CC BY
6
ШОЛУ МАКАЛА
DOI: 10.24412/2707-6180-2023-65-119-124 yfl,K 614.71:616-00 МРНТИ 76.33.31, 76.29
АУА ;¥РАМЫНЬЩ 0ЗГЕР1СТЕР1НЕН ТУЫНДАЙТЫН Б1РЦАТАР АУРУЛАР Б.Ж. САЛИМГЕРЕЕВА, Г.К. ЕСИМОВА, И.З. КАКЕТАЕВА, Н.М. ТУСУПОВА, A.A. ЕГИЗБАЕВА
Сaлимгepeeвa Б.Ж. Ecимoвa r.K. Kaкeтaeвa И.З. Тycyпoвa Н.М. Eгизбaeвa A.A.
^азакстан - Ресей медицина yнивepcитeтi, Алматы, ^азакстан
- https://orcid.org/0009-0000-6231-4273
- https://orcid.org/0000-0002-9655-1039
- https://orcid.org/0000-0003-3444-4657
- https://orcid.org/0000-0002-6751-9443
- https://orcid.org/0009-0001-0091-473X
Citation/
библиографияльщ сттеме/ библиографическая ссылка:
Salimgereyeva BA. Esimova GK. Kaketayeva IZ.Tusupova NM.Yegizbayeva AA. Diseases Arising from Changes in Air Composition. West Kazakhstan Medical Journal. 2023;63(3):119-124
Салимгереева БЖ, Есимова ГК, Какетаева ИЗ, Тусупова НМ, Егизбаева А.А. Ауа ^урамынын, езгер^тершен туындайтын бiрrçатар аурулар. West Kazakhstan Medical Journal. 2023;65(3):119-124
Салимгереева БЖ, Есимова ГК, Какетаева ИЗ, Тусупова НМ, Егизбаева АА. Заболевания, возникшие из-за изменения состава воздуха. West Kazakhstan Medical Journal. 2023;65(3):119-124
Diseases Arising from Changes in Air Composition
B.A. Salimgereyeva, G.K. Esimova, I.Z. Kaketayeva, N.M. Tusupova, A.A. Yegizbayeva
Kazakhstan-Russian Medical University, Almaty, Kazakhstan
The age of science and the internet development produces waves that cause major changes in air composition. At the beginning, the changes were related to industrial enterprises, but nowadays the danger comes from active dissemination of waves. There is 99,7% of general gas composition (N2, O2, Ar), then other 0,04% is solids. Keywords: monitoring, atmosphere, ozone, gas, weather forecaster, steam, carcinogen.
Ауа кдаамыньщ езгерктершен туындайтын 5ip^aTap аурулар
Б.Ж. Салимгереева, Г.К. Есимова, И.З. Какетаева, Н.М. Тусупова, А.А. Егизбаева
^азак;стан - Ресей медицина университета, Алматы, ^азак;стан
Еылым мен галамгор тец дамыган уак;ыт деп караса; сол галамтордыц толкындарынан ауа курамы едэуiр езгергстерге ушырап тур. Эуелде ауа курамыныц бузылыстарын енеркэсш орындарымен байланыстыратын едiк, к^р к;ауш белсендi тарагыш толкындардан келш тур. Жер бетшщ калыпты ауа курамы 1 кестеде керсетшген; Непзп газдардыц курамына (N2. O2. Ar), бул жалпы ауаныц 99,7% болса калганы 0,04%к;ургак заттар. Hezi3zi свздер: мониторинг, атмосфера, азон, газ, синоптик, бу, канцероген
Заболевания, возникшие из-за изменения состава воздуха
Б.Ж. Салимгереева, Г.К. Есимова, И.З. Какетаева, Н.М. Тусупова, А.А. Егизбаева
Казахстанско-Российский медицинский университет, Алматы, Казахстан
В нынешнее время наука и интернет одинаково развиваются, и волны интернета продолжают влиять на изменение состава воздуха. Изначально, изменения воздуха связывали с промышленностью, но позже выяснилось, что опасность исходит и от активных волн. В таблице №1 было показано, что основные газы (N2. O2. Ar) составляют 99,7%, а 0,04% приходят на сухое вещество. Заключение. Много лет авторы в своих работах представляют тему о вреде солнечных лучей и барометрического давления. Мониторинг окружающей среды с каждым годом становится неутешительным, и поиск правильных решений требует частой установки очистителей воздуха в больших городах, эффективной утилизаций полиэтилена и пластиковых отходов, большего количества экопостов и ограничения использования интернета в ночное время. Если в ближайшем будущем пищевая промышленность не сократит потребление синтетических продуктов, то впоследствии лечить всевозможные болезни будет значительно трудно.
