerak. Buning uchun, axborot jamiyatining axloqiy kodekslarini falsafiy tahlil qilish zarur, chunki axborot axloqining o'zi ijtimoiy voqelikda o'zini namoyon qilishning institutsional shakllarini oladi, bu uning axloqiy va tartibga solish salohiyati masalasini o'rganishni talab qiladi. Bundan tashqari, ishonch bilan aytish mumkinki, zamonaviy axborot makonida axloqiy tartibga solish jarayonlarini tushunishni talab qiladigan yangi ijtimoiy voqelik shakllanmoqda. Axloqiy muammolarga turli yondashuvlarni aniqlash, axloqiy, imperativ va qiymat ta'sirining o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish zarurdir. Axborot makonida qolish inson mavjudligi uchun yangi zaruriy - axloqiy qoidalarni talab qiladi. Inson faoliyatining eng murakkab va harakatchan (ijtimoiy nuqtai nazardan) sohalaridan biri bu aloqa jarayonlaridir. Inson har doim ikkita muhitda yashaydi - haqiqiy-real (offlayn) va ramziy (online) hayot. Ikkinchi voqelik odamlar hayotida tobora ko'proq ahamiyat kasb etib bormoqda. Darhaqiqat, ijtimoiy hayotning virtuallashuvi kuchaymoqda. Jismoniy "muloqot" o'rnini "virtual" aloqalarga bo'shatib bormoqda. Bugungi kunda Internet: virtual aloqa uchun eng kuchli va intensiv platforma, turli jarayonlar va tuzilmalar amalga oshiriladigan meta-muhitdir. Avvalo, bu hududiy va undan keyin madaniy chegaralar o'chiriladigan aloqadir. Bu yerda biz internetning aloqa maydonini ahamiyat va ta'sir darajasiga ko'ra turli darajalarga ajratishning mumkin bo'lgan mezonlarini topish muammosiga duch kelamiz.
Internetdagi shaxsiy sahifangiz ommaviy axborot vositalari uchun ochiqdir. Shaxslararo aloqalar, asosan, noverbal vositalar orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari har qanday ma'lumot yoki ko'rsatilgan ma'lumotlar mavjud bo'lsa ham, ularning ishonchliligiga kafolat yo'q. Konventsiya kabi xususiyat internetda, boshqa hech qanday muhitda uchramaydigan muloqotda "o'yin" hissining namoyon bo'lishiga olib keladi, shu bilan birga shaxsiyatning aniqlik va axloqiylik chegaralarini zaiflashtiradi va suhbatdosh haqida olingan ma'lumotlarni tekshirish imkoniyatini keskin cheklaydi. Anonimlikka kelsak, u bir qator oqibatlarga olib keladi: muloqot uchun ma'lum to'siqlar o'z ahamiyatini yo'qotadi. Bu aloqa sheriklarining tashqi xususiyatlarini (jinsi, yoshi, ijtimoiy mavqei, tashqi ko'rinishi va boshqalar) ifodalashdan kelib chiqadigan cheklovlarni nazarda tutadi. Natijada, assimetrik-ikki tomonlama jihatlarni o'z ichiga olgan o'ziga xos "ochiqlik" effekti paydo bo'ladi. Bir tomondan, bu ijobiy bo'lishi mumkin ya'ni "maxfiy suhbat" ga moyil insonlarga o'zaro aloqa qilish imkoniyatini beradi, boshqalarning ta'siri va tanqid qilish xavfini kamaytiradi. Boshqa
tomondan, to'siqlarning yo'qligi odamlarning affektiv
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-969-975
jilovsizligiga olib keladi. Anonimlik ruxsatsizlik va jazosizlik tuyg'usini keltirib chiqaradi, bu esa mas'uliyatsizlikka olib keladi, odamda ba'zi psixologik "atavizmlar"ni faollashtiradi, odamlarni qo'pollik, qo'pollik esa tajovuzkorlikka undaydi. Aynan bugungi rivojlangan axborot komunikatsiyalari davriga kelib, ijtimoiy, virtual muhitda sodir bo'ladigan yana bir hodisani eslatib o'tish va ko'rib chiqish kerak - bu g'ayritabiiylik hissi paydo bo'lishidir. Yuqori texnologiyalar orqali virtual aloqa taqdim etayotgan ulkan imkoniyatlarga qaramay, u insoniy munosabatlarni buzadi. Bu aniq nimada ifodalanganligini ko'rsatish qiyin, ammo ko'rinmas narsaning mavjudligi, biror narsa yetishmayotganini his qilish, biron bir etishmayotgan komponent, etishmayotgan bog'lanish mavjud deb hisoblana boshlaydi, insonda stres va o'zgacha axloq shakllanadi. Suhbatdoshning yuzini ko'rmaslik, uning ovozini eshitmaslik insoniy muloqot uchun psixologik g'ayritabiiydir. Hatto telekonferentsiyalarda, onlayn translyatsiya rejimida, siz "jonli" video oqimida bir-biringizni ko'rishingiz va eshitishingiz mumkin bo'lsa ham, suhbatdosh boshqasini to'liq idrok etmaydi. Bunday soxta haqiqat tuyg'usi har qanday masofaviy aloqaning kamchiligi bo'lib, u texnik vositalarning rivojlanishi bilan o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqdi.
Zamonaviy jamiyatda axborot qiymati ortib bormoqda. Biror kishi o 'zining ma'lum darajada o'ziga tegishli bo'lgan ma'lumotlar ushbu ma'lumotda mavjud bo'lgan ob'ekt vositalarini kompyuterning qattiq diski, flesh-disk va boshqalarda saqlaydi. Axborotga ega bo'lish o'zini suniy intelekt bilan birlashtiradi natijada odamlar raqamli fayllar ular uchun jismoniy narsalardan ko'ra muhimroq ekanligini anglab yetgandek tuyg'u paydo bo'ladi.
REFERENCES
1. Jaspers, Karl (1997). General Psychopathology - Volumes 1 & 2 24-bet.
2. M. Xaydegger. Being and Time 25-26 bet.
3. Jak Ellul - Le bluff technologique (1988). 31-bet.
4. G.Sutton from Individual to Collective Memory. Theoretical and Empirical Perspectives.John Sutton & Amanda Barnier - (2008) 177-182 bet.
5. A.Sandberg "Ethics of Brain Emulations" 2014, 3-bet.
6. S.Zizek Like a Thief in Broad Daylight: Power in the Era of Post-Humanity 2018, 6-bet.
7. Luciano Floridi - The Information Society (2008) 153 - 158
bet.
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-969-975
8. William H. Dutton, in Encyclopedia of International Media and Communications (2003).
9. Alistair S. Duff, in International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (Second Edition) (2015).
10. О.М. Манжуева Информационная этика современного общества Известия Томского политехнического университета (2013).
11. Capurro, Rafael (1995). Leben im Informationszeitalter. Berlin: Akademie Verlag.
12. Ess, Charles (2009). Digital Media Ethics. Polity Books.
13. Bynum T. Ethical Challenges to Citizens of the Automatic Age: Norbert Wiener on the Information Society. Journal of Information, Communication and Ethics in Society. (2004). 65-74.
14. [The information ethics]. 2012. Available at: http://ru.wikipedia.org (accessed 10 December 2012).
15. Maner W. Unique Ethical Problems in Information Technology. Science and Engineering Ethics (1996). 137-154 bet.
16. Назаров В. Прикладная этика: учебное пособие. М.Гардарики (2003).
17. Richard A. Spinello, Cyberethics: morality and law in cyberspace Boston: Jones and Bartlett Publishers (2003).
April, 2023