Ключевые слова: мониторинг, атмосфера, озон, газ, синоптик, пар, канцероген
О
Г.К. Есимова
e-mail: [email protected]
ReccivvP/ Kenin туст'^ Поступила: 12.06.2023
AcccpteP/ Басылымга цабылданды/ Принята к публикации: 12.0..2023
ISSN 2707-6180 (Print) © 2021 The Authors Published by West Kazakhstan Marat Ospanov Medical University
Введение
К^ргак ауаны атмосфера деп карайтын болсак, Сол атмосфераньщ Yш непзп к^рамдас бвлiгi бар: ол 1) судан пайда болган бу, 2) азон кабаты-б^л калыпты жагдайда атмосфера, 3) квмiркышкыл газы. Арнайы синоптик галымдардын зерттеулерi бойынша атмосфера кабаты радиацияны, тYрлi толкындарды жойгыш касиетке ие, сонымен катар жер бетщдеп температу-раны реттегiш репнде саналып келдi [1]. Атмосфера жер шарын каптап т^рган газдан тирады, бiздер оны жалпы ауа к¥рамы деп кабылдаймыз, осы газдардан тYзiлген кабаттын калындыгы жер бетiнен шамамен 2000 км биiктiктi алып тур, планета аралык кещстш-тердi ескерсек б^л кврсеткiштiн ауыткуы ыктимал жагдай, егер к¥рлык, тау, тенiз деп бвлш карасак. Атмосфердагы тропо, страто жэне ионосфера кабат-тарынын вздершщ айрыкша физикалык касиеттерi бар, мысалы; ауа кысымы мен тыгыздыгынын кврсет-кiштерi эр кабатта эртYрлi болып келетiнi анык . Тропосфера кабатындагы ауа тербелiстерi Yздiксiз ауысып тирады. Онын к¥рамындагы 78% азот, 21% оттеп жэне шамамен 1% аргон, квмiркышкыл газы, сутегi неон, гелий, твменп кабатында ^сак катты бвлшектер ягни шан бвлшектерi кездеседi [2]. Б^л кабаттагы су буы-нын жэне катты, ^сак бвлшектердщ квбеюiнен ауада аныктык жойылып, квру бешмдшп нашарлап, квздiн касан кабыгы кеуiп, квз корганыс кабiлетiн твменде-тедi, калындыгы 7-8 км-дi к¥райды, ауа бвлшектерiнiн Yздiксiз козгалыс Yрдiстерi жэне ауанын жылу темпе-ратурасы толкын тербелiстерiн тудырады, сондыктан тYрлi элементтер жиналып тэулiктiк жылдык ауа рай-ынын взгергiштiгiн калыптастырады. Жер шарындагы аукымды метереологиялык взгерiстердiн болуы пке-лей осы кабатпен байланысты. СолтYCтiк полюстагы м^здардын еруi, тещз денгейлерiнiн квтерiлуi, суык ауа масссаларынын квшуi, тiптi солтYCтiктiн ыгысуы да осы факторга тiкелей байланысты.
Стратосфера тропосферадан жогары кабат, б^л кабатта эдетте б^лттар болмайды, жел жок, кабат калындыгы 85-500 км га дешн созылады, атмосфералык кабаттын газдары мен атомдары, молекулалык бвл-шектер^ ягни иондык массалардын квптiгiнен б^л кабаттын температурасы элдекайда жогары, сондыктан да втшзпштш жогары, сыну, шагылысу жэне жугу. Радиотолкындар поляризациясы вте жогары. Ал кы-зыктыгы сол тYнгi аспандагы жулдыздар, полярлык шагылысу, магниттiк толкындар осы кабат аркылы таралады. Стратосферадан кейiнгi квщл бвлетiн элемент ол - ауа температурасы, б^л шкаланы газдардын жылулык денгейi деп сипаттауга болады [3]. Эдетте температураны Цельсиймен немесе Келвиннщ абсо-люттi кврсеткiштерi аркылы влшеймiз, мысалы; 0° ол м^здын еритiн, 100 судын кайнауын кврсетсе калыпты жагдайдагы ауа кысымы 760° мм.сынап багасы норма болып саналады. Сондыктан барлыктарыныздын на-зарына жердеп температура +10°.
Келесi параметр ол - ауа кысымы, кысым сал-макпен влшенедi, ал салмак пайда болады ауа ка-баттарынын жиынтыгынан, ягни бiр квадрат ауа вл-шемiне 1 кг салмак есептелшед^ сынап баганасымен
елшегенде ол- 735,6 мм, егер б^л кысым стандартты децгейден артып кетсе, мысалы; 1,033 десек онда б^л тек ауа кысымы емес, барометрлж кысым деп талады. Барометрлiк кысым ауа к¥рамында темендесе кан та-мырларыныц жиырылгыштыгы артып, кан кысымы жогарылайды, эаресе ол кар, жацбыр, кырау жауган немесе кYн б^лттанган кезде байкалады, егер жога-рыласа бас шшк жэне агзадагы тYтiктi CYЙектердiц iшiндегi кысым жогарылауынан, CYЙектердiц сыркы-рауына экеледi. Тiрек-кимыл жYЙесiне эсер ететш факторлар атмосфералык кысым мен ауа к¥рамыныц тыгыздыгы, тыгыздык 1м3 келеммен есептелiнедi [4]. Кысымныц езгеруi ауа тыгыздыгын калыптасты-рады, физикалык т^ргыдан карасак тыгыздыктыц екi тYрi бар; салмактык жэне келемдiк, Ньютонныц зацы бойынша ауа келемi оныц салмагына тец болады. Те-рецiрек карасак ауа кысымы канша болса, тыгыздык сонша болуы кажет. Кысым мен тыгыздыкка температураны косу аркылы ауадагы газдыц келемiн аныктай аламыз, б^л катынасты Бойл-Мариот-Гей- Люссак зацы деп карастырамыз .
Соцгы жылдардагы атмосфера кабатыныц езгерь стерi ауа температурасыныц аномальды тYрде езге-руiне; соныц iшiнде ауа кысымыныц жиi толкуына, ауа тыгыздыгыныц жт езгеруi нэтижесiнде галамтор толкындарыныц ( б^л толкындарды ауа кабаты калып-та жойып отыруы тиiс) жойылмауыныц салдарынан туындауда (магниттi толкындар тербелiсi), ауа к¥ра-мында газдар кебешп адам денсаулыгына керi эсерiн типзуде [5]. Казiрri кезецмен салыстырганда б^дан он-он бес жылдар б^рын аспан ете таза, тунык, ке-гiлдiр, ашык болатын, казiр ашык болса да б^лт тор-лап тирады, себебi атмосфера кабатында тыгыздык арткандыктан тропосфераныц теменгi кабатындагы температура жогары кетершп, суык ауа теменге тYседi, нэтижесiнде ауада температура езгерiп б^лт-тар пайда болады, соцында жел т^рып, кыска жацбы-рлар жауып етедi. Ауа температурасы езгергендiктен Бас шшк , буын iшiлiк кысымдар жогарылап, бас аурулары жиiлейдi. Бас шшк кысым жогарылаган-дыктан адамдар мазасызданып, агрессияга бейiмдiлiк калыптасады, сондыктан Yлкен мегаполистерде т^ра-тын адамдардыц кепшiлiгiнде шизофрениялык жеке симптомдар байкалады. Бiр гана ауа кысымы мен тыгыздык температураны езгертуi салдарынан та-бигат иелерi осыншама жайсыздыкка тап болады деп ешк1м ойламайды. Табиги ортага шагын енеркэсштер-ден белшген с^йык газ жэне катты калдыктар белiнiп отырады, б^л калдыктардыц к¥рамьшдагы химиялык косылыстар ауага, суга, топыракка тYсiп, трофикалык тiзбектер аркылы адам агзасына тYседi, нэтижесiнде бас айналулары, к¥скысыныц келуi, тамактыц жыбы-рлауы, кыска кYндiзгi жетелдер, тамактыц кышуы си-якты керiнiстер калыптасады. Ка^рп кезде ауаны ла-стайтын улы заттардыц 150 ден астам тYрлерi белгiлi болган, осы косындылар кун сэулеамен соктыгыскан-да жаца косындылар тYзiледi. 9неркэсiбi дамыган мемлекеттер мен Yлкен калаларда ауаны ластаушы репнде кеш бастап т^рган - ол куюрттщ кос тотыгы (СО), коксохимия зауыттары мен тау кен ендiру жэне
Ауа %урамыныц взгерктертен туындайтын б{р%атар аурулар
целлюлоза зауыттарынан белшед^ Кдоамында kykípt кышкылы бар т^ман ( бiздiн каламызда биылгы жылы ете кеп болды) сан алуан Tepi ауруларыныц белен алуына себеп; тYрлi этиологияларгы дисгидроздар, псориаз, нейродермиттер мен аллергиялык бертпелер [6].
Коректiк тiзбек деген TYcimK адамдар арасына элi де таралмай жаткан мэселе болып т^р, аныгырак айт-сак -ол ауа, еамдактер, жэндiктер, жануарлар, к¥стар, адамдар болып жалгасып адам агзасына кайта ty-суi. Осы коректiк пзбек ауанын ылганданган белiмi аркылы пршшпн жалгастырады. Ылганданган бел-дем аумактын атмосфералык ылгалдылык дэреже бел-riri бойынша елшенедi, сондыктан: 1-артык ылгалдык белдем, 2-онтайлы ылгалдык белдем, 3- т^раксыз ылгалды белдем, 4-жеткiлiксiз ылгалдык белдем деп бетнеда. Келесi бiр атмосфералык критерий -ол ылгалдану, ягни ылгалдану коэффициентi, ауа райы-на байланысты жерден белiнетiн ылгал мелшершщ аракатынасы, калыпта ол 1-ге тен, артуы немесе кем болуы жердщ климаттык денгейiне тiкелей байланысты, Алматы каласы бойынша ылгалдык ете жогары болып саналады, сондыктан да тыныс алу жолдары-нын аурулары ете жиi кездеседi, тiптi ауырмадым деген адамнын езiнде жыл маусымдарында м^рын-нын кiлегейлi кабыгы юшш, иiс сезу ауыткулары жиi аныкталады, м^рын куысы мен анканын кiлегейлi ка-баты кеуiп, колайсыз белгiлердi калыптастырады [7]. Ауа температурасынын, ылгалдылыгынын, жарыктын жиынтыгын Абиотикалык факторларга жаткызамыз, биотикалык факторлар- ол тiрi организмдердщ эсерi, б^л факторларга - ^н мен тYннiн узактыгы, желдiн эсер^ ауа к¥рамы мен ауа кысымдарынын эсерi кiредi. Адам баласынын денсаулыгынын б^зылуы жэне биосфера шегiндегi факторлар: маусымдылыгы мен багыттылыгы бойынша 3 топка бетнеда, 1) катан мау-сымдылык факторы - тэулiк уакыты, жыл мезгiлдерi, келiп кету к¥былыстары, 2) ауа райынын кайталану к^былыстары, су таскыны, жер сiлкiну, вулкан т. б, 3) багыттылыкпен эсер етушi факторлар, оларга климаттык жылу немесе суытып кету Yрдiстерiн жащызуга болады. Б^дан баска белгiсiз эсер етушi факторлар бар, оларга; антропогендж факторлар жатады, осы айтылган факторлар агзалар мен жYЙелердiн бiр-лестiктерi Yшiн кауiптi. Кауiптiлiгi адам агзасындагы байланыстардын езгерiстерi: 1) коректену немесе тро-фикалык байланыс, 2) топикалык байланыс-емiр CYPУ ортасына багытталгын езгерютер, 3) форикалык -б^л байланыс бiр агзанын баска агзамен алмасуы кезшде, ягни трансплантация кезендерiнде ербидi. Осы Yрдi-стердi езара эрекеттесу ережелерi деп атайды, ягни белгiлi бiр фактордын ыкпалы жYPу Yшiн келеа бiр фактордын элсiреуi немесе кYшеюi кажет, мысалы; жылудын кеп мелшерi ауанын ылгалдылыгын темен-детедi. Мысалы; атмосферанын теменгi кабаттарын-да онын массасынын калыптасуына жердiн гравита-циялык кYшi эсер етедi, ауанын ен жогаргы кысымы тенiз денгейiнде байкалады, тенiз денгейiнен биiктiк жогарылаган сайын, атмофералык кысым мен ауанын тыгыздыгы, ягни парциалдык кысым темендейдi, ат-
мосфералык кысымнын аздаган тэулiктiк ауыткуы адам агзасына эдетте кеп эсер етпейд^ бiрак, бшкпк-ке кетершгенде, кысымнын айкын темендеуi немесе кейбiр ж^мыс тYрлерiнiн (кессондык, CYHгуiрлiк) барысында колайсыз эсерлер тудыруы мYмкiн, 2700 м биiктiккке кетерiлгенде бшкпк немесе тау ауруы пайда болады, ол кешендi симптомдар жиынтыгынан тирады [8]. Ол альпинистерде, ^шкыштарда, бшк тау-лар денгейiнде ж^мыс жасайтын ж^мысшыларда, эуе шарларын ^шыру кезшде, декомпрессиялык камера-лармен ж^мыс ютегенде туындайды.
Ауадагы оттегiнiн парциалды кысымынын темен-деуi агзадагы оттегi жеткшказдшне экеледi, онын алгашкы белгiлерiне; бас ауруы, элаздщ журек айну, енпгу, ^йкынын б^зылуы, тахикардия, биiктiкке ке-терiлгенде ак байкала бастайды, бшкпкте ^зак уакыт болган кезде айкын гипоксия дамиды, биiктiкке тэн екпенщ, мидын сулы iсiгi, кездiн торлы кабыгына кан к^йылу, м^рнынан жэне ас корыту жYЙесiнен кан кету болады. Бiрнеше сагат шiнде елiмге экелiп согатын, кома дамуы мYмкiн. ¥шкыштарда болатын биiктiк ауруы, тау ауруына караганда биiктiкке тез кетершуше байланысты жедел дамиды жэне ауыр етедi. Тау ауруына кебшесе балалар жэне етекк1р алдындагы ке-зенiндегi эйел адамдар жш ^шырайды. Б^л сипаттау практикалык метрологияга жатады, метрологиянын тагы баска заннамалы жэне фундаментальды тYрлерiн ажыратамыз. Сондыктан бшкпкке баяу кетерiлу кажет, Yлкен дене жYктемесiнен бас тарту кажет, тез сiнетiн, женiл корытылатын кемiрсуларды пайдалану жэне суды кеп мелшерде iшу (к¥ргак ауа бшк жерде агзанын сусыздануына экеледi) сонымен бiрге, ра-ционда трдын мелшерш азайту керек. вте жогары бшкпкте агзаны оттегiмен камтамасыз ететiн, отте-гiлiк аспап пен коргайтын киiмдердi пайдалану керек. Дене шыныктыру жэне бшкпкке б^рын кетерiлген тэжiрибесi болуы бшкпк ауруынан сактамайды, Тiптi жогары маманданган, жиi тауга шыгап ж^рген альпи-нистердiн езi Эверестп бiрден багындыра алмайтыны осы себептерден болар.
Жогары барометрлiк кысымнын колайсыз эсерi ги-пербарриялык оксигенация эдiсiн пайдалануды талап етедi, ол тYрлi барокамералар, су астында жYзу, авта-номды тыныс алатын аппарттар [9]. Жогарга кысымда ж^мыс ютейпн адамдарда декомпрессия кезенi катан сакталуы керек (ол кессондар, жер бетше асыкпай акырын шыгуы), теренге тYсер кезенде де кысымды бiртiндеп ^лгайткан д^рыс, б^л компрессия кезенi деп карастырылады. Эдетте , компрессия кезещ еш киындыксыз етуi тиiс, кауш ол декомпрессияны ж\р гiзу ережелерш д^рыс сактамаганда, жогары кысым аймагынан калыпты атмосфералык кысым аймагына еткенде пайда болуы мYмкiн. Кысым жогарылаган кезде, кан мен пндер ауа газдарымен каныгады, ал жогары кысым аумагынан тез шыкканды олар екпе аркылы белiнiп Yлгермей, кан мен тшдерде газды кепiршiктерге айналады. Б^л жагдай эр тYрлi коро-нарлык жетiспеушiлiктерге, ми тамырларынын эмбо-лияларына экеледi. Май тiнiнiн канмен камтамасыз етiлуi нашар болгандыктан азоттын шыгуы баяулап,
курамында май тш жаксы дамыган агзалар мен тш-дерде орталык жэне шетш жYЙке жYЙесi, CYЙек кемт, терi асты шел майы, буындар жиi закымдалады.
Тез декомпрессия кезещнде CYЙектерде жэне аяк колдарда булшык еттерде катты ауру сезiмi, паресте-зиядан салдануга дейiнгi эр тYрлi дэрежедегi жYЙкелiк бузылыстар дамиды. Экие артериясындагы асфикси-яга экелетiн массивл эмболия, жYрек етiндегi ише-миялык взгерiстер калыптасады. Келесi метео фактор
- ол ^н сэулесiнiн биологиялык эсерiнiн взгерiстерi, кYн сэулесi энергиясынын эсерiнен агзада, фотобиоло-гиялык YPДiстер деп аталатын, эр тYрлi биохимиялык жэне физиологиялык айналымдар жYредi. Олардын негiзiнде: фотоиондану, фотокалпына келу жэне то-тыгу, фотодиссоциация деп аталатын, фотохимиялык реакциялар жатыр. Фотобиологиялык YPДiстердiн сипаты сэулену энергиясына байланысты. ^н сэу-лесiнiн энергиясынын эсерiне байланысты зат алмасу Yрдiстерi, квмiрсулардын, майлардын, акуыздардын, дэрумендердiн жэне пигменттердiн синтез^ сонымен бiрге, всiмдiктердегi хлорофиллдiн сиш^ жэне т.б ынталандырылады. КYн спектрш курайтын бвлiктерi CYт коректiлерде агзалардын квру YPДiсiн камтамасы-здауда жэне вамдшгердщ фототаксис, фототропизм, фотопериодизм касиеттерше байланысты дамуы мен всуiн реттеуде вте мацызды рвл аткарады [10].
^ннщ кврiнетiн сэулесiнiн фотохимиялык эсер^ инфракызыл сэулесiне караганда, едэуiр жогары, ол квбшесе фотосенсибилизаторлар катысуымен юке асырылады. Фотосенсибилизаторлар деп, сэуле энер-гиясынын кванттарын алып, кыска уакыттык взгерь стерге ушырайтын, ал содан кешн, бул энергияны коршаган пндерге шогырланган тYрiнде берiп, вз ка-сиеттерiн кайтадан калпына келтiретiн заттарды ай-тады. Осындай фотосенсибилизаторлардын бiрi - квз торынын пигменттерi болып табылады. КYннiн кврь нетiн сэулелерi бул пигменттермен эсерлесiп, квру талдагышынын жумысын камтамасыз етедi. Бул кезде квршетш сэуленiн ен манызды кабшеттшп бiртYCтi емес, тYрлi тYCтi квру акпаратынын камтамасыз етуi болып табылады, себебi онын спектрiне тYрлi тYCтi сэулелер: кызыл, кызгылт-сары, жасыл, сары, квгш-дiр, квк, кYлгiн тYCтер кiредi. КYн жарыгынан пайда болтан тYCтердiн гаммасы агзага эр тYрлi эсер етедi, ен эуелi, онын психоэмоционалдык салсына: квк жэне кулгш тYCтер квнiл-кYЙдi твмендетедi, квгiлдiр
- тыныштандырады, жасыл - индифферентп болады, ашык сары тYC - тiтiркендiредi, кызыл - коздырады. Кврiнетiн жарык спектрiндегi жасыл жэне сары дипа-зонындагы толкындар квру талдагыштарынын жумы-сы Yшiн ен колайлы деп есептеледг
Келесi ауа курамын взгертушi фактор ол - кYн жа-рыгы, рефлекторлы тYPде квру талдагыштары жэне бiршама дэрежеде шетк1 жуйке уштары аркылы эсер етiп, жалпы биологиялык эсер бередi. Ол агзада зат алмасу Yрдiстерiн ынталандырады, Yлкен ми сынар-лары кыртысынын белсендшпн жогарылатады, гипофиз серециясын кYшейтедi, осыган байланысты адам-нын пршшк тонусы жогарылайды, взiн сезiнуi жэне эмоционалдык кYЙ-жайы жаксарады. Агзанын дамуы
мен есу Yрдiстерiнде де куннщ KepÎHeTÎH сэулесi бел-гiлi рел аткарады. Kyhhîh KepÎHeTÎH сэулесi жылылык касиет беретш инфракызыл сэуле, адамзатка кажет-Ti жылу энергиясынын жартысына жуыгын бepeдi. Энергиялык жылульны инфракызыл сэуледен де жогары ол ультра^лпн сэуле деп саналады жэне бул сэуле тда бipкатаp гигиеналык манызга ие, сэуле спeкгpi жагынан бipкeлкi емес, толкын узындыктары мен биологиялык белсендшп жагынан да ерекше-ленедг Толкын узындьныньщ А, В, С аймактарын ажыратамыз, жер бeтiнe узын жэне орта толкынды сэулелер гана жeтeдi, кыска ультpакYлгiн (ягни жа-нама эсepi аз толкын) сэулеш тек жасанды кездерден аламыз, мысалы; шыны немесе эйнек аркылы тYCкeн сэулелерден, сондыктан нэрестелерге кыска толкын-ды ультpакYлгiн сэулeлepдi кабылдауды жен кepeмiз. Дегенмен де ультpакYлгiн сэулелердщ биогeндi жэне абиогeндi эсepлepi бар, эсер ету сипаты толкын-дардын узындьнына жэне дозасы мен диапазонына байланысты, абиогeндi-яFни закымдайтын эсepi-ол эритемдш бeлгiлep, биогeндi-яFни пайдалысы- 1) ол кунге кую, сэуле дозасына карай тepi пигмeнтгepiн eндipу, тepiнiн коpFаныс кызмeтiн арттыру, 2) рахитке карсы (Д дэpумeнiн тYзушi) [11]. УК сэулесшщ эсер ету мeханизмiндe биофизикалык, гуморальдык, ЖYЙ-кeлiк, рефлекторлык сиякты бipнeшe компоненттер аныкталады. Гуморальдык компаненп аFзадаFы фотохимиялык реакциялар нэтижесшде зат алмасу Ypдiсiн ынталандыруды, биофизикалык компонент жасуша-лаpдаFы ак уыздын каллоидтык жаFдайы мен ион-дык курамын eзгepтeдi. Ал жYЙкeлiк - рефлекторлык компонент гистамин жэне гистамин тэpiздi заттардын жYЙкe уштарын тiтipкeндipуi нэтижeсiндe, аFзада адп-теген кызметтер Yстeмeлeнe жумыс аткарады.
Фотохимиялык туман - атмосфера кабатында азот оксидтер^ кeмipсулаp, азон, кYннiн радиациясынын фотохимиялык peакцияFа ушырауы нэтижeсiндe пайда болатын улы тYтiн. Емхана дэртерлершщ коры-тындылаулары бойынша т-урл аллергиялык аурулар, eкпe дeмiкпeсi, катepлi юштердщ кeбeюi туpFылыкты аймактын экологиялык денгешне тiкeлeй байланысты, яFни гологeндi кeмipсулаp, бул топка бipнeшe кeмip-теп атомдары; хлор, бром, иод, фтормен алмаскан органикалык косылыстарды жаткызуFа болады. Ауада ен ^п таpалFаны хлорлы кeмipсулаp, оларды адам аFзалаpы тез сiнipeдi, кeйбip жекелеген мYшeлep оларды кор peтiндe сактайды. ПВХ мен винилхлорид бауырдын катepлi юшн, тepi, CYЙeк, аяк-колдардын закымдануын шакыратын винилхлоpидтiк аурулар шакырады, сол себепп казipгi уакытта eкiнiн бipi аяк колдарынын каксайтынын айтып шагымданып жYpeдi. 1970 жылдардан бастап инсeктицидтepдi кол-дануFа зан жYзiндi тыйым салтан Yкiмeт, бipак олар ауа курамында тiзбeктep тYpiндe 50 жылFа дешн кез-дeсeдi. Диоксиндepдiн канцepогeндi, мутагенд^ тера-тогeндi эсepлepi аныкталFан, бул эсерлер адам атаа-сынын репродуктивл кызмeтiн элсipeтeдi. Фенолмен улану бауырды, бYЙpeктi, канды закымдайды, кандагы хромосомдарды элсipeтiп, тукым куалаушылык жо-лымен бepiлeтiн аурулар катарын кeбeйткeн. ^теген
Ауа курамынын, взгерктертен туындайтын б{р%атар аурулар
ауыр металдар: цинк, мыс, марганец, TeMip Tipi агза-ларга енгеннен кешн акуыздармен женiл байланысып, майда epin, жинакталады, ет пен Tepi массаларынын катынастарынын взгepiстepiн калыптастырады,
Сощы зерттеулер бойынша ауа курамында квмip-тeгiнiн тYpлepi, кук1рт, фтор туындылары, хром жэне бром атомдары теракты тYPдe кeздeсeдi, сонын imrn-де бериллий, никель, бензопирен, асбест, квлeмдepi жогары болып тур [12].
Атмосфералык бассейн курамында квмipтeгiнiн болуы - ол жYЙкe жYЙeсiнiн закымдануына экелед^ ягни жYЙкe жасушалары нейрондардын всiндiлepi импульс кабылдау кабiлeтiнeн айрылады, адам жYЙeлi тYPдe ойлап, акпараттарга сараптама жасай алмайды, нэтижeсiндe зешш твмендеп , кабылдауы тeжeлiп, жш бас ауруына , одан жогары ттркенпш кYЙгe eнiп, ашуланшак, сабырсыздык туындайды [13]. Мектеп окушылары мен студенттер зeйiнi твмендеп кeткeнi соншалык, олар свздерден свйлем курауга кабшетаз болып барады. Бiздep оны сощы кeзeндepдeгi жиi кол-данылып журген тест тYpiндeгi емтихандармен байла-ныстырып жYpмiз. Тiптi окыган акпараттарын кыска уакыттын iшiндe умытып калады, дэл осы жагдай нейрон аралык байланыстардьщ жоктыгынын тагы бip сeбeбi болып табылады. Осы тургыдан мектеп психологтарыныц бас миынын даму кабiлeттiктepiн арттыратын ми жаттыгуларын жасатуга квнiл бвлген-дepi дурыс деп санаймын.
^ирт элeмeнттepiнiн квбeюiнeн тepi кургап, тYp-лi нейродермит туындап, тYктepдiн жэне шаштыц жиi тYсуiнe [14], тервде тYpлi дисгидроздарды шакырып, тYpлi ойык жаралар тYзiлeдi, тыныс жолдарынын кше-гeйлi кабыгы унeмi кургап жайсыздык пайда болады. КYкipт тыныс алу жолдарына тYCкeн сон бронхтардын кiлeгeйлi кабатындагы хеморецепторлардын ттрке-нуi тураксыз, уакытша, жалган eнтiгулep тудырады, нэтижесшде аллергиялык аурудын ен коркынышты тYpi Бронх астмасы пайда болады, квптеген дэрйер-лер сонын iшiндe пульмонологтар мен аллергологтар кiлeгeйлi кабыктын жасушаларына мэн бермей, дурыс ем тагайындай алмайды (бронхтар кабыргасындагы эндокриноциттер кызметш тыныс жолдарына колда-натын жаттыгулар аркылы функционалды тургыдан калыптастыру кажет) [15]. ^ирт тек кана тыныс алу жYЙeсi ауруларын шакырып кана коймай, адам агза-сынын трек кимыл жуйeсiнiн нeгiзгi бвлiгi шeмipшeк тiнiнiн де курамына кайтымсыз взгерютер шакыра-ды, шeмipшeк нeгiзiнiн аморфты заты катайып, сер-пiмдiлiк азаяды, шeмipшeктiн изогeндi топтары бу-зылып, олардын шекалары, шeмipшeк курамындагы коллаген, эластин талшыктары жойылады. Сондыктан эpбip 20-шы наукас будан 30 жыл бурын Бехтер ау-руымен ауыратын болса, сонгы бес жылда эpбip бесш-шi адам шeмipшeк тшшщ сeмуiмeн, ягни Бехтер ау-руымен ауырады [16].
Фтор туындыларынын эсершен туындаган хлор мен бромнын атомдары да адам агзасында зиянды эсepлepдi калыптастырады; атап айтсак олар бериллий, никель , бензопирен, астбес. Ауадагы фторлы су-тек аса каушп, онын хлорлы атомы пластмас вшмдерш
жаккан кезде пайда болады, тыныс алу жолдарынын кiлeгeйлi кабыгын закымдап, вкпе iсiгiн тудырады, сондыктан катepлi iсiктepдiн арасынан вкпе обыры вте жш кeздeсeдi [17]. Ауыр металл ретшде агзага жиналып созылмалы улануга шалдыктырады, сонын-да тез шаршагыш, элаздж, зeйiнi твмендеп, умыт-шактыкка ушырап, квнiл кYЙi взгepмeлi болып, жYЙкe жуйeсiндe эмоциялык ауыткулар турактылыкка айна-лады. вте Yлкeн взгepiстep бауыр ауруларынын пайда болуы, бауыр паренхимасында ауыр металл отырып, диффузды взгерктерге экeлeдi, бауырдын кан тамырларынын кабыргасы жукарып, туpлi гемангиомалар пайда болады, сонымен катар бауыр жасушаларынын закымдануынан вт кышкылынын тYзiлуi тежелед^ бул кубылыстан кeйiн вт эсершен ыдырайтын тамак бвл-шeктepi корытылмайды, осы взгepiстepдiн барлыгы жеке-жеке ауру тYpлepiн калыптастырады, эсipeсe еск1 квлштерден бвлiнeтiн ауыр металдар [18].
Бериллий ол - ауыр металл, сипаты сшл, ал Бензопирен болса бeлсeндi ароматты косылыс болга-нымен сонгы eкeуi де жогары бeлсeндi канцероген, вз кeзeгiндe катepлi гактщ квбeюiнe сeбeпшi элемет-тер катарында. Ен бастысы булар баска да химиялык коспалармен косылганда тYpлi аномалиялардын ка-лыптасуына ыкпал жасайды.
Атмосфера курамынын антpопогeндi взгерютерц 1) жылу эсepiнiн взгepiстepiнe, 2) азон кабыгынын бу-зылысын, 3) кышкылды жанбырларды жаудырып, 4) улы тамшыларды квбeйтiп, 5) атмосферанын взiн -взi тазалау мeханизмiн жою сиякты экологиялык мэселе-лepдi туындатады [19, 20].
Корытынды: Мен вз жумыстарымда Крт сэу-лeсiнiн агзага эсepлepiн, барометрлк кысым эсepлepiн квп жылдар бойы карастырып кeлeмiн, экологиялык мониторинг жыл сайын кайтымсыз взгepiстepгe ушы-рауда, туындайтын мэселелер квбеюде, дурыс шeшiм табу ушiн;
Yлкeн калаларда ауа тазартатын курылгыларды жиi орнату, полиэтилен мен пластмас калдыктарын тиiмдi жолмен жою, экопосттарды жиiлeту, тYнгi уакытта галамторды шектеу, ен бастысы тагам внеркэабшде синтетикалык внiмдepдi пайдалануды шектемесе т'^'р-лi ауруларды емдеп Yлгepe алмайтын жагдайга жeттiк.
Жер бетше жакын aya курамы:
^Aap % Kvpa/мы
Aзoт (N2) 78,084
Оттeгi (O2) 20,946
Apгoн (Ar) 0,934
KeMÍpK,b^K,b^ гaзы (СО2) 0,030
Heoн (Ne) (1,821)*10-3
^лий (He) (5,239)*104
Kpиптoн (Kr) (1,14)*10-4
Cyreri (N2) 5*10-5
Kceнoн (Xe) 8,7*10-6
Озoн (О3) 1*10-6
^р^ак, ауа
Пайдаланылган эдебиеттер mi3iMi:
1. Алматы ^аласынын, метереологиялыщ станциясынын, 20212022 аныщтамалар жиынты^ы...
Almaty кalasynyц metereologiyalyк stanciyasynyH 2021-2022 anyKtamalar zhiyntyry... (In Kazakh.).
2. Н.Сейдакова. Алматы rç,// «Валеология», rçоpшаFан ортанын, экологиялыщ жаFдайынын, балалар денсаулы^ына acepi, №5, С-14-17.
Sejdakova N. ^orsharan ortanyH ekologiyalyK zhardajynyH balalar densaulyfyna эseri Valeologiya. 5:14-17.
3. Смагулов Н.К, Нугуманова Ш.М, Сосотояния школьников в процессе адаптации организма ки неблагоприятному воздействию внешней среды//материалы №ьезда физиологов Казахстана.,/ Астана-Караганда.,-1999. -С -438-440.
Smagulov NK, Nugumanova SHM. Sosotoyaniya shkol'nikov v processe adaptacii organizma ki neblagopriyatnomu vozdejstviyu vneshnejsredy. materialy IVs'ezdafiziologovKazahstana. 1999:438440.
4. Намазбаева З.Н. Медико-биологический мониторинг в качестве адаптационных возможностей организма при хроническом воздействий антропотехногенных факторов//материалы Vcьeз-да физиологов Казахстана, «Физиология,адаптация,стресс»., Караганда., 2003.,С 236-239
Namazbaeva ZN. Mediko-biologicheskij monitoring v kachestve adaptacionnyh vozmozhnostej organizma pri hronicheskom vozdejstvij antropotekhnogennyh faktorov. materialy Vs'ezda fiziologov Kazahstana, «Fiziologiya, adaptaciya, stress». Karaganda. 2003:236-239.
5. Г.К.Есимова, Ф.Д.Алсеитова, Н.М.Тусупова. Процессы адаптации растущего детского организма на действия природных факторов, «Вестник» КазНМУ 2016.,№4,С- 132-135
Esimova GK, Alseitova FD, Tusupova NM. Processy adaptacii rastushchego detskogo organizma na dejstviya prirodnyh faktorov. Vestnik KazNM. 2016;4:132-135.
6. «Экологиялыщ жаFдай жэне адам денсаулы^ы », 3^i тарау ^ор-шаFан ортанын экологиялыщ жаFдайы мен ауру децгеш, Алма-ты,2019,167-171
EkologiyalyK zhafdaj zhэne adam densaulyry, 3-shi tarau ^orsharan ortanyH, ekologiyalyK zhafdajy men auru deHgeji. 2019:167-171.
7. Алифанова Л.А.//Педиатрия. -2002. -№67 -С7 37-41. Alifanova LA. Pediatriya. 2002;67:7 37-41.
8. Зарытовская Н.В. Физическое развитие школьников, проживаю-ших в иододефицитном регионе: Автореферт. дис....канд. мед. наук. - Ставрополь, 2001.
Zarytovskaya NV. Fizicheskoe razvitie shkol'nikov, prozhivayushih v iododeficitnom regione: Avtorefert. dis....kand. med. nauk. 2001.
9. Зарытовская Н.В., Калмыкова А.С., Ткачева Н.В., Морочкина Л.И..//Педиатрия. -2002. -№6. -С. 50-53.
Zarytovskaya NV, Kalmykova AS, Tkacheva NV, Morochkina LI.
Pediatriya. 2002;6:50-53.
10. Минздрав РФ. Всероссийская диспансеризация детей - 2002 // http://www.demoskope.ru./wekly/2003/0135/analit01.php Minzdrav RF. Vserossijskaya dispanserizaciya detej. 2002: http:// www.demoskope.ru./wekly/2003/0135/analit01.php
11. Амреева Л.М, Егорина Е.С. Влияние экологических факторов на физическое развитие и состояние здоровья детей младшего школьного возраста.URLстатьи:http://prirodavko.ukg.kz/pages/ vestnik6.htmi.
Amreeva LM, Egorina ES. Vliyanie ekologicheskih faktorov na fizicheskoe razvitie i sostoyanie zdorov'ya detej mladshego shkol'nogo vozrasta. URLstat'i:http://prirodavko.ukg.kz/pages/ vestnik6.htmi
12. Апанасенко Г.Л,Казакевич В.К. //МедичныйВсесвп". -202. -III. № 1-2.
Apanasenko GL, Kazakevich VK. MedichnyjVsesvit. 202;III(1-2).
13. Баевский Р.М., Берсенева А.П. Оценка адаптационных возможностей организма и риск развития заболеваний. -М: Медицина, 1997. -С -236.
Baevskij RM, Berseneva AP. Ocenka adaptacionnyh vozmozhnostej organizma i risk razvitiya zabolevanij1997.236 p.
14. Калюжная Р. А. //Биологический возраст и возрастная периодизация. -М: Медицина., 1978. -С-60-68.
Kalyuzhnaya RA. Biologicheskij vozrast i vozrastnaya periodizaciya1978. 60-68 p.
15. Кутепов Е.Н. //Гиг и сан. -1993. -№1. -С-6-9. Kutepov EN. Gig i san. 1993;1:6-9.
16. Мазурин Ю.В., Понамаренко В.А., Ступакон Г.П. Гомеостатиче-ский потенциал и биологический возраст человека. -М, Медицина, 1998
Mazurin YUV, Ponamarenko VA, Stupakon GP. Gomeostaticheskij potencial i biologicheskij vozrast cheloveka1998.
17. Меерсон Ф.З., Адаптация, дезадаптация и недостаточность сердца. -М,1978
Meerson FZ. Adaptaciya, dezadaptaciya i nedostatochnost' serdca1978.
18. Мешков Н.А. //Изд. акад. пром.экол. - 1996 - №8. -С. 21-24. Meshkov NA. Izd. akad. prom.ekol. 1996;8:21-24.
19. Cale T.J. BelizziM.C..FegalK.M..Dielz W.H. //Br. Med. J. - 2000. -Vol.320 - P.1-6
Cale TJ. Belizzi MC, Fegal KM, Dielz WH. Br. Med. J. 2000;320:1-6.
20. EinausDaten der Blutzirkulationkalkulierter Index zurBeurteilung de vegetativenTonuslage von I. Kerdo // ActaNeurovegetat .-1966.-Bd 29, N 2 -S. 250-268.
Einaus Daten der Blutzirkulation kalkulierter Index zur Beurteilung de vegetativen Tonuslage von I. Kerdo. ActaNeurovegetat. 1966;29(2):250-268.
